Жяфяр хянданын aзярбайжан ядябиййатына
Yüklə 4 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Gülxani Pənah
65 II FƏSİL Cəfər Xəndan Mollanəsrəddinçilərin ədəbi- ictimai fəaliyyəti, Azərbaycan ədəbiyyatında maarifçilik ideyaları haqqında XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində milli ədəbiyya- tımızın, mədəniyyətimizin inkişafında misilsiz rol oynamış qüdrətli maarifçi sənətkarlar yetişmişdir. 1905-1917-ci illərdə çox böyük tarixə malik olan ədəbiyyatımızda realist və roman- tik ənənələr daha sürətlə inkişaf edərək yeni bir mərhələyə qədəm qoydu. «Məhz bu zaman təxminən minillik ədəbiyyatı- mızın romantik və realist ənənələri görünməmiş, qəribə bir təkamül və novatorluq zirvəsinə çataraq bütün əvvəlki əsrlərin təcrübələrini bütün sonrakı zamanların ədəbiyyatına əmanət etdi: ədəbiyyatımızın gələcək nailiyyətlərinə sarsılmaz milli zə- min yaratmış oldu. XX əsrin əvvəllərində milli ədəbiyyatımızın həm realist, həm romantik inkişafında həlledici ideoloji-estetik keyfiyyət dəyişikliyi yarandı, eyni zamanda bir növ nəzəri və əməli proqramları da müəyyənləşdi» (10). Bu dövrün ədəbiyyatının inkişaf mexanizmini, ədəbi pro- sesin gedişatını müəyyənləşdirən, bu dövrdə daha sürətlə inki- şaf edən ədəbi ənənələrin dərin təhlilini verən, keçdiyi inkişaf yolunu sistemə salan, bədii faktları sistemləşdirən, bu dövrdə ədəbiyyatımızı, mədəniyyətimizi inkişaf etdirən böyük ədib- lərin həyat və yaradıcılığı, yaradıcılıq prinsipləri haqqında ət- raflı, məzmunlu məlumatları «saf-çürük» edən, yaratdıqları əsərlərin təhlil və tədqiqini aparan tədqiqatçılar arasında Cəfər Xəndanın da adı fəxrlə çəkilə bilər.
Gülxani Pənah
66
Cəfər Xəndan «İnqilabi proletar mətbuatı»nı tədqiq edir. Bakıda Azərbaycan, rus, gürcü, erməni dillərində nəşr olunan qəzetləri araşdırır. 1901-ci ildə Lado Ketsxovelinin təşkil etdiyi «Nina» mətbəəsində «İskra» kimi qəzetlərin çap olunub Rusiyada yayıldığı, 1905-ci il inqilabından sonra «Bakinski raboçi», «Qoç-Dəvət», «Ryadovoy», «Bakinski proletari», «Qudok», «Yoldaş», «Təkamül» və s. kimi inqilabi qəzetlərin proletar ədəbiyyatının «bünövrəsini» qoyduğu, onların səhifə- lərində bədii ədəbiyyata, publisistikaya, ədəbi tənqidi mə- qalələrə də geniş yer verildiyini araşdırır. İlk bolşevik qəzeti «Hümmət» olduğu qeyd edilir. «Qoç- Dəvət» qəzetinin birinci nömrəsinin baş məqaləsindən başla- yaraq milli qırğına qoşulanları sülhə çağırması, bu qırğını salan çar hökumətini «şeytan» adlandırması aydınlaşdırılır: «Qəzet bir neçə nömrəsində üstü örtülü surətdə «şeytan» («Şeytan şadlanır, şeytan gülür, bir baxın mənim əlimin meyvələrinə, deyib öz-özünə keflənir»-»Qoç-Dəvət” №2) adlandırdığı çar hökumətinin milli siyasətini ifşa etdikdən sonra fikrini açıq deyir. «Kimdir şeytan və nədir onun fikri?» sərlövhəli bir mə- qalədə belə yazılır: «Şeytan kimdir, nə cürə işdir?-deyib məxluq bizdən sual etsə, biz bu cavabı veririk ki, rus bürok- ratiyasıdır» (29, s.20). Yazıçı «Qoç-Dəvət»in siyasi materiallarla yanaşı bədii parçalar də dərc etdiyini, bunlarda (mənzumə, hekayə, felyeton) çarizmin törətdiyi milli qırğınların, fəlakətlərn tənqid olunduğu, burada çap olunan bədii əsərlərdə «proletar beynəlmiləlçilik prinsipinin» irəli sürüldüyü, bu qəzetin zəngin materiallarının bir tədqiqatçı kimi təhlilə və tədqiqə «layiq» olduğu araşdırılır. «Qoç-Dəvət»dən sonra nəşr olunan «Təkamül», «Yoldaş» qə- zetlərinin səhifələrində rast gəlinən bədii parçalar, bu qə- zetlərin səhifələrində demokrat yazıçıların, hətta demokratik Gülxani Pənah
