Jurnal Azərbaycan Respublikası Mətbuat və İnformasiya Nazirliyində qeydiyyatdan keçmişdir

 
 
 

 
136
İ.R.Sultanlı 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
 
1.
 
Abasov İ.D. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı, Bakı-2010, 592 səh. 
2.
 
2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında  əhalinin  ərzaq məhsulları 
ilə еtibarlı təminatına dair dövlət prоqramı 
3.
 
Əhmədov I.V.Kənd təsərrüfatının idarə еdilməsi. Bakı 2006, 880 4. 
4.
 
Алтухов A.И.,  Г.И.  Макин,  М.А  Бабков.  Развитие  продовольственного 
рынка России Москва 1999. 336 с 
 
 
XÜLASƏ 
 
Dövlət tərəfindən həyata keçirilən tənzimləmə  tədbirlərinin də  dəyişən  şəraitə 
adekvat  şəkildə uyğunlaşdırılması vacibdir. Məhz bütün bunlar tənzimləmənin və eyni 
zamanda iqtisadi siyasət tədbirlərinin zəruri təşkilati-iqtisadi mexanizmlərinin də yeni 
dəyişən  şəraitə uyğunlaşdırılmasını özündə əks etdirir. 
 
 
ОБЕСПЕЧЕНИЕ МЕХАНИЗМА ПРОДОВОЛЬСТВЕННОЙ БЕЗОПАСНОСТИ 
ДЛЯ РЕГУЛИРОВАНИЯ ПРОДОВОЛЬСТВЕННОГО РЫНКА 
 
И.P.Султанлы  
 
РЕЗЮМЕ 
 
Адаптация 
мер 
к 
адекватному 
изменяющимся 
обстоятельствам 
государственного  регулирования  важны.  Все  это  должно  отражать  в  правилах  и 
необходимых  организационных  и  экономических  механизмов  экономической 
политики к меняющимся условиям. 
 
 
ENSURING FOOD SECURITY MECHANISM FOR REGULATION  
OF THE FOOD MARKET 
 
I.R.Sultanli  
 
RESUME 
Adaptation measures to changing circumstances adequate government regulation 
are important. All this must be reflected in the rules and the necessary organizational and 
economic mechanisms of economic policy to changing conditions. 
 
 
 

 
129
ODLAR YURDU UNİVERSİTETİNİN ELMİ VƏ PEDAQOJİ XƏBƏRLƏRİ 
THE SCIENTIFIC AND PEDAGOGICAL NEWS OF ODLAR YURDU UNIVERSITY
 
 
2015 - № 41
 
 
 
İNGİLİS DİLİNİN TƏDRİSİNDƏ QARŞILAŞDIĞIMIZ FONETİK VƏ 
QRAMMATİK ÇƏTİNLİKLƏR 
 
Z.C.Abbasova  
Odlar Yurdu Universiteti 
 
Açar sözlər: elm, araşdırma, dillərin müqayisəsi, ünsiyyət 
Ключевые слова: наука,иследование,сравнение языков комюникация 
Key words: science, research, comparing of the languages, communication 
 
