Jizzax politexnika instituti "tasdiqlayman"

2-ma’ruza. Issiqlik energiyasini va energiya resurslarni tejash yo‘llari. 
Reja: 
1.
 
Energiyaning an’anaviy va noan’anaviy manbaalari. 
2.
 
Issiqlik energiyasini va energiya resurslarni tejash yo‘llari. 
Energiyaning an’anaviy va noan’anaviy manbaalari 
Ilm-texnika rivojlanishinig mavjud darajasida energiya ist’emol qilinishi organik 
yoqilg‘i (ko‘mir, neft, gaz)dagi foydalanish hisobiga to‘ldirilishi mumkin. Ko‘pgina 
tadqiqotlar natijalari shuni ko‘rsatadiki, 2020 yilga organik yoqilg‘i dunyo bo‘yicha 
energetikaga bo‘lgan talabni qismangina qondiradi. Energiyaga bo‘lgan talabning 
qolgan qismi noan’anaviy va yangi hosil bo‘luvchi boshqa energiya manbaalari 
hisobiga qondiriladi. YAngi hosil bo‘luvchi boshqa energiya manbaalari – bu doimiy 
mavjud yoki atrof-muhitda davriy ravishda paydo bo‘luvchi energiya oqimlaridir. 
YAngi hosil bo‘luvchi quvvat insonni yo‘naltirilgan faoliyati mahsuli emasligi- uning 
farqli jihatidir. 
YAngi hosil bo‘lmaydigan energiya manbaalari – bu modda va materiallarning 
tabiiy zahirasi bo‘lib, energiya ishlab chiqarish uchun inson tomonidan ishlatilishi 
mumkin. Bunday quvvat manbaalariga yadro yoqilg‘isi, ko‘mir, neft, gaz misol bo‘la 
oladi. YAngi hosil bo‘ladigan manbaalardan farqli ravishda yangi hosil bo‘lmaydigan 
quvvat manbaalari tabiatda bir-biriga bog‘liq holatda joylashadi va inson aralashuvi 
natijasida ajratib olinadi. 
BMT bosh assambeyasi №33/148 son rezolyusiyasiga muvofiq noan’anaviy va 
yangi hosil bo‘luvchi energiya manbaalariga quyidagilar kiradi: quyosh, shamol, 
geotermal, dengiz to‘lqinlari, okean va dengizlar sohillaridagi to‘lqinlardan hosil 
bo‘luvchi energiya biomassa, yog‘och, yog‘och-ko‘mir, torf, slanetslar, bitumsimon 
qumliklar, katta va kichik suv oqimlari gidroenergiyasi. 
 
Issiqlik energiyasini va energiya resurslarni tejash yo‘llari. 
Noan’anaviy va yangi hosil bo‘luvchi quvvat manbaalarining potensial quvvati, 
yiliga mlrd. t.u.t.: 
-
quyosh energiyasi 2300; 
-
shamol energiyasi 26,7; 
-
biomassa energiyasi 10; 
-
er issiqligi 40000; 
-
kichik daryolar energiyasi 360; 
-
dengiz va okeanlar energiyasi 30; 
-
kichik potensialli ikkilamchi quvvat manbaalari energiyasi 30 ni tashkil etadi. 
YAngi hosil bo‘ladigan energiya manbaalari va mahalliy yoqilg‘i turlaridan 
foydalanishning strategik maqsadlar vazifalari quyidagilar: 
-
yangi hosil bo‘lmaydigan yoqilg‘i – energetik resurslar iste’molini 
qisqartirish; 
-
yonilg‘i – energetik majmuadan paydo bo‘ladigan ekologik yuklamani 
pasaytirish; 