67 fikirli xırda burjua şairlərinin də əsərlərindən istifadə edildiyi qeyd edilir. Cəlil Məmmədquluzadənin «Qeyrət» mətbəəsində bolşe- vik intibahnamələri çap etdirməsini də diqqətə çatdıran tədqi- qatçı yazıçının Tbilisi bolşevikləri ilə əlaqəsinin olduğunu gös- tərir. Burjua ideoloqları quruluşun dəyişməsinin əleyhinə idi, siyasi-qanlı tətillərin baş alıb getməsini istəmirdi, sülh, bir- birini anlamaq şəraitində kapitalizmlə proletariatın, sadə xalqın yaşaya biləcəyi bir cəmiyyətin tərəfdarı idilər. Cəfər Xəndanın öz araşdırmalarında «Füyuzat» jurnalının təbliğ etdiyi ideyalara qarşı çıxması da təbii idi. O dövrdə inqilabi hərəkatın, sinfi mü- barizənin genişləndiyi, inqilabla əksinqilab arasındakı mübarizə dövründə böyümüş, inqilabı sevmiş, sadə, zəhmətkeş insanların hakimiyyətinin tərəfdarı olmuş C.Xəndan sosializm ideyaları ilə silahlanmış bir gənc idi. C.Xəndan özü etiraf edir ki, onlar müxtəlif məcmuələr ətrafına toplaşaraq (sosializm ideyalarının əksi olan) «mil- lətçilik ideyaları yaymağa çalışırdılar». Kamal Talıbzadə Cəfər Xəndanın «İnqilabi proletar mətbuatı» və «Demokratik mətbuat və onun burjua mətbuatı ilə mübarizəsi» fəsillərində bolşevik və burjua mətbuatı arasında gedən ideya mübarizəsindən bəhs etdiyini, ancaq müəllifin «bu mübarizəni əsasən ideya müba- rizəsi kimi» göstərdiyini, «dövrün ədəbi görüşlərini sərf-nəzər etdiyi üçün XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında mövcud olan realizm və romantizm ədəbi məktəblərini nəzəri cəhətdən əsas- landıra, onların estetik prinsiplərini» müəyyən edə bilmədiyini deyir (30, s.59). O zaman Abdulla Şaiq «Füyuzat»la «Molla Nəsrəddin»i müqayisə edirdi: «Füyuzat» məcmuəsi də öz səhifələrində nəşr etdiyi şeir və məqalələrdə «hürriyyəti» müdafiə edirdi. «Molla Nəsrəddin» məcmuəsi də. Ancaq bu hara, o hara. Fars şairi yaxşı deyir: Şəkkəri-Mazəndəranü şəkkəri-Hindustan,
Gülxani Pənah
68 Hər do şirinənd, əmma in koca vo on koca. Yəni: Mazandaran şəkəri və Hindistan şəkəri, Hər ikisi şirindir, ancaq bu hara, o hara. «Füyuzat»da hürriyyət məsələləri sərvətdarların, varlıla- rın mənafeyinə uyğun olaraq izah olunurdu. «Molla Nəsrəddin» məcmuəsində isə bu məsələnin həlli demokratik istiqamətdə idi» (31, s.196). Tədqiqatçılar 1905-ci il inqilabının təsiri nəticəsində Azərbaycanda ictimai fikrin qüvvətləndiyini, mətbuatın inki- şafını, satirik jurnalların nəşrini «mətbuat və ədəbiyyatımızın inkişafında mühüm mərhələ» kimi dəyərləndirir. Bu dövrdə XX əsrdə demokratik mətbuatın əsas ideya məzmununu «burjua- mülkədar münasibətlərinin, ictimai ədalətsizliyin, dini mövhu- matın tənqidi, xalqın mövcud quruluşdan narazılığı, azadlıq ideyaları, həyat şəraitini yaxşılaşdırmaq tələbləri və s» təşkil etdiyi, Azərbaycan dilində satirik jurnalların («Molla Nəs- rəddin» (1906-1931), «Bəhlul» (1907), «Zənbur» (1909-1910), «Mirat» (1910), «Arı» (1910-1911), «Kəlniyyət» (1912-1913), «Lək-lək» (1914), «Tuti» (1914-1917), «Məzəli» (1914-1915), «Babayi-Əmir» (1915-1916), «Tartan-partan» (1918), «Məşəl» (1919-1920) nəşri, «demokratik mövqe» tutması dəyərləndirilir. Müsavat hakimiyyəti dövründə «Şeypur» (1918-1919), «Məşəl» (1919) kimi jurnallar da fəaliyyət göstərmişdir. Bu jurnallar içərisində tədqiqatçılar «Molla Nəsrəddin»i «inqilabi-demokratizmin bayraqdarı» adlandırır. Bu jurnalın «xəlqilik», «realizm» ardıcıl surətdə yeritdiyi «başlıca ideya- bədii siyasət», təbliğ etdiyi fikirlərin «mütərəqqi mahiyyəti, üs- lubunun canlı, məzəli, sadə, maraqlı olması sayəsində» xalqın sevimli jurnalı olduğu bildirilir (32, s.3). «Molla Nəsrəddin» şəlaləçiləri, onların ədəbi mövqelərini müdafiə edənləri xalqdan uzaq, xalq mənafeyini bir dəstə «sər- mayədarın», bir neçə hürriyyət düşməni olan ağanın mənafe- Gülxani Pənah