 
Elm son dərəcə güclü tərəqqi vasitəsidir. İnsanlar onun əsasında yeni – yeni zirvələr fəth 
edirlər, irəliyə, gələcəyə doğru böyük inkişaf yolu keçirlər. Elmin qüvvəsi sənayenin, 
texnikanın inkişafına təsir göstərdiyi kimi ideologiyaya, onun tərəqqisinə də xüsusi təkan 
verir. Bütün dünyanın müxtəlif sahələrindəki elmi nəticə və kəşfləri öyrənmək, onlardan 
bəhrələnmək üçün biz mütləq dünya dövlətləri üçün beynəlxalq vahid ünsiyyət vasitəsi 
kimi qəbul edilmiş ingilis dilində mükəmməl öyrənib ondan  bəhrələnməliyik.  Amma 
bunun yerinə yetirilməsində qarşımıza bir sıra  çətinliklər çıxır. 
Məlum olduğu kimi Ingilis və Azərbaycan dilləri istər genezis və istərsədə tipoloji quruluş 
baxımından müxtəlif dil qruplarına daxildirlər: İngilis dili hind – Avropa dillərinin german 
dil qrupuna daxil olub, analitik dil:Azərbaycan dili isə türk dilləri oğuz qrupuna daxil olub 
aqlyutinativ dil hesab edilir. Məhz bu baxımdan da bu dillər arasında ciddi fərqlər 
mövcuddur.  İngilis dilini öyrənən hər bir azərbaycanlı  həmin fərqlər  əsasında meydana 
çıxan bir sıra çətinliklərlə qarşılaşmalı olur.  
           Analitik  dillər qrupuna daxil olan müasir ingilis dilində cümlələrdə sözlər 
arasındakı qrammatik – sintaktik əlaqələr başlıca olaraq köməkçi sözlər və cümlədə 
sözlərin sıralanması ilə ifadə edilir. Çox zaman sözün sintaktik mənası yalnız cümlədə 
sözlərin müəyyən edilmiş yerinə əsasən aydınlaşdırılır. Bu ona görə mühüm əhəmiyyətə 
malikdir ki, müəyyən nitq hissəsi üçün səciyyəvi olan suffikslərin az olması  nəticəsində 
ingilis dilində eyni bir söz müxtəlif nitq hissəsi ola bilir. Sözün əsl mənasına, onun hansı 
nitq hissəsinə  mənsub olduğunu cümlədə tutduğu yerinə görə, sintaktik vəzifəsinə görə 
müəyyənləşdirmək mümkün olur. 
Məs : 1. Smokecomesfromchimneys.----- Tüstü bacadan çıxır. 
2.The  chimneyssmoke.-------Bacalar tüstüləyir. 
3.He likesasmokeafterdinner.------ O , nahardan sonra papiros çəkməyi xoşlayır. 
 
1-ci cümlədə “smoke“ sözü cümlənin xəbərindən əvvəl gələrək cümlədə birinci yeri tutur, 
deməli cümlənin mübtədası, 2-ci cümlədə “smoke“ sözü mübtədadan sonra işlənərək 
cümlənin xəbəri, 3-cü cümlədə isə “smoke“ xəbərdən sonra işlənərək cümlənin tamamlığı 
olur. 
 
 
 

 
130
Z.C.Abbasova 
        
İngilis dilində 26 hərf və 44 səs mövcuddur. Bu dildə  hərflərlə  səslər arasındakı 
uyğunluq çox azdır. 
              Məs: “A“ hərfi  “name“ sözündə [ei ] kimi, “mad“ sözündə [ ae ], “comrade“ 
sözündə [ ı ] , “water“sözündə [ o ], “ask“ sözündə [ a: ] kimi tələffüz olunur. 
        Bəzi hərflər müəyyən söz və ya hecalarda heç oxunmurlar. 
                 Məs: “knock“ sözündə [ k ], “hour“sözündə [ h ], “wrong“sözündə [w ] – 
oxunmur. 
 
