Jo‘rayev 0 ‘zbekiston tarixi (Milliy istiqlol davri) uchinchi kitob «sharq» nashriy ot-matb aa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati toshkent 2011

partiyasining nizomida «Erk» demokratik partiyasi jamiyatda totuv- 
likka, barqarorlikka intilishni qo‘llab-quvvatlaydi, konfrontatsion 
kurashish xavfli yo‘l...» degan satrlar bor. Ayni ana shuning o‘zi par- 
tiya rahbariyati tutgan yo‘l boshqa, qog‘ozda bay on etilgan g ‘oyalar 
boshqa ekanligini ko‘rsatadi.
* *
*
1991-yilning oxirlari 0 ‘zbekiston mustaqilligining eng tahlikali, 
iztiroblar va og‘ir kechinmalar jo ‘sh urgan davri edi. Hali Moskva- 
da sobiq ittifoqni saqlab qolish ilinjida yurgan siyosiy arboblaming 
jazavalari tutgan, asabiy va tund kayfiyat hukmronlik qilayotgan, 
kelajakka umid bilan qarayotgan bir paytlar edi. Ana shunday zid- 
diyatli bir paytda 0 ‘zbekistonda mustaqillikni butun choralar bilan 
mustahkamlash, uning huquqiy asosini yaratish borasida jiddiy ish- 
lar amalga oshirilayotgan edi.
Sobiq ittifoq tarqalishi arafasida turli mish-mishlar-u gap- 
so‘zlar, siyosiy ig‘vogarliklar avj oldi. Birinchilardan bo‘lib o‘z 
mustaqilligini e’lqp qilgan 0 ‘zbekiston go‘yoki, faqat ittifoq tarki- 
bidagina kun ko‘rishi mumkin. U hech qachon mustaqil davlat bo‘la 
olmaydi, mustaqil taraqqiyot yo‘lidan bora olmaydi, oxir-oqibatda 
esa Moskva marhamatiga zor bo‘ladi, degan fikrlar mavjud edi.
Bunday munozaralaming bo‘lishi tabiiy edi. Chunki, uzoq 
yillar Moskvaga qaram bo‘lgan, xalqi kamsitilgan, unga noshud- 
notavon, o‘z taqdirini o ‘zi belgilashga qodir bo‘lmagan mavjudot 
sifatida qaralib kelinganligi sababli 0 ‘zbekiston o ‘z mustaqilligini 
e’lon qilgach, «ulug‘ og‘a»laming taajjubi oshdi. Biroq, bu tashqi 
g ‘animlaming shunchaki diydiyosi edi, xolos.
Eng yomoni ichki parokandalik. 
Bu nihoyatda og‘ir va su- 
runkali kasallik. Uni faqat ancha-muncha asablar va hayot-mamot 
kurashi evazigagina davolash mumkin. Aksariyat hollarda esa, ich­
ki parokandalik siyosiy beqarorlikka aylanib ketib, butun jamiyatni 
ostin-ustun qilib tashlaydi. Minglab odamlaming yostig‘ini quritadi, 
millat kushandasi sifatida ildiz otadi va uni yillar mobaynida kemi- 
rib tashlaydi. Ana shunday xalq boshiga qiron keltiruvchi l^disalar 
0 ‘zbekistonda ham mavjud edi.
Demokratiya o‘yinlari avj oigan bir paytda o‘zini ko‘z-ko‘z qi-
2 0 9