69 yinə xidmət edən simasız, «bambılı» yazıçılar, mühərrirlər kimi tənqid edirdi» (2, s.56). C.Xəndan «Demokratik mətbuat və onun burjua mət- buatı ilə mübarizəsi»ndən bəhs edərkən birinci növbədə «Molla Nəsrəddin»in rolunu xüsusi olaraq diqqətə çatdırır. 1905-ci il inqilabı Azərbaycan ziyalılarının dünyagörü- şünə böyük təsir göstərdi. «Molla Nəsrəddin» kimi bir jurnal öz ətrafında belə ziyalıları topladı. Əli Nazim «Molla Nəsrəddin haqqında» məqaləsində yazır: «Molla Nəsrəddin 1905-ci il inqilabından sonra işçi sinfinin cığırdaşı olaraq meydana çıxmış olan Azərbaycan maarifçi-demokratik ziyalılığına mənsubdur. Öz daxilində vahid olmayan «Molla Nəsrəddin» qrupunun inqilabiliyi buradan doğur. Birinci nömrəsindən etibarən patriarxal Azərbaycanın bütün çirkinliklərinə, feodal münasi- bətlərə, müsəlman məişəti, mövhumatı, ruhaniliyi əleyhinə, İran, osmanlı istibdadı, din, molla, seyid, dərviş, bəy, xan və mülkədarlara qarşı mübarizə elani-həb edən Molla Nəsrəddin böyük bir enerji ilə Azərbaycan kapitalist burjuaziyası və burjua ziyalısına qarşı mübarizəni davam etdirir» (35, s.117). «Molla Nəsrəddin» jurnalının icazə və şəhadətnaməsində jurnalın proqramı aşağıdakı kimi müəyyənləşdirilmişdir: «1.məqalələr. 2. kəskin tənqidlər. 3. felyetonlar. 4. məzhəki şeirlər. 5. məzhəki teleqramlar. 6. satirik hekayələr. 7. lətifələr. 8. poçta qutusu. 9. məzhəki elanlar. 10. xüsusi elanlar.11. karikaturalar və illüstrasiyalar (34). Hələ Oktyabr inqilabından əvvəl tədqiqatçılar «Molla Nəsrəddin»i yüksək qiymətləndirmişlər. F.Köçərli (F.Koçar- linskiy. «Molla Nasreddin», «Tiflisskiy listok», 13 iölə 1906 q. №147) bu jurnalın fəaliyyətini dəyərləndirmiş, jurnalda dil, M.F. Axundovla bağlı məqalələr dərc etdirmişdir. N. Nərimanov publisist məqalələrində «onu ictimai fikrin ən aktual məsələlərini» özündə əks etdirdiyi üçün dəyər- ləndirib. N.Nərimanov bu jurnalın nəşrə başlamasını alqışlayır: «İrşad» qəzetinin 7 aprel 1906-cı il tarixli 84-cü nömrəsində
Gülxani Pənah
70 yazır: «... Görünüz oxuyanınız kim olacaqdır? Məlumatlı, mədəniyyətli şəxslərdir, yainki «Molla Nəsrəddin» müridləri»? Hər halda sözlərinizi, fikrinizi uydurunuz, Molla Nəsrəddin müridləri üçün sadə, mədəniyyətli, fəsih lisanda yazın...» (33; 32, s.3). «İrşad» qəzeti, o dövrün bolşevik mətbuatı, «Təkamül» qəzeti və digər «dövri mətbuatda satira jurnalları ətrafında gedən şiddətli mübarizəni əks edən rəylər» (Bax: «Bir nəfər müsəlman. «Molla Nəsrəddin»ə cavab. «Tazə həyat», 1907, 24 may, №38; C.Vəzirov. «Molla Nəsrəddin»ə açıq məktub, «Tazə həyat», 1908, 22 yanvar, №18; M.Qaragözov. «Molla Nəsrəddin»ə. «Nicat», 1910, 13 avqust; Dərdmənd. «Molla Nəsrəddin»ə açıq məktub. «Tazə həyat», 1907, 6 may, № 25;, Əliyev Ələsgərə (müdiri «Bəhlul») cavab. «Tazə həyat», 1907, 10 iyul, №71, «Lək-lək» jurnalı haqqında. «Sədayi-həqq», 1914, 25 aprel, №94; «Lək-lək» jurnalı idarəsindən. «Sədayi- həqq», 1914, 7 iyul, №164; M.Mirbağırov, «Molla Nəsrəddin» məcmuəsi. «Sədayi-həqq», 1915-4, 23 iyun, №144; Mir Məhəmməd Hüseyn Mir Babazadə Səlmasi. Tiflisdə «Molla Nəsrəddin»ə cavab. «Tazə həyat», 1907, 3 iyun, №45; Rahil Sadiq. Məktub. (Bəhlul» jurnalı haqqında), «Tazə həyat», 1907, iyul, №69; «Tuti» məcmuəsi (haqqında), «Sədayi-Qafqaz», 1915, 2 dekabr, №153; Hadizadə Əbdürrəhman Badkubə. «Molla Nəsrəddin»ə cavab. «Tazə həyat», 1907, 31 may, №43; 1 iyun №44; Haqq tərəfdarı. «Molla Nəsrəddin» nə demək istəyir? «Sədayi-həqq», 1914, 18 may, №115 və s») (32-8), o dövrdə rus mətbuatında da Azərbayanın satirik jurnalları, o cümlədən «Molla Nəsrəddin»lə bağlı məqalələr nəşr etdirildiyi tədqiqatçıların diqqət mərkəzindədir (32, s.8). Keçən əsrin otuzuncu illərində «Molla Nəsrəddin» ədəbi məktəbinin nümayəndələrinin, C.Məmmədquluzadənin yaradı- cılığı ətraflı təhlil və tədqiqatlara cəlb edilmişdir. Əli Nazim, «Molla Nəsrəddinin realizmi, gülüşü və «Ölülər»i haqqında («İnqilab və mədəniyyət» jurnalı, 1935, №1, səh.23-29), 1939-
Gülxani Pənah
