Йусиф Вязир Чямянзяминли (Мягаляляр вя фелйатонлар)

Xalq ƏdƏbiyyatının tƏhlili

I. Vəsfi-hal
Xalqımız arasında Novruz bayramına bir ay qalmışdan baş­la­­yaraq hər çərşənbə axşamı vəsif-hal salmaq kibi bir adət vardı. Qadın və qızlar toplanar, bir badya su qoyar və hərədən bir nişan alıb suya salardılar. Badya başında oturan qadın tə­sa­düfən əlinə keçən nişanı sudan çıxarıb bir vəsfi-hal söylə­yər, bu qayda ilə fala baxardılar. Deməli, nişan verənin ürə­yin­də bir niyyəti olar və niyyətinin baş verəcəyini və ya ver­mə­yəcəyini söylənən vəsfi-haldan duyardı.

Vəsfi-hal adəti ruslarda da var. Afanasyev “Poetiçeskie vozzre­­niya slavyan na prirodu” adlı əsərində bu adəti böylə təs­vir edir: “Bir qab çeşmə suyu gətirirlər, içinə bir parça çö­rək, bir çimdik duz, kömür və bir az kül töküb, qabı ağ örtü ilə ör­türlər. Sonra qısa olaraq gələcəyi xəbər verən mahnılar oxu­yurlar. Oxuduqdan sonra suya salınmış metalik şeylərdən ilk ələ gələnini çıxarırlar. Şey sahibi mahnının sözlərini qədər­lən­miş hökm kibi qəbul edər” (C.II, səhifə 194). Ruslar bu mah­nı­lara “podolyudnıe pesni” deyirlər.

Məsələ ilə məşğul olmuş alimlər fal açma adətini ikiyə ayı­rırlar: biri sırf fal açma (kleromantiya), ikincisi su ilə falabaxma (hidro­mantiya). Bu adətlərin bəsit şəklinə ibtidai xalqlar ara­sında rast gəlirik, mürəkkəb şəkli isə qədim Yunanıstanda və Bizansda olmuş[dur].

Bizim vəsfi-hal da hidromantiya qismindən olaraq, Azər­bay­­canın bəzi nöqtələrində icra olunur. Badya başında söylə­nilən mahnıya gəldikdə, bu adi üzrə bayatı deyə tanıdığımız dörd misralı xalq şeridir. Halbuki bayatı, ağı və vəsfi-halın bir-birinə bənzəyişi zahiridir. Ağı daima kədərli olan kibi, vəsfi-hal da ümid verən, nəşə doğuran və mətanət bağışlayandır. Bun­lar bir-birindən yalnız məzmunca ayrılır. Quruluş etibarilə bir-birindən ayrılmaz: üçü də dörd misralıdır, üçündə də birinci iki misradakı fikir son iki misradakı məqsədi qüvvətləndirmək üçündür. Buna “paralelizm” de­yilir.

Vəsfi-halların bəzilərində ən qədim etiqad və fəlsəfə iz­lə­ri­nə rast gəlirik. Bunların izahı üçün Yaxın Şərqin və bilxassə İra­nın ən qədim dövrünü öyrənmək icab edir. Fikrimizi izah et­mək üçün bir vəsfi-hal alalım:
Ağ at gəlir yenişdən,

Sinəbəndi gümüşdən

Bizə də nəsib olsun

Heybədəki yemişdən.

Zahirən baxdıqda birinci sətirlərlə sonuncu iki misra ara­sın­da heç bir rabitə və əlaqə görünməyir. Halbuki burada üzvü bir rabitə var: birinci misralardakı fikir həsrətində bulunan ar­zu­nu qüvvətlən­dirir və ümid verir. Burada işlənən ayrı-ayrı söz­­lərin belə böyük bir tarixi var. Məsələn, at. At qədim İran­da qüdsiyyət daşıyan bir heyvan sayılırdı. Atın hətta padşah seç­ki­sində də böyük rolu vardı. Yunan müvərrixi Herodotun rəva­yətinə görə, farslardan yeddi zadəgan nəsli maqlarla müba­ri­zə edib, onları devirdikdən sonra yeddi üsyançı İran təxtinə na­mi­zəd oldu. Dara da bunların arasında imiş. İran adətincə, bunlar ata minib, günəş doğmadan şəhərdən kənara çıxmalı idilər, günəşin ilk şüası gözə çarpar-çarpmaz kimin atı kiş­nə­səymiş, o padşah sayılarmış. Daranın atı kişnədiyi üçün onu təxtə oturtmuşlar.

