Jismoniy madaniyat va sportni boshqarish

16.4. Sport marketinga, sport reklamasi, rejalashtirish vositalari
va ularni tashkil qilish yo’llari

Sport marketinga jismoniy tarbiya va sport harakatining kupgina tarmoqlarida maxsus faoliyat sifatida xizmat qiladi. Xalqaro sport taraqqiyotida, ayniqsa, qit’alar, mamlakatlarning yirik musobaqalarida bu ko’proquchraydi. Ya’ni sport uyushmalari, assosiasiyalari o’rtasida komandalarni etuk sportchilar bilan ta’minlash, ularning talab va ehtiyojlarini qondirish, sport­chilar bilan shartnomalar (kontrakt) tuzish kabi faoliyatlar jarayonida xilma-xil usullar, muloqatlar, munosabatlar, kelishuvchilik kabi faoliyatlar mavjud bo’ladi. Shu o’rinda kuyidagi holatlarni keltirish mumkin.

Sport assosiasiya muhitida marketingnnng’ majmuiy xususiyatlari

Sport assoiasiyasi faoliyati turlari	O’zaro aloqadorlik turlari	Haridorlar
Musobaqalashuv sporta	Mashg’ulot, asbob- uskunalar, moliyaviy ta’minot. Natijalar, mashhurlik.	Yuqori malakali sportchilar
Ko’ngil xushlik uchun sport	O’rgatish, jalb etish. (pul)	Sportchilar
A’zolik	Mashg’ulotlarni ta’minlash A’zolik badallari	Assosiasiya a’zolari
Kadrlar ta’minoti	Ish haqi, huquq, tayyorgarlik Murabbiylar xizmati.	Murabbiylar
Erkin holdagi ishlar	Jamoatchilik, mas’uliyat, ijtimoiy huquq. Vaqt xizmatlari	Rahbarlar
Ajratish (dotasiya)	Jamoatchilik, faoliyat, umum ahamiyatli faoliyat Moliyalashtirish	Muassasa, tashkilotlar
Sport tomoshalari	Musobaqalar, tomoshlar Kirish chiptalari	Matbuot, tomoshabinlar

Jadvaldagi ko’rsatkichlardan ma’lumki, sport tashkilotlari o’z faoliyatlarini yuritishda marketingga xos xususiyatlarga ega bo’lgan turli xil ish turlari, xizmatlar, daromad qilish yo’llarini afzal ko’radi.

Sport reklamaaarining marketing mazmuni ekanligi-ni tasavvur qilish qiyin emas. Ayniqsa, yirik stadionlar, o’yin maydonlari, otchoparlar, velotreklar, ko’cha, hiyobonlardagi sportga doir reklama, afishalar, shuning-dek televideniening barcha kanallari tarkibida mavjud bo’lgan sport reklamalari sport marketingining qanchalik faoliyat ko’rsatayotganligini namoyish etadi.
Sport inshootlari, televidenielarda namoyish etilayotgan reklamalarda o’tkazilayotgan musobaqalar, dongdor kchublar, komandalar, sportchilar qatori sport buyumlari, jihozlari, sportchilarning iste’mol qiladigan ichimliklari va boshqa turlar ko’proq o’rin oladi,
O’zbekistonning yirik shaharlari, viloyatlarning markazlaridagi sport majmualari, stadionlar, tennis kortlari, suv havzalarida o’tkazilayotgan rasmiy musobaqalar jarayonida turli xil reklamalar tashkil etilmoqda. Te­levidenie va radio orqali sport sohasidagi yangiliktar, sport jihozlari va boshqalarni targ’ib qilish odat tusiga aylandi. Bunday faoliyatlar sport marketingining yurtimizga qadam qo’yayottanligidan darak beradi.
Ommaviy axborot vositalari orqali jismoniy tar­biya va sportni targ’ib qilish bilan birgalikda uning taraqqiyotdagi asosiy bosqichlar, omillar ham yoritib borilmoqda. Bunda sportlotto, stadionlardagi qatnashib kelayotgan tomoshabinlarning soni, homiylarning amaliy jihatdan ko’rsatayotgan moddiy yordamlari ham o’z ifodasini topmoqda.
Sport marketingida faoliyatlarni rejalashtirishning asosan ikki yo’lini ko’rish mumkin, ya’ni: mahsulotlarni ishlab chiqarish rejasi va faoliyatlarni harakatga solish rejasi. Ularning tarkibida o’ta murakkab ish faoliyatlari, xizmatlar va boshqa sohalar mazmun topadi. Bunga oddiy bir misol qilib quyidagini keltirish mumkin.
Sportchilar oyoq kiyimini (keta, butsi, botinka va boshqa) tayyorlashda teri yoki sun’iy terini tanlash, ranglarni belgilash, turli hajmlarda (razmer) bichish-tikish, belgi (etiketka) qo’yish, bog’ich yoki oyoqqa mahkamlovchi moslamalarni joylashtirish, maxsus joylarda ularni saqlash, jo’natishga tayyorlash (upakovka), markalar qo’yish, narxlarni belgilash va hokazolar. Boshqa sport asbob-uskunalari, buyumlari, jihozlarini ham shu tarzda tayyorlashni hayolan tasavvur qilishning o’zi marketing haqidagi tushunchalarni to’ldiradi.
Bunday holatlarni avvaldan belgilab olish (rejalash) ishning aniq maqsad yo’lida borishi va yaxshi samaralarga erishishini ta’minlaydi.
Ishlab chiqilgan (olingan) mahsulotlarni xaridorlarga (talabgorlar) etkazish uchun juda ko’p faoliyatlarni amal­ga oshirish, ya’ni harakat qilish lozim bo’ladi. Bu jihatlarni ham avvaldan maqsad yo’lida rejalashtirish talab etiladi. Bunda eng muhim bo’lgan omillar va shakllar kuyidagilardan iborat bo’lishi mumkin:

• 
  murojaat qilish;
  
• 
  habar qilish;
  
• 
  ishontirish;
  
• 
  mahsulotlar haqida ma’lumotlar;
  
• 
  xizmat turlari;
  
• 
  asosiy g’oyalar va hokazolar.
  