71 cu ildə Mirzə İbrahimov «Böyük demokrat» («Böyük demok- rat. (Molla Nəsrəddin). Bakı. 1939; təkmilləşmiş nəşri. Ba- kı.1957) monoqrafiyasını yazmışdır. Yaşar Qarayev yazır: «Mirzə Cəlil XX əsr Azərbaycan bədii fikrində yeni realizmin başçısı və böyük nümayəndəsi sayılır. Ümumən Azərbaycan realizmi Zakirdən Sabirə qədər keçdiyi yolda Mirzə Cəlildən yüksək zirvə tanımır. Bizdə tənqidi realizm Mirzə Cəlillə kamala çatır. O, Axundov realizminin sadəcə davamçısı deyildi, bu realizmin inkişafında tam yeni bir mərhələnin «baniye-kar»ı idi. Mirzə Fətəlidən sonra Azərbaycan nəsrində, dramaturgiyasında, ədəbi və ictimai fikrində böyük islahatlar Mirzə Cəlilin yaradıcılığında baş verir». C.Xəndan «Molla Nəsrəddini» «zəmanə özü yaratdı» - deyən C.Məmmədquluzadənin o zamankı şəraiti təsvir edən fikirlərinə diqqəti çəkir: «Və elə ki, fürsət düşdü, o zaman ki, azadi-tələb firqələr, müharibədən zəif düşmüş Nikolay höku- mətinin üstünə hücuma başladılar, o vaxt biz də vaxtdan istifadə edib, özümüz üçün bir zəminə axtardıq ki, orada biz də öz dərddilimizi deyə bilək» (29, s.31). C.Xəndan «Molla Nəsrəddin»in həftədə bir dəfə nəşr olunduğunu, birinci nömrəsinin köhnə stillə Tiflisdə nəşrini, dəfələrlə çar hökuməti tərəfindən bağlanmasını, yenə də xalqın tələbi ilə nəşr olunmasını, o dövrdə bütün jurnallardan daha çox oxunmasını, «Zaqafqaziya, Özbəkistan, Tatarıstan, Türkmə- nistan, Dağıstan, İran, Türkiyə, hətta Hindistanda» oxunduğu- nu, bütün Şərqə təsirini, jurnalda «Beynəlxalq mövzulara aid felyeton, şeir, məqalələr, teleqraf xəbərlərinin bir çox ölkələr- dən xəbər verdiyini, redaksiyaya müxtəlif ölkələrdən müxtəlif dillərdə məktublar gəldiyini, jurnal ətrafında toplaşan qələm əhlinin oxucuların səviyyəsində əsərlər yazmasını qeyd edir: «Ən mürəkkəb siyasi-ictimai hadisələr belə bu jurnalda ha- mının başa düşəcəyi sadə bir dildə, yığcam və mənalı yazılarla izah edilirdi. Eyni məqsəd jurnalın mənalı karikaturalarında da
Gülxani Pənah
72 izlənirdi. Hər hansı karikaturaya verilən qısa izahat onun dolğun məzmununu müəyyən dərəcədə şərh etsə də, əsas fikri karikatura özü deyirdi» (29, s.32). 1940-50 ci illərdə Azərbaycan satirik jurnallarının və satirasının öyrənilməsi sahəsində C.Xəndanın xidmətlərini təd- qiqatçılar yüksək qiymətləndirir. C.Xəndan «XX əsr Azərbay- can ədəbiyyatı müntəxəbatı» kitabını (1) tərtib etmiş, «Azərbaycanın satirik jurnalları haqqında ilk məlumat» məhz bu kitabda verilmiş, eyni zamanda kitaba ən çox «Molla Nəs- rəddin» jurnalından və görkəmli satiriklərin əsərlərindən nümu- nələr daxil edilmiş, müntəxabata «Məzəli», «Tuti», «Zənbur», «Babayi-Əmir», «Kəlniyyət», «Azərbaycan» kimi satirik jurnalların baş məqalələri və başqa materiallar daxil edilmişdir: «C.Xəndan 1956-cı ildə «Molla Nəsrəddin» jurnalı haqqında kiçik bir kitabça da nəşr etdirmişdir» (32, s.10). «Molla Nəsrəddin» jurnalı nəşr olunduğu ilk nöm- rəsindən oxucularının diqqətini cəlb edib. Abdulla Şaiq yüz- lərcə oxuculardan biri kimi qeyd edirdi ki, «demək olar ki, onun bütün nömrələri məndə yüksək hiss və fikirlər oyadırdı. Bir nömrəni aldıqdan sonra, səfərdən qayıdan, atasının yolunu gözləyən bir uşaq kimi o biri nömrəni gözləyir, günləri sayır- dım. Mən tək deyildim, çoxları belə idi»... (31, s.502). Jurnalda burjua-mülkədar cəmiyyətinin eybəcərliklərinin «kəskin şəkildə tənqid və ifşa»sı, «avamlıq və cəhaləti qamçı- layan felyeton və karikaturalar»ın oxunması, oxucunu düşün- dürməsi, güldürməsi, nəticə çıxarmağa vadar etməsi C.Xənda- nın tədqiqatlarında öz yerini tapır. Jurnalda verilən yazılarda «siyasi, ictimai quruluşa dərin nifrət və kinlə dolu, böyük vətənpərvərlik ruhundan doğan bir lirika» var, bu lirika gülüşlə birləşsə də, «göz yaşları arasından doğan gülüş»dür, tədqiqatçı fikrini C.Məmmədquluzadənin qadınlar haqqında lirik planda, təsirli şəkildə yazdığı sözlərlə izah edir: «Bu sözləri yaza-yaza akoşkadan baxıram qara bulutlara, gah elə xəyalıma gəlir ki, bu qara bulutlar Qara dər-
Gülxani Pənah