         Çox vaxt eyni səs müxtəlif kəlmələrdə müxtəlif hərf yaxud hərf birləşməsi ilə ifadə 
olunur. 
                   Məs: “see [si:] , sea [si: ], believe [ bili:v ] 
         Ingilis dilində qarşımıza çıxan çətinliklərin ən mühümindən biri də yazı ilə tələffüz 
arasında çox böyük fərqin olmasıdır. İngilis hərf  və hərf birləşmələri hər yerdə eyni cür 
oxunmur, onun üçün də onların oxunması üçün müəyyən qayda vermək olmur. 
                   Məs: “height“  [ hait ] ----- “weight“ [ weit ]; nə üçün “ei“ hərf birləşməsinin 
1-ci sözdə [ ai ],  2-ci sözdə isə [ ei ] kimi tələffüz olunduğuna dair müəyyən bir qayda 
mövcud deyil. 
         Müasir  ingilis  dilində ismin hal kateqoriyası morfoloji baxımdan çox zəifdir Yəni 
hal şəkilçilərinin ifadə etdiyi qrammatik mənalar söz önləri adlanan köməkçi nitq hissələri  
ilə ifadə edilir. 
                     Məs: otağın tavanı ----- theceiling of theroom 
Sheis at work. ------- O işdədir. 
                               Little girl goes to the nursery. --- -  Kiçikqızuşaqbağçasınagedir. 
İsiməxasolanmüəyyənlikkateqoriyası da analitikyollayəni “article“ 
adlananköməkçinitqhissəsiiləifadəedilir.Əgərhaqqındasöhbətedilənəşyavəyaşəxsbizimüçü
nqeyrimüəyyəndirsə, onunhaqqındaheçbiranlayışamalikdeyiliksəbuhaldahəminisimqeyri – 
müəyyən “a vəya an“ artiklıilə, yox həmin  əşya və ya şəxs haqqında hər hansı bir 
məlumat olduqda isə həmin isimin qarşısında müəyyənlik “the“ artiklıişlədilir. 
Məs: İ have a book. The book is very interesting. 
Feləxasolanzamanformalarınınəksəriyyətianalitikyollayəniköməkçifellərvasitəsilədüzəldili
r, davamedicizamanlar “to be“ köməkçifeli , bitmişzamanformaları “to have“ köməkçi 
felin gələcək zamanın qeyri müəyyən forması “shall, will“ köməkçi feli vasitəsilə 
düzəldilirlər. 
Məs:  I am teaching English now. 
                             She has learned English lately. 
                             She will go on an excursion next year. 
Azərbaycandilindənfərqliolaraqmüasiringilisdilindəişarəəvəzlikləriisimlərləkəmiyyətəgörə
uzlaşır. 
Məs: this student ------ these students 
                               That mistake-----those mistakes 
Müasir ingilis dilində mövcud olan “cerund“-un öyrənilməsi də qarşıya çıxan 
çətinliklərdən biridir.  
Çünkifelinbuşəxssizformasıazərbaycandilininqrammatikasındamövcuddeyil. 
Onundüzəlməqaydasıindikizamanfelisifətformasınındüzəlməqaydasıiləeynidir. 
Yənihərikisiməsdərdən “to“ hissəciyininatılmasıvəəsashissəninsonuna “ing“ şəkilçisinin  
 

 
131
Z.C.Abbasova 
 
artırılması ilə düzəldilir. Cümlədədaşıdıqlarıfunksiyalarla da üst – üstədüşürlər. Məhz 
bunöqteyi nəzərdən də onların öyrədilməsində bir çox çətinliklər qarşıya çıxır. 
Məs: A dancing girl ( indikizamanfelisifət ) 
 A dancing hall ( cerund ) 
“a dancing girl“ birləşməsini “for“ söz önü ilə ifadə etmək mümkün deyil və bu 
birləşmədə “ing“ şəkilçisiiləolansözdahaçoxhərəkətbildirir, yəni “ing“ – li 
sözindikizamanfelisifətdir. 
“a dancing hall“ birləşməsini isə ing “----“ a hallfordancing “kimi ifadə etmək olur, 
yəni “ing“- li söz hərəkətlilikdən çox isimlilik ifadə edir, yəni həmin söz cerunddur.  
İsimin kəmiyyət kateqoriyasının düzəldilməsi də bu dilin öyrədilməsindəki növbəti 
çətinlikdir. Beləki isimlərin bir qisminin cəm forması sintaktik yolla, yəni ismin sonuna 
“s” və ya “es“ artırmaqla:  
Məs: a chair ----- chairs 
a bench ----benches 
bir qismi isə sözün kökündəki sait səsləri dəyişməklə: 
a goose  ------ geese, a man ---- men, loose ---- lice,  
bir qismi isə sözün kökünə “en və ya (r )en”  şəkilçisi artırmaqla:  
a ox ----- oxen, a child ----- children------düzəldilir. 
Qarşıya çıxan digər çətinliklərdən biri də digər dillərdən fərqli olaraq müasir ingilis 
dilində söz birləşmələrinin sintaktik əlaqələrindən yalnız yanaşma əlaqəsinin olmasıdır.  
Məs: highmountain, stonewall, towalkslowlyetc. 
Müasir ingilis dilində qrammatik mənaların bu tərzdə ifadə edilməsinə dair çox 
misallar vermək olar. Verilən misallar göstərir ki, ingilis dilinin qrammatik quruluşunun 
ümumi mənzərəsini təşkil edən başlıca cəhət analitizmdir. Bununla yanaşı qeyd etməliyik 
ki, heç bir dili saf analitik və ya sintetikhesab etmək düzgün olmaz. Necəki ingilis dilinin 
özündə də bir çox sintetik ünsürlər mövcuddur. 
Məs: indiki zamanın qeyri müəyyən formasını düzəldərkən 3-cü şəxs təkdə felin 
əsas hissəsinin sonuna “s “ və ya “es“, 
Qaydalı fellərin keçmiş qeyri müəyyən zaman formasını düzəldərkən felin əsas 
hissəsinin sonuna “ed“, 
Canlı isimlərin yiyəlik halını düzəldərkən işimin sonuna “ ‘s “ ---  -- artırılır. 
Müasir ingilis dilində sintetik formaların xeyli dərəcədə az olması belə  təsəvvür 
yarada bilər ki, bu dilin qrammatikası çox asandır. Əslində hər hansı bir dildə  o cümlədən 
də ingilis dilində morfoloji -sintetik formaların azlığı dilin qrammatikasının 
mürəkkəbliyinə, çətinliyinə  gətirib çıxarır. Bu dillərdə sintetik əlamətə malik olmayan 
qrammatik mənaları yerli yerində işlətmək çox çətin olur. 
İngilis dilinin tədrisində qarşılaşdığımız çətinlikləri sadalamaqla heç də bu dilə 
yiyələnə bilməyəcəyimizdən  şikayətlənmək fikrində deyiləm, sadəcə bu dili yəni ingilis 
dilini – öyrənməyə başlayanlara kömək məqsədi ilə onlara bu çətinliklərin öhdəsindən 
necə gəlməyi başa salmağa cəhd etməkdir. Nə qədər çətinliklərləqarşılaşsaqda biz yalnız 
dünyadakı sivilizasiyadan, texniki tərəqqidən bu dil vasitəsi ilə xəbərdar ola biləcəyik. Bu 
dilin mühümliyini, vacibliyini və müasirliyini nəzərə alaraq hər bir müasir gəncə ona 
yiyələnməyi tövsiyə edirəm , ona yiyələnmədən onlar bütövlükdə heç nəyə nail ola 
bilməzlər . 
 