Mahsulotlarni o’tkazish (sotish) uchun extiyojlarni kuchaytirish (rag’batlantirish – stimul) hamda tashkilotlar, kompaniyalar ramzini yaxshilash maqsadlari qo’yiladi.
Sport marketingidagi asosiy maqsad, vazifalar va g’oyalarni amalga oshirish uchun rejalashtirilgan tadbirlar asosida kuyidagi faoliyatlarni o’tkazish lozim bo’ladi:

1. 
   Faoliyatlarni harakatlantiruvchi targ’ibotlar (matbuot, teleradio, sport inshootlari, ko’rgazma reklama, uchrashuv, xatlar yuborish va hokazolar).
   
2. 
   Doimiy nashr etiladigan vositalarda (jurnal, seriyali qo’llanmalar, xabarlar va hokazolar) nashr qilish.
   
3. 
   Matbuot-anjumanlar, prezentasiyalar.
   
4. 
   Maxsus nashrlar.
   

Shuni ham ta’kilash lozimki, mahsulotlarni o’tkazish (sotish) faoliyati shaxsiy sotish yo’li bilan ham amalga oshiriladi. Bunda sotuvchi va boshqa xizmatchilarning qiyofalari, kiyinishlari, zeb-ziynatlari (taranish, upa-elik va hokazolar), o’zini tutishi (ochiq chehra), qo’llar bilan ko’rsatish kabi harakatlar muhim ahamiyatga ega.
Marketing faoliyatida turli-tuman qiyinchiliklar, sun’iy to’sikdar uchrashi mumkin. Ayniqsa, «qiyin» xaridorlar (nozik, hiylakor, o’g’rilik qiluvchi va hokazolar) bilan muomala qilish san’ati ancha ustun turishi lozim.
Marketing faoliyatida mahsulotlarni baholash bir muncha ustuvor mas’uliyat hamda tadbirlardan biridir, Mahsulotlarga narx qo’yishning umumiy strategiyasi mavjud bo’lib, ular juda ko’p omillardan iboratdir. Bunda quyidagi jihatlarni ko’rish mumkin:
- Narx-navo va talabgorlik aloqasi. Bu, asosan, ehtiyoj va uning o’zgarib turuvchi qonuniyatlarini belgilovchi iqtisodiy holatlardir. Talabgorlik (extiyoj) qonuni narx o’rnatadi (belgilaydi), xaridorlar esa ularni eng arzon narxda oladi.
Narx iqtisodiy vosita sifatida tez-tez o’zgarib turadi. Ishlab chiqaruvchilar (sotuvchilar) ham, is’temolchilar (xaridorlar) ham narxni mo’ljalga olib ish ko’radilar.
Narxlarning shakllanishi bosqichma-bosqich, g’oyat mu-rakkab kechadi. Uning o’z qonun-qoidalari mavjud. Asosiy omillarga tovarning qiymati, tovarga talab va taklif, tovarning nafligi va nihoyat, raqobatni kiritish mum­kin.
Narxni yuzaga keltiruvchi eng muhim omil talab va tak-lifning nisbati hisoblanadi. Agar talab taklifdan us­tun kelsa, narx oshgan, hisoblanadi, agar taklif talabdan ko’p bo’lsa, aksincha, narx pasayadi. Talab narxni oshir-gan chog’da unga javoban taklif ko’payadi, chunki yuqori narx sharoitida foydani ko’proq olish mumkin.
Bu holatlar narxlarning bir zaylda turishi va mahsulot xaridorlarining ko’payishi bilan bog’lanib ketadi. Natijada, marketing faoliyati to’g’ri ekanligi ayon bo’ladi.
Sport marketingi faoliyatida izlanish, tadqiqot ishlari muhim rol o’ynaydi, ya’ni mahsulot turlarini tanlash, talabgorlarni topish, narx-navolarni me’yorida saqlash ko’yilgan maqsadlarni amalga oshirishning asosiy omilidir. Bu ish usullari aholining, ayniqsa, jismoniy tarbiya va sport taщkilotlarining faoliyatini muvofikdashtirish, ularning talab va ehtiyojlarini qondirishda asosiy tadbirdir. SHu jihatdan olganda, O’zbe-kistsn sharoitida mavjud bo’lgan sport buyumlari va jihozlarini ishlab chiqaruvchi korxonalar, eng avvalo, aholining ehtiyojini e’tiborga olishlari zarur. Iste’mol uchun zarur bo’lgan mahsulotlarning sifatini yaxshi­lash, ularni horijdan keltirayotgan sport mahsulotlari darajasidan oshirish yo’llarini izlash va maqsadga erishish kerak. SHunda mahalliy marketing faoliyati sport jamolari orasida ham keng yoyilishiga erishgan bo’lamiz.