73 yanın və Kaspi dəryasının rütubətidir ki, günün hərarəti onları çəkib gətirib ki, burada onlardan yağış əmələ gəlsin, gah elə xəyalıma gəlir ki, xeyir, bu bulutlar müsəlman övrətlərinin ahu fəqanlarının bulutlarıdır və bu yağışlar dərya suları deyil, bu baxtı qaraların göz yaşlarıdır» (37). Jurnalın bir çox nömrələrində rus ədəbiyyatının təsiri, Qoqol haqqında, L.N.Tolstoyun ölümü ilə bağlı C.Məmməd- quluzadənin yazdığı məqalə, Nizami, Füzuli, M. F. Axundov, M. P.Vaqiflə bağlı yazdığı yazılarda klassik ədəbiyyatımıza eyni dərəcədə hörmət və məhəbbət hissi, bununla belə «klassik ədəbiyyatımızın köhnəlmiş, yeni şərait üçün yaramaz cəhətlə- rini»n tənqidi, ədəbiyyatımızın «qabaqcıl ideyalar səviyyəsinə» qaldırılması məsələsinin Mollanəsrəddinçilərin yaradıcılığında əsas olması araşdırılır: «Keçmiş qəzəl ədəbiyyatı ənənələrini eynilə davam etdirən, XX əsr qəzəl şairlərinə qarşı Sabirin çıxışı və «Dilbər» şeirindəki mənalı gülüşü bu mübarizənin bədii ifadəsi idi» (29, s.34). Xalqlar arasına düşmənçilik toxumu səpən çar hökumə- tinin milli qırğın siyasəti, azsaylı xalqların və müstəmləkə xalqlarının mədəni geriliyi, hökumətin mədəniyyət ocaqlarını dağıtması, mətbu orqanların nəşrinin dayandırılmasının bu jurnalda ifşası, xalqın mənafeyinin jurnalda qorunması, pro- letariatın inqilabi mübarizəsinə müsbət münasibət araşdırılır: «Molla Nəsrəddin» mövzu cəhətdən olduqca zəngin idi. Onun səhifələrində mütləqiyyət əleyhinə, qərb imperializmi, şərq des- potizmi, burjua-mülkədar əxlaqı əleyhinə, din, mövhumat, cə- halət, avamlıq əleyhinə, demokratizm uğrunda, ictimai bəra- bərlik və demokratik mədəniyyətin inkişafı uğrunda və s. mövzularda məqalələrə, felyetonlara, şeirlərə, şəkillərə» (1-36) dair tədqiqatlarında C.Xəndan faktlara müraciət edir. Mollanəs- rəddinçilərdə bolşevizm ideyalarına rəğbət, Molla Nəsrəddin sayağı yazılarda «gah ciddi siyasi məqalələr, gah alleqorik əsərlər, gah da tapmacalar, bilməli xəbərlər, teleqraf xəbərləri, elanlar, lüğətlər» (1, s.38) vasitəsilə fikrin deyilməsi, «atalar
Gülxani Pənah
74 sözü, tapmaca, həkimanə sözlər və s. başlıqlar altında verilən xalq ədəbiyyatı nümunələri»ndən «məfkurə cəbhəsində ən kəskin silah kimi» istifadə olunması araşdırılır. C. Məmməd- quluzadənin yaradıcı bir mühərrir kimi fəaliyyəti qiymətlən- dirilir. «Xalq ədəbiyyatı», «Elanlar», «Tapmaca və məsələ», «Poçta qutusu» şöbələrindən verilən «maraqlı, qısa, aydın və dolğun» yazılar tədqiq edilir, onların geniş xalq kütlələrini özü- nə cəlb edən əhəmiyyətli məsələlərinə diqqət verilir. Jurnalın yaradıcılıq üslubuna uyğun olaraq ədəbiyyat, elm, siyasət və s. şöbələrində «ədəbiyyat və mədəniyyət tariximiz üçün çox qiymətli olan materiallar» kimi təhlil edilir, dəyərləndirilir. C.Xəndan jurnalın iştirakçılarını, müəlliflərini üç qrupa ayırır:
«1. Jurnalın daimi yazıçıları-Mollanəsrəddinçilər. 2. «Molla Nəsrəddin» cərəyanına daxil olmayıb, hərdən bir jurnalda iştirak edən yazıçılar. 3. Ədəbiyyat həvəskarları və oxucular» (29, s.41). Tədqiqatçı «müxtəlif səviyyə və üsluba malik olan bu müəlliflərin əsərlərini jurnalın ümumi stilinə uyğun şəklə sal- maqda və onlara istiqamət verməkdə» C.Məmmədquluzadənin yaradıcılıq əməyini yüksək qiymətləndirməyi lazım bilir. Ədəbiyyat və mədəniyyətin bir sıra problemləri ilə məş- ğul olunması, əlifba məsələsinin bu jurnalda həlli yollarının verilməsi tədqiqatçının diqqət mərkəzindədir. «Molla Nəsrəd- din»in 1909-cu il 8-ci nömrəsində deyilir: «Əgər yer üzündə cəmi millətlərin əlifbasını qabağımıza qoysaq, baxıb görərik ki, qədim farsların «mixi» yazılarının, hindlilərin «divanağarı» əlifbasının..., yəhudilərin, rusların «kiril» əlifbasının və bütün Avropa əlifbalarının içində tək bircə biz işlətdiyimiz nəsx (ərəb) əlifbasıdır ki, başda yazılan hərflər bir cür yazılır, ortada bir özgə cür, axırda bir özgə cür və əlahiddə yazılanda da bir cür yazılır. Mən elə qanıram ki, bu cür əlifbanın sahibi heroq- lifə də gərək şükr eləsin» (29, s.42). Gülxani Pənah