 

 
132
Z.C.Abbasova 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
“ İngilis dilinin qrammatikası“ O. Musayev 2012 
2.
 
“English grammarin Use”. Raymond Murphy .2000 
3.
 
“Learn English Grammar. Learningtolearn English“. İnternet materialı. 
4.
 
“Englishgrammarliterature and revisebooks”. GeoffBarton. 2001 
5.
 
“English grammar rules “Stay posted whengrammar rules” Blog. 2003 
6.
 
“The Practice of English Language Teaching“. Jeremy Harmer. 2012 
 
 
THEPHONETIC AND GRAMMATICAL DIFFICULTIES  
WECOMEA CROSSW HILETEA CHING ENGLISH 
 
Z.C.Abbasova 
 
SUMMARY 
 
Whenteaching English wecomeacross somedifficuties as it belongsto an 
analyticallanguage. Theanalytic allanguageshavegotsomepecularities. Such as 
theselanguageshavegoteither a fewsuffixesornosuffix. Thusthemeaning of the sentenceis 
express edby means of theexactword order. Inspite of the sedifficuties weha vetolearnthis 
language as weneed it. 
 
 
 
ФОНЕТИЧЕСКИЕ И ГРАММАТИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ  
ПРИПРЕПОДАВАНИИ АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА 
 
З.Ч.АББАСОВА 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В  связи  с  тем,  что  этот  язык  относится  к  аналитической  группе  языков,  при 
преподавании  данного  мы  сталкиваемся  с  рядом  проблем.  Аналитические  языки 
имеют несколько характерных черт. Например, эти языки владеют или небольшим 
количеством окончаний или вообще не имеют оканчания. Таким образом, значение 
предложений определяется определенным порядком слов в предложении. Несмотря 
на эти трудности, мы должны изучать этот язык по необходимости. 
 