---

-
uzoq va mavsumiy yoqilg‘i etkazib beriladigan hudud va iste’molchilarni 
ta’minlash; 
-
uzoqdan tashib keltiriladigan yoqilg‘i harakatlarini pasaytirish; 
-
quyidagi muammolarni hal etish – yangi hosil bo‘ladigan quvvat 
manbaalarini rivojlantirishni taqazo etadi:
-
aholini turg‘un elektr va issiqlik energiyasi bilan ta’minlash hamda 
mintaqalarda markazlashmagan enegiya bilan ta’minlashni yo‘lga ko‘yish; 
-
aholini energiya bilan ta’minlash minimumini va markazlashgan energiya 
ta’minlash mintaqalarida ishlab chikarishni kafolatlash, energiya tanqisligini bartaraf 
etish, avariya va cheklov o‘chirishlar natijasida vujudga keluvchi etishmovchiliklarni 
bartaraf etish;
-
murakkab ekologik sharoitga ega aholi punktlari va shaharlar hamda aholi 
yalpi dam olish joylarida energetika uskunalaridan chiqadigan zararli chikindilarni 
miqdorini pasaytirish. 
Hozirgi kunda noan’anaviy energetikaga hududiy va mahalliy ma’muriyat 
qiziqishi ortib bormoqda. 
Baholash shuni ko‘rsatadiki, 2010 yilga kelib, 1000 MVt quvvatli elektr va 
1200 MVt ga ega issiqlik quvvatlari yangi hosil bo‘luvchi energiya manbaalari 
asosida va davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashi natijasida ishga tushiriladi. 
YAngi hosil bo‘luvchi energiya turlari, xususan, quyosh energiyasidan 
foydalanish sezilarli ko‘lam kasb etdi va turg‘un o‘sish sur’atlari jadallashmoqda. 
Turli taxminlarga ko‘ra bu ulush 2010-2020 yillarga kelib ko‘pgina davlatlarda 10 % 
va undan ko‘p, Evroittiffoq mamlakatlari uchun bu ko‘rsatkich 20 % ga etishi 
mumkin. 
Albatta, hozirgi kunda tabiiy resurlardan foydalanmay turib binolarni issiklik 
energiya bilan ta’minlash qiyin. Birinchi navbatda yangi hosil bo‘lmaydigan energiya 
tashuvchilar sarflash miqdorini 1/5 ga qisqartirishga, kutilayotgan ekalogik talofat 
ehtimolini pasaytirishga, eng muhimi uy egasiga o‘z uyi harajatlarini qisqartirishga 
yordam beradi. 
Binolarni energiya bilan ta’minlash to‘liq yoki qisman yangi hosil bo‘luvchi 
energiya resurslari bilan almashtirilganda ko‘pgina muammolar hal bo‘ladi. Turar joy 
binolarini isitish (yoki sovitish), issiq suv bilan ta’minlash ekologik sistemalari bilan 
jihozlash kerak. Albatta, geliosistema uskunalari va uni o‘rganish bahosi hozirgi 
kunda nihoyatda qimmat. Lekin quyosh nuri tekinligini, ya’ni hosil bo‘lmaydigan 
energiya tashuvchilar narxi keskin oshishini hisobga olsak, 2-3 yil ichida quyosh 
nurini qayta ishlashga mo‘ljallangan uskunalar o‘zini qoplaydi va butunlay ishdan 
chiqgunicha ulardan foydalansa bo‘ladi. 
Bu yo‘nalishda olib borilayotgan ishlanmalar istiqbollarini hisobga olib, 
ko‘rilmasdan bashorat qilish mukinki, 2010-2015 yillarga kelib katta samaraga ega 
bo‘lgan geliosistemalar paydo bo‘ladi va ular o‘z-o‘zini qoplash muddati 1yilga teng 
bo‘ladi. Uskunalar bahosi hozir ham 10 yil avvalgilari bahosiga qaraganda ancha 
past. 
YAngi bino qurilishda yoki mavjud binoni rekonstruksiya qilishda yangi hosil 
bo‘luvchi energiya manbalaridan foydalanishning turli qurilish usullari qo‘llanilganda 
bunday natijaga erishish mumkin. 