75 «Molla Nəsrəddin»in əsas qayəsi (öz oxucusunu düşün- dürmək) üzə çıxarılır, jurnalın dil sahəsində apardığı mübarizə üsulları təhlil edilir. Osmanlı, ərəb, fars dilini təbliğ edən burjua ideoloqlarına qarşı jurnalın apardığı mübarizənin pantürkist və panislamistlərin siyasi görüşləri əleyhinə aparılan mübarizə ilə üzvi surətdə bağlılığı araşdırılır. Jurnalın pantürkist və pa- nislamizmə qarşı mübarizəsini onun xarici imperialistlərə qarşı mübarizəsindən ayırmağın əleyhinə olan tədqiqatçı «O, məzlum şərq xalqlarını əbədi olaraq qəflət yuxusunda saxlamağa can atan imperialist dövlətləri, onların işğalçılıq siyasətini ardıcıl surətdə ifşa» etdiyini, müstəmləkə və yarımmüstəmləkə xalqlarının xarici imperialistlər əleyhinə apardığı mübarizəni izləməsini, ona müsbət münasibət bəsləməsini, irtica illərində, eləcə də birinci imperialist müharibəsi dövründə sonrakı dövrdə inqilabçı sinfinə səs verdiyi, demokratik cəbhədə möhkəm durduğu tədqiq edilir (29, s.45). C.Xəndanın tədqiqatlarına əsasən C.Məmmədquluzadə 1920-ci ilin iyun ayında Təbrizə gedir, Ş.M.Xiyabani ilə görü- şür, jurnalın nəşri üçün ondan kömək istəyir. Baş məqalələrin farsca yazılması şərtilə jurnalın nəşrinə icazə verilsə də, C.Məmmədquluzadə «buna razı olmayır», «başqa demokrat- ların köməyi ilə öz təklifini qəbul etdirmək istəyir», məcmuənin nəşrinə icazə verilsə də, birinci nömrəsi çıxan kimi bağlanması haqqında hökm verilir: «Təbrizdə 1921-ci ildə çıxan 8 nöm- rənin 2 nömrəsi fevral, 3 nömrəsi mart, 2 nömrəsi paralel və bir nömrəsi isə mayda çıxarılmışdır. Nömrələr arasında ən böyük fasilə 1 ilə 11 arasında olmuşdur. Görünür ki, 19 günlük bu fa- silədə jurnalın nəşrini bərpa etmək ətrafında söhbət getmişdir» ((29, s.50). Jurnalın Təbrizdə nəşrini «böyük hadisə» adlandıran C.Xəndan jurnalda təbrizli dostlarından olan Əsgər Azərvəndin «Sadə insan» adlı məqaləsinə diqqəti çəkir: «Cənubi Azər- baycan əhalisi məcmuənin Təbrizdə nəşrini, intihasız sevinc və şadlıqla qarşıladılar. Məcmuəyə maddi yardım edilmək üçün
Gülxani Pənah
76 «Ölülər» əsəri burada tamaşaya qoyuldu. Mirzə Cəlil Təbrizdə olduğu zaman Cənubi Azərbaycanın müəllim, yazıçı, şair və açıq fikirli simaları onun görüşünə gəlib, onunla əlaqə sax- layırdılar» (40). Jurnalda yerli şairlərdən Möcüz Şəbüstəri imza və im- zasız şeirləri ilə Sabiri «əvəz edir», rəssam Seyidəli Behzad «jurnal səhifələrində çap olunan karikaturaların üslubunu davam etdirir», lakin lazımi poliqrafiya bazası olmadığından Təbriz nömrələri «nisbətən solğun çıxır». Xiyabaninin qətlə yetirilməsinə, xalq kütlələrinin səfalət içində boğulmasına döz- məyən yazıçının buraxdığı məqalələrdən Müxbiri-səltənə hökumətinin xoşu gəlmədiyindən «jurnalı bağlamaq fikrinə düşür»: «Böyük yazıçının Təbriz mühitində diqqətini cəlb edən sahələrdən biri də oradakı işsizlik, aclıq, səfalət, ictimai quruluşun on minlərlə adamı dilənçi vəziyyətinə salması idi. Bu mövzuya demək olar ki, jurnalın Təbrizdə çıxan bütün nömrələrində müxtəlif şəkildə toxunulmuşdur» (29, s.51). Ömər Faiq Nemanzadə «Molla Nəsrəddin bağlandı» mə- qaləsində yazır: «… Bu gün «Molla Nəsrəddin» batar, sabah «Molla Xəsrəddin çıxar»... Bu gün «Molla Nəsrəddin» bağlandı, amma «Molla Nəsrəddin»i meydana gətirən fikirlər bağlanılmayacaq» (41). Jurnalın müvəqqəti bağlanmasından nigaran olan F.Kö- çərli 25 dekabr 1910-cu il tarixli məktubunda Məmmədəli Sidqiyə yazırdı: «hər halda lazımdı jurnalı işlətmək. Çünki onun nəfi çoxdur. Bizim müsəlmanların tərəqqisinə və ədə- biyyatına «Molla Nəsrəddin» kimi heç bir cəridə xidmət etmir» (30, s.248). Məmməd Arif yazır: «Molla Nəsrəddin» mübariz bir jur- nal kimi, milyonlarla xalq kütlələri ilə danışmağın qaydasını bilən bir mətbuat orqanı kimi çox böyük təsiredici, təşviqedici qüvvəyə malik idi. Onun təsiri altında çar Rusiyasının bir çox şəhərlərində, İranda və başqa yerlərdə bir sıra satira jurnalları nəşr edilməyə başlamışdı» (42, s.112).