 
 
 
 

 
124
ODLAR YURDU UNİVERSİTETİNİN ELMİ VƏ PEDAQOJİ XƏBƏRLƏRİ 
THE SCIENTIFIC AND PEDAGOGICAL NEWS OF ODLAR YURDU UNIVERSITY
 
 
2015 - № 41
 
 
 
 
      MALİYYƏ RESURSLARININ  
DÜZGÜN İDARƏ OLUNMASININ SƏMƏRƏLİLİYİ 
 
         A.İ.Şirinova
 
          Təfəkkür Universiteti 
                                                    Bakı AZ1008, Təbriz rüçəsi 29 
                                                e-mail: [e-mail] 
                                                       E.E.Seyidov 
                                         Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti 
                                                 Bakı AZ1000, Neftçilər prospekti 73 
                                                      e-mail: [e-mail] 
 
Açar sözlər: maliyyə sabitliyi, dövlət tənzimlənməsi, maliyyə resursları, Dövlət Neft Fondu, 
maliyyə mexanizmi, maliyyə menecmenti, maliyyə kateqoriyaları 
Keywords: financial stability, government regulation, financial resources, State Oil Fund, financial 
mechanism, financial management, financial categories 
Ключевые  слова:  финансовая  стабильность,  государственное  регулирование,  финансовые 
ресурсы,  Государственный  Нефтяной  Фонд,  финансовый  механизм,  финансовое  управление, 
финансовые категории 
 
Hər bir dövlətin və ya müəssisənin maliyyə resurslarını pul vəsaitlərinin qanunla 
müəyyən olunmuş  mənbələri təşkil edir. Bu mənbələr iqtisadi fəaliyyətin nəticəsi kimi 
təzahür edir. Ona görə  də özəl və dövlət müəssisələrinin iqtisadiyyatı müvafiq qaydada 
tənzimlənməli, innovativ metodlar tətbiq edilməklə istehsalın həcminin artırılması və daha 
çox gəlirin əldə edilməsi prioritet məsələlərdəndir. Pul vəsaitlərinin artması onun düzgün 
idarə edilməsi problemini ön plana çıxarır. Çünki istənilən sektorda maliyyə 
resurslarından səmərəli istifadə etmək uzunmüddətli dövr üçün iqtisadi sabitliyin 
təməlidir. Bu baxımdan maliyyə menecmentindən istifadə çox mühümdür. Resurslar 
ehtiyat, mənbə, vəsait kimi izah olunur. Maliyyə resursları  əsasən mərkəzləşdirilmiş 
fondlara - dövlət büdcəsi, büdcədənkənar fondlar və qeyri-mərkəzləşdirilmiş maliyyə 
resurslarına - müəssisələrin pul vəsaitləri fondlarına  bölünür. Bu resurslar ümumi daxili 
məhsulun və milli gəlirin bölüşdürülməsi nəticəsində yaradılır. Makro səviyyədə 
mərkəzləşdirilmiş maliyyə resurslarının formalaşmasının birinci və  əsas mənbəyi milli 
gəlirdir. Dövlət üçün maliyyə resurslarının formalaşmasında başlıca mənbələrdən biri kimi 
istehsal sahəsində müəssisə  və  şirkətlərin pul gəlirləri çıxış edir. Onlara əsasən mənfəət 
aid edilir. Maliyyə resurslarının  əmələ  gəlməsinin digər vacib mənbəyi amortizasiya 
fondudur. Mərkəzləşdirilmiş maliyyə resursları xalis gəlirin vergi, vergi olmayan ödənişlər 
və ayırmalar vasitəsilə yenidən bölgüsünün nəticəsidir.  Bunlardan  başqa,  mərkəzləşdiril- 
miş maliyyə resurslarının formalaşması  mənbəyi mərkəzləşdirilmiş dövlət sosial sığorta, 
əmlak və şəxsi sığorta fondlarına, digər büdcədənkənar fondlara müəssisələrin ayırmaları 
da ola bilər. 
 