---

60-70 yillarda MDH mamlakatlarida noan’anaviy energiya turlaridan 
foydalanish bo‘yicha ilk qadamlar qo‘yilgan. Bu davrda avtonom energiya ta’minotli 
fitoelektrik qurilmalar paydo bo‘ldi va fazoda o‘zini yaxshi oqladi. 80-yillar oxiriga 
kelib umumiy maydoni 150 ming m
2
bo‘lgan hududni issiq suv bilan ta’minlash 
uchun quyosh qurilmalari ishga tushirilgan, quyosh kollektorlari ishlab chiqarish esa 
yiliga 80 ming m
2
ni tashkil qilgan. 90-yillarda yuzaga kelgan iqtisodiy qiyinchiliklar 
natijasida bizning mamlakatimizda noan’anaviy energiya turlaridan foydalanishni 
rivojlantirish to‘xtatib qo‘yildi. Lekin hozirgi kunda butun dunyoda va bizning 
mamlakatimizda ham noan’anaviy energiya turlaridan foydalanish keng tus 
olmoqda. 
Ekologik holat arxitektor va quruvchilardan yangicha fikrlashni talab 
qilmoqda. Zamonaviy energetika, bugungi kunda an’anaviyga aylanib, energiya 
tashuvchisiga qarab, umuman olganda bino va shaharlarni energiya bilan 
ta’minlashda atrof-muhit ekologiyasiga salbiy ta’sir o‘tkazmoqda. 
Ma’lumki, quyosh energiyasidan asosan kam quvvatli komunal-maishiy issiq 
suv bilan ta’minlash va isitgichdan foydalaniladi. Dunyo bo‘yicha kam quvvatli 
issiqlik ishlab chiqarish yaqin istiqbolda 5*10
6
Gkal.ni tashkil etadi. Fitoelektrik 
qurilmalar umumjahon yig‘indi quvvatni 500 MVt.ga teng. 
Nashr etilgan Internet ma’lumotlarini tahlili shuni ko‘rsatadi-ki, energiyaga 
bo‘lgan extiyoj butun jahonda yangi hosil bo‘luvchi quvvat manbalarini 4-avlodidan 
foydalanishga turtki bo‘lmoqda. Bunday usullar binolarni energiya bilan ta’minlashni 
samarali vositalari – quyosh qurilmalarini jihozlash va o‘rnatishni kam sarf-harajat 
qilib amalga oshirish imkonini beradi.
Ishlanmalar ichida ikkita yo‘nalishni belgilash va hisobga olish lozim: 
-
mayda avtonom iste’molchilarni energiya bilan ta’minlashga mo‘ljallangan 
chegaralangan quvvat darajali quyosh energoqurilmalarini ishlab chiqarish va 
qo‘llash; 
-
shimoliy va cho‘l hududlarda chegaralangan quvvatli quyoshli energetik 
stansiyalar yaratish; 
Bu dunyo energiya balansi miqiyosidagi muammoni yangi hosil bo‘luvchi 
energiyani sarflash vositasida hal qilish imkonini beradi.
Birinchi navbatda, hudud iqlimi va muayyan qurilish joyi meteosharoiti, 
geliomaydoni quyosh nurlari bilan yoritilganligini hisobga olish lozim . 
- loyiha albatta energiya tejash sharoitlari, bino tomonidan quyosh nurini 
optimal qabul qilish shartlarini hisobga olish kerak; 
- uskunalarning energiya qabul qilish qismlari samarali qilib yo‘naltirish lozim; 
- turar joy binolarini qurish yoki qayta qurishda ularda keyinchalik alternativ 
energiya bilan ta’minlashni qo‘llash maqsadida energiya jihatdan samarali bino 
yaratishga harakat qilish zarur, bu binodagi issiqlik yo‘qotilishi xajmiy-tarxiy echim 
va kuchaytirilgan issiqlikdan himoya vositasida kamaytirish mumkin. Turar joy 
muhitini yaratishga ekologik tomondan yondashuv zarur; 
- ishlab-chiqarishni rivojlantirish; alternativ sistemalari konstruksiyasini 
soddalashtirish alternativ sistemalardan olinadigan quvvat tannarxini pasaytirish 
imkonini beradi(1.1.-jadval). 