Gülxani Pənah
77 Onun «Vətən xadimləri», «Tüstü» felyetonlarında, «Fir- qələr davası», «Qız tərbiyəsi» məqaləsində, 3-cü nömrədəki bir karikaturada qoyduğu problemlər, feodal-patriaxal həyatın çirkinliklərinin tənqidi, qadın azadlığı məsələsi, İranın xarici kapitalizmin istismarına məruz qalması, vahid bir firqənin ol- maması, xalqın parçalanması və s. kimi məsələlər tədqiq edilir və Təbrizdə 8 nömrəsi çıxan jurnalın təsiri altında yerli mühərrirlərin satirik bir jurnal buraxmaq istəyi, bunun yalnız böyük Vətən müharibəsi illərində baş tutduğu, Təbrizdə «Sita- reyi-Azərbaycan» adlı satirik jurnal çıxması, sonralar isə «Azərbaycan ulduzu»na çevrilməsi qeyd edilir: «Azərbaycan ulduzu»nda «Molla Nəsrəddin»in şəkil və yazılarına yer verilməklə yanaşı, orijinal yazılar və karikatura- lar də dərc edilirdi. C. Məmmədquluzadənin anadan olmasının 75 illiyi münasibətilə bu jurnal öz altıncı nömrəsinin bütün karikatura və yazılarını “böyük mühərrirə həsr etdiyi»ni deyir. C.Xəndan «Molla Nəsrəddin» jurnalının ənənələrini da- vam etdirən «Azərbaycan» jurnalını tədqiq edir. Bu jurnalın Səttarxanın adı ilə bağlı olduğu bildirilir: «Səttarxan inqilabi hərəkata rəhbərlik etdiyi zaman milli mətbuatın yaranması və ana dilinin inkişafı uğrunda bir sıra tədbirlər görür, bu sahədə ciddi fəaliyyət göstərənləri təltif edirdi» (1, s.53). Şərq aləmində sevilən «Molla Nəsrəddin» başqa ölkələrə yayıldıqdan sonra onun təsiri altında çıxan satirik jurnallar (Bakıda «Tuti», «Zənbur», «Məzəli», «Kəlniyyət», «Babayi- Əmir», sonralar «Əqrəb») nəşr edilməsi, Təbrizdə inqilabi hərə- katın təsiri altında bu dövrdə «Əncümən», «Azad», «Maarif», «Təməddün» «Sübhi-sadiq» kimi qəzet və jurnalların nəşri araşdırılır. «Molla Nəsrəddin»in nəşrindən bir neçə ay sonra 1906-cı il dekabr ayının 6-da birinci nömrəsi nəşr olunan «Azərbaycan» jurnalının ona bənzədiyi, nəcib ənənələrini davam etdirdiyi, dil-üslub, quruluş cəhətdən özünü ona oxşat- mağa çalışdığı açıqlanır: «Molla Nəsrəddin»ə hər felyeton, şeir və məqalədə «ay molla, ay molla əmi» deyə müraciət edən
Gülxani Pənah
78 yazıçılar kimi «Azərbaycan» yazıçıları da «ay hacı baba, cənab baba»-deyə müdirinə müraciət edirlər. «Hacı baba» imzası «Azərbaycan»da ən çox təsadüf olunan imzadır. O, şeir, felyeton və baş məqalələrində «Molla Nəsrəddin»də çap edilən yazıların üslubunu davam etdirir» (29, s.55). «Azərbaycan»ın ilk nömrələrində şeirlər Azərbaycan, nəsrlər isə fars dilində verilsə də, sonrakı nömrələrdə Azər- baycan dilinin üstünlük təşkil etdiyini qeyd edən C. Xəndan jurnalın müdirinin birinci nömrədə «Ey vətəni-mehriban» adlı farsca bir şeir nəşr etdiyini, onun imzası ilə yazılmış «Molla Nəsrəddinə cavab» şeirinin bir çox cəhətdən maraqlı olduğunu qeyd edir: «əvvələn bu şeir qüvvətli bir satirikin jurnala rəh- bərlik etdiyini göstərməklə, digər tərəfdən də jurnalda çap olunan şeirlərə Sabir satirasının çox qüvvətli təsir göstərdiyini isbat edir» (29, s.56). Şeirdən bir parçanı nümunə gətirir: Ey Molla əmi, nahaq yerə cindara sataşma. Dindara sataşma. Bu hiyləgərə, sahirü qəddara sataşma, Məkkarə dolaşma... ... İş çoxdu təriqətdə əya arifi kamil, Qaldıq belə qafil... Tərk eylə xətanı bu xətakara sataşma, Rimdara dolaşma (29, s.56). Jurnalın birinci nömrəsini, onun sonrakı nömrələrində irəli sürülən fikir və məsələlərin planı və kompozisiyası olduğu ehtimalını irəli sürən tədqiqatçı buradakı baş məqalədə, şeir, xırda xəbərlərlə bir sırada felyeton da olduğu, bu felyetonun yazılmasında «Molla Nəsrəddin»in təsirinin göründüyünü söyləyir. Burada verilən şeirlərdə də “Sabirdən təsirlənməni”, eləcə də onun şeirlərinin özündən istifadə edildiyini görür. «Millət necə tarac olurolsun nə işim var» misrası ilə başlanan şeiri «Hikmət» qəzetinin müdiri Mirzə Mehdi xan tərəfindən fars dilinə tərcümə edilərək «Azərbaycan» jurnalında çap olun- muş, tərcümə nisbətən sərbəst edilmişdir. Səttarxan hərəkatı
Gülxani Pənah
79 gücləndikcə ədəbiyyat aləmində də
fəallıq artmış, «Azərbaycan» jurnalının səhifələri məzmunca dolğunlaşmışdı. Ədəbi materiallarla bir sırada «siyasi-ictimai və tarixi imzalara» rast gəlinir, burada beynəlxalq mövzular da yer alır, xarici imperialistlər ifşa edilir, «mürəkkəb ictimai-siyasi hadisələr ən sadə şəkildə ifadə» edilir, bu cəhətdən də «Molla Nəsrəddin» ənənələrinin davam etdirildiyi faktlarla göstərilir. Jurnal “öz mənalı və maraqlı yazıları ilə oxucuların, geniş xalq kütlələrinin hüsn-rəğbətini” qazanır: «xüsusən jurnal səhifə- lərində elan şəklində tez-tez verilən satirik parçalar əhalinin həyat və məişətini, İran hökumətinin Azərbaycan və Azərbay- can haqqındakı siyasətini çox düzgün və mənalı bir surətdə əks