Jizzax davlat politexnika instituti

ISHSIZLIK VA UNING TURLARI
“To‘liq bandlik” tushunchasiga ta’rif berish qiyin. Bir qaraganda, uni aholining butun faol qismi, ya’ni 100% ishchi kuchi ishga ega, degan mazmunda talqin qilish mumkin. Biroq bu unday emas. Ishsizlikning muayyan darajasi me’yoriy yoki o‘rinli hisoblanadi.
To‘liq bandlikka ta’rif berishdan oldin, dastlab ishsizlikning friksion, tuzilmaviy va davriy kabi uchta asosiy turi bilan tanishib chiqish kerak. Friksion ishsizlik. Kasb, faoliyat xili va turini tanlash erkinligi mavjud bo‘lgan sharoitda ayrim xodimlar har qanday vaqtda “ishlar o‘rtasida” holatiga tushib qoladilar. Kimdir o‘z ish joyini ixtiyoriy ravishda o‘zgartiradi. Boshqalar esa ishdan bo‘shatiladi va ular yangi ish qidiradilar. Yana kimlardir esa mavsumiy ishni (masalan, qurilishda ob-havo yomonlashganligi sababli) vaqtincha yo‘qotadilar. Shuningdek, birinchi marta ish qidirayotgan xodimlar toifasi, eng avvalo, yoshlar ham mavjud.
Ushbu barcha ish bilan band bo‘lmagan odamlar yangi ish topganlarida yoki vaqtincha bo‘shatilgandan so‘ng o‘zlarining avvalgi ish joyiga qaytib kelganlarida, ularning o‘rniga boshqa ish “izlovchilar” va “umumiy ishsizlik fondida” o‘rin egallovchi vaqtincha ishdan bo‘shatilgan xodimlar keladilar. Shu tufayli u yoxud bu sabablarga ko‘ra ishsiz qolgan odamlar toifasi o‘z tarkibini oydan oyga o‘zgartirib tursada, mazkur turdagi ishsizlik saqlanib qoladi.
Ish qidirayotgan yoki yaqin kelajakda ish olishni kutayotgan xodimlarga nisbatan, iqtisodchilar (ish qidirish va kutish bilan bog‘liq bo‘lgan) friksion ishsizlik atamasini qo‘llaydilar. “Friksion” atamasi hodisaning mohiyatini aniq aks ettiradi: mehnat bozori xodimlar va ish joylari o‘rtasidagi muvofiqlikni bir lahzada belgilamaydi; texnik til bilan aytganda, uning sozlanishi ishqalanish kuchlari bilan sekinlashadi. Friksion ishsizlik muqarrar, hech bo‘lmaganda, qisman maqbul hisoblanadi. Ko‘plab xodimlar kam ish haqi to‘lanadigan, unumdorligi past ishni yuqoriroq haq to‘lanadigan va ancha unumdor ishga almashtirib, ixtiyoriy ravishda “ishlar o‘rtasiga” tushib qoladilar. Bu xodimlarning o‘zlari uchun yanada yuqori daromadlarni va mehnat resurslarining oqilona taqsimlanishini, taalluqli ravishda, umuman iqtisodiyot uchun real ishlab chiqarish katta hajmini ham anglatadi. Tuzilmaviy ishsizlik. Friksion ishsizlik sezilarsiz tarzda “tuzilmaviy ishsizlik” deb nomlanuvchi ikkinchi toifaga o‘tadi. Iqtisodchilar “tuzilmaviy” atamasidan “tarkibiy” ma’nosida foydalanadilar. Vaqt o‘tishi bilan iste’mol ehtiyojlari va texnologiyalar tizimida o‘zgarishlar yuz berib, ular, o‘z navbatida, ishchi kuchiga bo‘lgan umumiy talab tuzilishini o‘zgartiradi.