Bu bir əfsanə də olsa, onda bir həqiqət var. Bu gün bizdə belə yuxuda at görülsə, onu murada çatmaq sayırlar. Bu gün belə bəziləri qapısına, ya dükanın kandarına bir at nalı çal­maq­la arzusuna çatmaq istəyir. İran tarixində rast gəldiyimiz adların çoxunda əsb (at) sözü var. Məsələn: Gişdasb, Da­masb, Camasb, Ardızasb, Farnasb, Ariasb və i.a. Sahilində ya­şadığımız dənizin adında da “asb” sözü var, bunlarda ya­şa­yan “Qasb” xalqının adıyla adlanmış. “Qafqaz” kəlməsində də eyni söz var: əsli “Qafqasb” olmalıdır (“Qasb dağı” demək­dir…)

Vəsfi-halda murad və arzu mənasında işlədilən “at” kəlmə­sinə bir “ağ” sifəti də qoşulmuşdur. Ağ xalq arasında xoşbaxt­lığa işarədir. “Ağ günlü” xoşbaxta deyərlər. Vəsfi-haldakı “gü­müş sinəbənd” də mənasız deyildir: xalq arasında bütün par­laq şeylər, gümüş, su, od, şam, nur – xoşbaxtlığa və parlaq gə­­ləcəyə aiddir.

Vəsfi-halda ifadə olunan əsl arzu məcazi olaraq, “hey­bə­də­ki yemişdən” ibarətdir. Xalq şeri müəllifi bu arzunu bir sıra səadət rumuzları ilə əhatə etmişdir.

İkinci bir vəsfi-hal alalım:
Güzgünü atdım bayıra,

Şoqi şəfəqi çayıra.

Yığılın, qohum-qardaş,

İşimiz dönüb xeyirə.

Yenə paralelizm: Güzgünün şəfəqi çayırı nurlandıran kibi iş­lər də xeyrə dönür. Güzgü xoşbaxtlıq rumuzudur. Gəlin kö­çü­rüldükdə, ya xonça aparanda həmişə ön tərəfdə güzgü aparırlar ki, bu da gəlinin xoşbaxt olmasını arzulamaqdır.

İslamiyyət dövründə meydana çıxmış vəsfi-hallarda, təbiidir ki, Zərdüşt fikirlərilə bərabər, müsəlman etiqadları da ifadə olu­nur. Ancaq vəsfi-halların xüsusiyyətini təşkil edən nikbinlik, ümid və səadət rumuzları yenə əsas olaraq qalır:

Bu məscidi mən yapdım,

Darvazasın gən yapdım.

Şax atdı budaq atdı,

Kölgəsində mən yatdım.

*

Göydə bir quzu gördüm,

Tükün qırmızı gördüm.

Açdım cənnət qapısın,

Sevdiyim qızı gördüm.

*

Ağlama, naçar ağlama,

Əlində haçar ağlama.

Qapını bağlayan Allah

Bir gün açar, ağlama.
*

Məscidin ocağında,

Şam yanar bucağında.

Allah muradın versin,

Ağ oğlan qucağında.
*

Qapıdan biri gəldi,

Gözümün nuru gəldi.

Bu arxı kim arıtdı,

Su belə duru gəldi.
*

Oturmuşdum səkidə,

Ürəyim səksəkidə.

Üç qızıl alma gəldi

Bir gümüş nəlbəkidə.¹