 
 
 

 
125
A.İ.Şirinova, E.E.Seyidov
 
 
Müəssisənin maliyyə resurslarına isə hər hansı bir iqtisadi subyektin istifadəsində 
olan bütün pul vəsaitləri və gəlirləri daxildir. Bu resurslara müəssisənin xüsusi vəsaitləri 
və cəlb edilmiş vəsaitlər hesabına əmələ gəlir. Mənfəət müəssisədə maliyyə resurslarının 
formalaşmasının  əsas mənbəyidir. Dövlət və ya müəssisə  səviyyəsində maliyyə 
planlaşdırılması maliyyənin idarə edilməsinin  əsas elementi kimi çıxış edir. Maliyyə 
planlaşdırılmasının obyekti dövlətin və firmaların maliyyə fəaliyyətidir. Onun nəticəsi isə 
maliyyə planlarının (ayrı–ayrı idarələrin smetalarından başlamış dövlətin icmal maliyyə 
balansınadəkı  tərtibidir.  İstənilən planda müəyyən dövrə uyğun olaraq gəlir və  xərclər, 
maliyyə  və kredit sistemində ödəniş  və hesablaşmalar üzrə qarşılıqlı  əlaqələr 
müəyyənləşdirilir. Müəyyənləşdirilmiş  məqsəddən asılı olaraq müəssisələrdə  və 
firmalarda maliyyə planları xüsusilə 5 illik, 1 illik və rüblük hazırlanır. Bəzən isə 
perspektiv, cari və operativ strateji maliyyə planları da işlənib hazırlanır. Maliyyənin idarə 
olunması üçün planın işlənib hazırlanması  əvvəlki dövrlərin maliyyə hesabatları 
məlumatlarından istifadə edilir. Bu zaman perspektiv layihələrin uğurla reallaşdırılması 
imkanları artır. Maliyyə resurslarının mənbələri əsasən aşağıdakı kimi qruplaşdırılır: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Maliyyə menecmenti maliyyənin idarə edilməsi mexanizmi anlayışı ilə  və yaxud 
təsərrüfat mexanizminin tərkib hissəsi maliyyə mexanizmi ilə  sıx qarşılıqlı  əlaqədardır. 
Onu bütün səviyyələrdə istehsal prosesinin idarə edilməsinin iqtisadi forma və 
metodlarının kompleksi kimi müəyyən etmək olar. Maliyyə menecmenti hər bir təsərrüfat 
fəaliyyətində yaranmış maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsinə çoxvariantlı yanaşmanı 
nəzərdə tutur. Ekstremal şəraitdə maliyyə məsələlərinin idarə edilməsi modelinin işlənib 
hazırlanması, maliyyə risklərinin dərəcələrinin heablanmasının, alınan nəticələrin  düzgün-  
lüyünün qiymətləndirilməsi və konkret idarəetmə qərarlarının qəbul  edilməsində  maliyyə 
Müəssisənin gəlirləri 
Əsas fəaliyyətdən 
mənfəət 
Sair fəaliyyətdən 
daxilolmalar (əmlakın 
satışından) 
Maliyyə 
əməliyyatlarından 
mənfəət (qiymətli 
kağızların satışı) 
Təsərrüfat üsulu ilə 
yerinə yetirilən tikinti 
işlərindən mənfəət 
Pul fondları 
Nizamnamə fondu  
Amortizasiya fondu 
Ehtiyat və digər 
fondlar 
İstehsalın inkişaf 
fondu 
Cəlb edilmiş vəsaitlər 
Pay əsasında cəlb edilmiş 
maliyyə resursları və 
kreditor borcları 
Bankların və təşkilatların 
uzunmüddətli kreditləri 
Sığorta ödəmələri 
Büdcə subsidyası 
Müəssisənin maliyyə resursları 