---

lishga ishqivoz bo‘lgan siyosiy arboblar ham maydonga chiqishdi. 
Ulaming ayrimlari turli mansab pillapoyalaridan tez-tez ko‘tarilib 
hukumatning eng yuqori kursilarini egallashga ham ulgurishdi. 
0 ‘zlarini mavjud siyosatga sadoqatli, hukumatga esa fidoyi qilib 
ko‘rsatishdi. Eng achinarlisi, bular orasida uzoq yillar partiya va 
sho‘ro idoralarida katta-kichik lavozimlarda faoliyat ko‘rsatgan ki- 
shilar ham bor edi. Ular dahanaki «dasturlari»da yillar mobaynida 
sovet hokimiyati hukmronligi paytida to‘planib qolgan qator muam- 
molami hal etish singari xalqimizga xush yoqadigan, uning kundalik 
turmushiga madad bo‘ladigan masalalami ko‘tarib chiqardilar. Ke- 
yinroq xuddi ana shu masalalami ko‘tarishda ayyorlik qilishgani va 
vaziyatdan foydalanib, respublikaning eng yuqori mansab kursilarini 
egallashga harakat qilishgani ma’lum bo‘la boshladi.
0 ‘zbekiston mustaqilligini e ’ion qilish, uni mustamlakachilik 
iskanjasidan qutqarib olish jarayonlari qanchalik tahlikali ekanligi 
kitobxonga ayon. Oliy Majlisning 1991-yil 31-avgustdabo‘lib o ‘tgan 
navbatdan tashqari sessiyasida mamlakat Prezidenti 0 ‘zbekistonni 
mustaqil deb e’ion qilish taklifini kiritganda zal go‘yo muzlab qol­
gan edi. 500 députât va sessiya qatnashchilari «shok» holatida edi. 
Prezident «Nima, mustaqillikdan cho‘chiyapsizlarmi, nega qarsak 
chalmaysizlar?» degandan so‘nggina deputatlar bir qalqib tushishdi 
va zalda gui duros qarsaklar boshlandi.
Moskvada qon to'kilayotgan, markaz butun vujudi bilan ittifoq- 
dosh respublikalarga tazyiq o ‘tkazayotgan, zug‘um va zo‘ravonlik 
bilan ular jilovini tortib turgan bir paytda, unga qarshi qo‘l ko‘tarish, 
respublika mlini butunlay tortib olish va harakatdagi mashinaga sak- 
rab chiqib olish chindan ham jasorat edi.
Mustaqillik e’ion qilingach, orqada pisib o ‘tirib, zimdan ishla- 
yotganlar asta-sekin bosh ko‘tardilar. Endi o'zlarini istiqlol qahramo- 
ni, mustaqillik jarchisi, mamlakatni boshqarishda «nodir iste’dod» 
ekanliklarini ko’rsata boshladilar. Butun mas’uliyatni zimmasiga 
olib, hayotini xavf ostida qoldirib, mustaqillikni e’ion qilganlarga 
ochiqdan-ochiq qarshi chiqdilar.
Bu borada 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1991- 
yil 18-21-noyabr kunlari bo‘lib o‘tgan sessiyasi 0 ‘zbekiston tari- 
xida alohida voqea sifatida muhrlandi. Ayni ana shu sessiyada bir 
guruh soxta demokratlar ochiqdan-ochiq bosh ko‘tardilar. Turli to- 
mondan so‘z olib, sessiya kun tartibini buzish, unga qo‘shimchalar 
kiritish bahonasida turli, bir-biriga to‘g ‘ri kelmaydigan muammolar- 
ni ko‘tarib chiqishga intildilar. To‘g ‘ridan to‘g‘ri mamlakatda olib 
borilayotgan izchil siyosatga zid, bo‘htondan iborat fikrlar bildira
2 1 0

---

boshladilar. Jumladan, «Tashabbus» guruhi nomi bilan so‘zga chiq- 
qan bir guruh deputatlar « 0 ‘zbekistonda mitinglar va namoyish- 
lar o‘tkazilishini taqiqlash to‘g‘risida»gi Qaromi bekor qilish, res- 
publika ma’muriy organlari, shuningdek, Konstitutsiyaviy Nazorat 
Qo‘mitasiga ultimatum qo‘yish talabi bilan chiqa boshladilar.
Ayni chog‘da, o‘zlarini mustaqillik va xalq tarafdorlari sifati- 
da ko‘rsatishga urinib, «demokratiyami yoki diktaturami?» qabilida 
sessiyaga, uning rahbariyati oldiga asossiz kesatiqli savollar qo‘ya 
boshladilar.
Bir so'z bilan aytganda sessiyaga ma’lum kuchlaming oldindan 
tayyorgarlik ko'rgani yaqqol sezila boshlandi. Bu o‘z navbatida so- 
biq ittifoq hududida sarosimalik, barcha ittifoqdosh respublikalarda 
turli hadiksirashlar va ikkilanishlar, mustaqil 0 ‘zbekistonda esa iqti- 
sodiy tanglik hukmronlik qilayotgan bir paytda muxolif kuchlaming 
turli hiyla va nayrang yo‘li bilan hokimiyatni egallashga harakat qi- 
layotganliklarini ko'rsatar edi.
Sessiya jangovarlik, shafqatsiz kurash va hujumkorlik ruhida 
o ‘tdi. Unda Prezident Islom Karimovning qat’iy iroda kuchi, har 
qanday tanqidiy fikr va qo‘poruvchilik harakatlariga og‘ir-vazminlik, 
siyosiy hushyorlik fazilatlari hamda asosli mulohazalari bilan muno- 
sabat bildirganligi natijasida muxolif kuchlar o ‘z maqsadiga yeta 
olmadi. Agar ana shu yig‘ilishda Prezident ozgina ikkilanib qolga- 
nida o‘z pozitsiyasink butunlay qo‘ldan berib yuborishi, hokimiyat 
tepasiga esa bir to‘da amalparastlar-u shuhratparastlar kelib qolishi, 
natij ada butun mamlakat ham, xalq ham tubsiz jarga qulab ketishi 
mumkin edi.
Sog‘lom fikrli kishilar, aslida qo‘poruvchilaming iddaosi nima- 
da ekanligini aqlan chuqur his qilgan fuqarolar yuqoridagi soxta 
demokratlar chiqishlarini qo‘llab-quvvatlamadilar, kun tartibida- 
gi masalalar yuzasidan amaliy takliflar bildirdilar, har bir masalada 
mamlakatda olib borilayotgan xalqchil siyosatni m a’qullashlarini, 
mamlakat Prezidenti atrofiga yanada jipslashish zarurligini ayta 
boshladilar.
Mamlakat aholisi, mustaqillik tarafdorlari o‘zlarining fikr- 
mulohazalarini Oliy Kengash va sessiya nomiga yozib yubora bosh­
ladilar.
•*>
211

---