---

1.1. jadval 
Energiya-
tashuvchi 
Ishlatish omili 
Energiya ishlab-
chiqarish istiqbollari 
Ekalogik ta’sir 
Atomli 
Reaktor-
ko‘paytirgichlardan 
(bruderlar) foydalanish 
Cheklanmagan
Noma’lum 
xavf 
elementlari bor
Suv 
resurslari 
Quvurlardan foydalanish GES uchun yaroqli 
suv 
resurslarining 
cheklangan miqdori 
Hudud eko balansini 
buzilishi 
Gaz 
Qazib olingan joydan to 
iste’molchiga 
etib 
boruvchi quvurlarni keng 
tarmoqlardan foydalanish 
Qayta 
hosil 
bo‘lmaydi 
Hudud eko balansini 
buzilishi 
Ko‘mir
Foydali qazilma konlarini 
topish
Qayta 
hosil 
bo‘lmaydigan 
resurslar 
Kon 
eko 
balansini 
buzilishi 
Neft
Kime sanoati
Qayta 
hosil 
bo‘lmaydigan 
resurslar
Ishlab-chiqarish 
va 
tashish joy eko balansi 
buzilishi 
Quyosh
Er issiqlik tartibi quyosh 
nuri 1,5*10
24
Dj yiliga 
hisobga 
olib, 
balanslangan 
Resurslarni yangidan 
hosil bo‘lishi 
Yo‘q
SHamol
Erga yaqin qatlamdagi 
kinetik 
va 
shamol 
energiyasi, shamol tezligi 
4 m/s 
Resurslarni yangidan 
hosil bo‘lishi
Uncha 
muhim 
bo‘lmagan 
ornitosferasalbiy ta’sir
Hozirgi kun energetikasining asosi bo‘lib ko‘mir, neft va gaz zahiralari, 
shuningdek daryo energiyasi hisoblanadi, ularning zahirasi butun er energiya 
zahiralarining 5% ini tashkil qiladi holos. SHunga qaramay, ular insoniyatning 
energetikaga bo‘lgan ehtiyojining 90%ini qondira oladi. 
Hisoblarga ko‘ra, energiyani shu kundagi ehtiyoj darajasi bo‘yicha ham 
energiya manbalari konlardagi yoqilg‘i uzog‘i bilan yana 100-150 yilga etadi.
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, quyosh nurlanishi yoki tarqalish zahirasi erning 
hohlagan nuqtasida ishlatilishi mumkin. Erga etib keladigan nurlanish quvvati yiliga 
2 MVt

ch/m
2
ni tashkil qiladi, shuning uchun quyosh energiyasi uchun kata er 
maydoni talab etilmaydi – 80-90 km
2
maydonli yuza bilan hozirgi kunda ishlab 
chiqarilayotgan energiya miqdori hosil qilish mumkin. SHuningdek quyosh nuri 

---

universal hamdir – undan issiqlik ko‘rinishida ham foydalanish mumkin, katta ishlab 
mexanik va elekrik energiya ham olish mumkin. 
Quyosh energiyasi kamchiligi – xuddi hamma alternativ energetikaga xos – uning 
doimiy mosligidir. Masalan quyosh nurlanishi faolligi grafik kenglikka qarab 2,2 
MVt

ch/m
2
yiliga o‘zgaradi, sutkalik tebranishlar yana ham ko‘p. Boshqa kamchilik 
va oqibatlar quyida keltirilgan va ularni hisobga olish shart.
Bugungi kunga kelib O‘zbekistonda 3800 qozonli 1136 issiqlik stansiyalari faoliyat 
ko‘rsatadi, minglab kilometr kommunikatsiya quvurlari o‘tkazilganki, ulardan 
atmosferaga zararli moddalar, yonish mahsulotlari ajralib chiqadi va yangidan yangi 
mablag‘lar sarflash talab etiladi.