 
126
A.İ.Şirinova, E.E.Seyidov
 
 
menecmentinin xüsusi əhəmiyyəti var (1). 
Azərbaycanda xüsusilə neftdən gələn gəlirin düzgün idarə olunması  və  gələcək 
nəsillərə çatdırılması üçün Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Fondu yaradılmışdır. 
Bu fond bir sıra dövlətlərin təcrübəsindən yararlanaraq və ona əsaslanaraq yaradılıb. 
Çünki digər dövlətlərin bu sahədə uzun dövrü əhatə edən iqtisadi təcrübəsi var. Bu gün 
uğurla fəaliyyət göstərən Dövlət Neft Fondu özünü təsdiq edir. Pul vəsaitlərinin 
xəclənməsi və idarə olunmasında  şəffaflıq prinsiplərinə    riayət olunur. Bu səbəb  əsas 
gətirilərək  Azərbaycan bir sıra reytinq təşkilatları  tərəfindən ön pillələrdə yer alır. Dövlət 
Neft Fondu 29 dekabr 1999-cu il tarixli 240 nömrəli prezident fərmanı ilə təsis edilmişdir. 
Hazırda neft fondu istitutsional baxımdan çox yüksək formalaşmaqla bərabər ölkə 
daxilində və eləcə də beynəlxalq səviyyədə tanınmış vəsaitlərin idarə edilməsi, şəffaflığın 
təmin edilməsi baxımından  digər dövlətlərlə  öz təcrübəsini bölüşdürməyə qadir olan bir 
quruma çevrilmişdir (2). Neft fondunun maliyyə resursları hesabına ölkədə bir sıra 
beynəlxalq və yerli əhəmiyyətli layihələr reallaşdırılmışdır. Bütün bunlar neft fondunda 
pul vəsaitlərinin artımı ilə  əlaqədar olmuşdur. 2009-2013-cü illərdə baş vermiş artmanı 
aşağıdakı qrafikdən görmək olar. 
 
Vəsaitlərin artımı (milyard  ABŞ dolları ilə)(3) 
 
 
  
 
 
 
 
 
            2013 
       
 
 
 
 
 
 
 
2012 
5.12% 
    
 
 
 
 
 
   2011        14.53%   
 
 
 
 
           2010       30.89% 
 
 
     
                              2009        52.79% 
 
 
     32.81% 
 
Maliyyə sabitliyinin təmin olunması maliyyə mexanizmindən asılıdır. Pul 
münasibətləri sistemi olan maliyyə qeyri ixtiyari formalaşır. Lakin maliyyə mexanizmi 
mövcud iqtisadi siyasətin tərkib hissəsi olaraq iqtisadi rejimin, aidiyyati üzrə 
mütəxəssislər qrupunun məqsədyönlü fəaliyyəti vasitəsilə maliyyənin idarə edilməsinə 
xidmət edir. Maliyyə mexanizmi obyektivdir, çünki o iqtisadi qanun və qaydaların 
tələblərinə uyğun olaraq formalaşdırılır. Digər tərəfdən isə maliyyə mexanizmi subyektiv 
xarakterlidir. Ona görə ki, iqtisadi rifahın hər hansı bir mərhələsində qarşıya qoyulmuş 
müəyyən bir öhdəliyi təsərrüfatçılığın fərqli forma və üsullarının tətbiq edilməsi ilə  həll 
edilməsinin  əsas parametrləri dövlət tərəfindən tənzimlənir. Maliyyə kateqoriyalarının 
(mənfəət, vergilər, kredit, dövriyyə  vəsaitləri, amortizasiya, nağdsız hesablaşmalar),  
normativlərin (rentabellik, büdcə ödəmələri) stimulların, sanksiyaların və müxtəlif 
alətlərin köməyi ilə maliyyə münasibətlərinin təşkilinə  və maliyyə sferasında faydalı 
nəticəyə nail olunur.  
Təsərrüfat fəaliyyətinin tənzimlənməsinin əsasını onun maliyyə nəticələrinin təhlili 
təşkil edir. Pul vəsaitlərinin hərəkətini müəyyənləşdirmək üçün təhlilin birbaşa və dolayı 
yollarından və metodlarından istifadə edilir. Birbaşa metod pul vəsitlərinin daxil olması və 
istifadəsinin hesablanmasına  əsaslanır, müəssisənin likvidliyini qiymətləndirməyə, cari 
öhdəliklər üzrə ödənişlər, investisiya fəaliyyəti və əlavə xərclər üçün pul vəsaitlərinin kifa-  
35.9
34.1
29.8
22.8 
14.9 

 
127
A.İ.Şirinova, E.E.Seyidov
 
 
yət qədər olması barədə operativ nəticə  çıxartmağa imkan verir. Bu metodun nöqsanlı 
cəhəti alınmış maliyyə  nəticələri və müəssisənin hesablaşma hesabında pul vəsaitlərinin 
dəyişilməsi arasında qarşılıqlı  əlaqəni müəyyənləşdirə bilməsidir.(4) Pul vəsaitlərinin 
hərəkətinə tam nəzarət müəyyən mənada maliyyə sabitliyinin əldə olunması deməkdir. 
Hal-hazırda maliyyə sabitliyinə  təsirlər artmaqdadır. Bu risk xarakterli təsirlər özünü 
əsasən inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisdiyyatında büruzə verir. Bir sıra Avropa 
ölkələrində maliyyə böhranlarının baş verməsi maliyyə sferasında müəyyən boşluqların 
olmasından irəli gəlir. Xüsusilə ABŞ-ın yumşaq pul siyasətini dayandırması  və kreditə 
ehtiyacı olan ölkələri daha sərt şərtlərlə maliyyə vəsaitləri əldə etməsi və hazırkı borclar 
üzrə öhdəliklərin artması onların işini çətinləşdirir. Azərbaycana isə istər 2008-ci il dünya 
böhranı istər, ondan sonrakı illərdəki böhranlardan yan keçməklə maliyyə resurslarının 
düzgün istifadəsi və bölüşdürülməsi apardığı siyasətin düzgün olduğunu təsdiq edir. Son 
bir neçə ildə Bank sektorunda ciddi islahatların aparılması iqtisadiyyatın mühərriki rolunu 
oynayan banklara həm vətəndaşların, həm də müəssisə və şirkətlərin etibarının artmasına 
səbəb oldu. O cümlədən bankların və kredit təşkilatlarının kredit siyasətinin hüquqi 
cəhətdən tənzimlənməsi istiqamətində aparılan işlər əhali gəlirlərinin düzgün xərclənməsi 
və daha çox səmərəli olması üçündür.Çünki əhalinin  kreditlərdən asılı hala düşməsi 
müəyyən mənada mənfi haldır.Təbii ki, kreditlərin verilməsi iqtisadi inkişafı dəstəkləmək 
deməkdir, lakin verilən məbləğlər vətəndaşların aylıq maaşına və ya əmlakına nisbətdə 
yüksək olmamalıdır. Azərbaycanda kreditləşmə sahəsində  ən mənfi hal verilən kreditlər 
üzrə faiz dərəcələrinin yüksək olmasıdır ki, bu da dövlət müdaxiləsinə ehtiyac olduğunu 
deməyə əsas verir. 
Azərbaycanda maliyyə siyasətini həyata keçirən, dövlət maliyyəsini idarə edən 
orqan Azerbaycan Respulikasının Maliyyə Nazirliyidir. Makroiqtisadi dayanıqlığın 
yüksək olmasının əsas göstəricilərindən biri də inflyasiyanın aşağı səviyyədə olmasıdır ki, 
bu da dövlət büdcəsinin düzgün tərtib olunması və aidiyyatı üzrə xərclənməsindən və bu 
xərclərə ciddi nəzarətin olmasından asılıdır. Respublika ərazisində düzgün müəyyən 
olunan fiskal siyasət və pul-kredit siyasəti, onların həyata keçirilməsi inflyasiya 
təzyiqlərinin neytrallaşdırılmasını  və sabit aşağı  səviyyədə saxlanılmasını  təmin edir. 
Dövlət yuxarıda qeyd edilən məsələləri Maliyyə Nazirliyi və  Mərkəzi Bank vasitəsilə 
idarə edir və müvafiq tənzimləmələr aparır. 
Ölkə ərazisində maddi istehsalın keyfiyyətini müəyyən edən əsas amillərdən biri, 
qeyri maddi istehsal sferasında düzgün maliyyələşməni reallaşdırmaqdan ibarətdir. 
Xüsusilə elm, təhsil, səhiyyə  və.s sahələrə ayrılan maliyyə  vəsaitlərin miqdarı yüksək 
olmalı və müafiq yerlərə xərclənməlidir.Çünki qeyri maddi istehsal sahəsi maddi istehsal 
üçün bazis rolunu oynayır. 
Maliyyə resurslarının idarə edilməsinin daha effektiv olması üçün mütləqdir ki,  
xarici təcrübəyə müraciət edilsin. Xüsusilə iqtisadi sahədə inkişaf etmiş dövlətlərin 
maliyyə siyasətini araşdıraraq uyğun maliyyə idarətmə modeli işlənib hazırlanmalıdır.