etdirirdi» (29, s.61). Jurnalın səhifələrində verilən aktual məsələlərlə bağlı yazıları araşdıran tədqiqatçı daha təsirli felyetonların yazıya alındığını, mədəni-maarif məsələlərinin təbliğinin də mühüm yer tutduğunu dəyərləndirir: «Ana dilində məktəb və dərslik- lərin olmaması, vaxtilə Təbrizdə nəşr olunan «Qanun», «Pərvə- riş», «Ədəb», «Sürəyya», «Əxtər» və s. qəzetlərin bu sahədə heç bir xidmət göstərməmələri «Azərbaycan» səhifələrində sa- tira atəşinə tutulurdu» (29, s.62). Jurnal öz dövründəki liberal ziyalılarının əsrin tələblərin- dən geri qalmasını, Şərq sxolastikasına aludə olmalarını tənqid edir. Ətalətə, geriliyə qarşı çıxması jurnalın bağlanmasını istə- yən qüvvələrin çoxalmasına səbəb olur. Beləliklə, 1906-cı ilin dekabrında 1-ci nömrəsi çıxan satirik «Azərbaycan» 1907-ci ilin sentyabrında 21-ci nömrəsi çıxdıqdan sonra qapadıldı»- deyən tədqiqatçı bu jurnalın «Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı və mətbuatı tarixində yeni səhifələr» açdığını, «inqilab dövrünün fikirlərini yaymaqda bu jurnalın xidmətlərinin olduqca böyük» rolu olduğunu bildirir. C.Xəndan XX əsrdə Bakıda «Molla Nəsrəddin» jurnalı- nın mütərəqqi ideyalarına yaxın qəzet və jurnallardan «Zənbur»
Gülxani Pənah
80 (1909-1910), «Kəlniyyət» (1912-1913), «Tuti» (1914-1917), «Babayi-Əmir» (1915-1916) haqqında məlumat verir. Öz ideya-siyasi istiqaməti etibarilə «Molla Nəsrəddin» jurnalının «ənənələrinə sadiq qalan, onun proqramı dairəsində» fəaliyyət göstərən «Zənbur» jurnalının 1909-1910-cu illərdə 70 nömrəsi çapdan çıxmış, naşiri Əbdülxalıq Axundov olmuş, rəsmləri BENO (Gürcüstan SSR-nin xalq rəssamı) çəkmişdi, «jurnalın 1909-cu il 1-21-ci nömrələrinin redaktoru R.B. Sə- limxanov, 1909-cu il 22-42-ci nömrələrinin redaktoru Ə. Əzim- zadə, 1910-cu il 1-27-ci nömrələrinin redaktoru isə M. Pələ- vəndov olmuşdur. Jurnalın 1910-cu il 25 iyun tarixli 22-ci nöm- rəsindən etibarən baş mühərriri eyni zamanda Ə.Müznib idi» (32, s.69). Jurnalın naşir və mühərrirlərinin müxtəlif ictimai-siyasi görüşlərə malik olan şəxslər olmasına baxmayaraq «Molla Nəsrəddin» cəbhəsində» dayandığı bildirilir. N.Axundov «Zən- bur»un «Molla Nəsrəddin» ideyalarına axıra kimi sadiq qalmasını sübut edən faktlardan biri kimi M.Ə.Sabir, Ə.Əzim- zadə, Ə. Nəzmi kimi Mollanəsrəddinçilərin, Abbas Səhhət, Bayraməli Abbaszadə (Hammal), Ə.R. Şəmsizadə kimi demok- ratik görüşlü sənətkarların iştirak etməsini götürür. C.Xəndan yazır: «Jurnalda iştirak edən bəzi Mollanəs- rəddinçilər onun ədəbi qiymətini artırırdılar. 1910-cu ildən etibarən M.Ə. Sabir bu jurnalda yaxından iştirak edir. Onun «Qoca bəy» imzası ilə «Qocalar marşı», «Cingöz bəy» imzası ilə «Ürəfa marşı», «Umu-küsü», «Dilənçi» və İrana aid bəzi şeirləri birinci dəfə burada çapdan çıxmışdır» (29, s.64). «Zənbur»da çap olunan «ailə həyatındakı feodal müna- sibətləri qamçılayan, fəhlə həyatının ağırlığını göstərən, tacirlə- rin həyatından bəhs olunan» materiallar, siyasi məsələlərə səthi yanaşmalar təhlil edilir. 1910-cu ildən etibarən Sairin jurnalla yaxından əməkdaşlığı, «Qoca bəy» imzası ilə şeirlər («Qocalar marşı», «Ürəfa marşı», «Umu-küsü», «Dilənçi», İrana aid bəzi şeirləri) dərc etdirməsi, A.Səhhətin şeirlərinin dərci, nəsr
Gülxani Pənah
81 nümunələrində «Molla Nəsrəddin»ə yaxınlıq araşdırılır, digər jurnallarda da eyni üsuldan yararlanma «Məzəli», «Kəlniyyət», «Babayi-əmir»dəki yazılarından nümunələr əsasında tədqiq edilir. «Kəlniyyət», «Məzəli»nin də «Molla Nəsrəddin» üslubuna yaxınlaşmaq istəyini sübut edən materialları tədqiq edən C.Xəndan «Məzəli»dən sitat gətirir: «Bir kəlmə burasını bilin ki, bu qarışıq vaxtda, bu bikeflik zamanında, xalqın kefini açmağın özü də bir ləzzətdir. Ona görə bir az məzəlilik etmək istəyirik. Ayrı fikrimiz-zadımız yoxdur. Buna görə bax indidən deyirəm, hərgah mən sabah götürdüm, yazdım ki, filan molla altı uşağın anası bir arvadın kəbinini üç arvad sahibi bir kişiyə kəsib, siz ona artıq qulaq asmayın, bilin ki, bu bir zarafat sözdür, bir məzəlilikdir, olub keçdi» (44; 29, s.64). C. Xəndan səhifələrində şeirə daha çox yer verən jurnalda C.Cabbarlının din, mövhumat, avamlıq, cəhalət və geriliklə mübarizəyə, qadın azadlığı məsələsinə həsr edilmiş şeirlərini, Ə.Vahidin Sabir ruhunda şeirlərini tədqiq edir: «Vahid satirik şeirlərində cəhalət və mövhumatla, ümumiyyətlə feodal-pat- riarxal həyatla mübarizə edirdi. Onun satiralarında ruhanilərə və istismarçı siniflərə qarşı kəskin hücumlara da rast gəlirik: Gəlib orucluğun dəmi çıxır sədası mollanın, Bu ayda müstəcab olur bütün duası mollanın» (29, s.65). Elçin «Molla Nəsrəddin» işığı» məqaləsində yazır: «Azərbaycan dilinə sonsuz, əvəzsiz ehtiram, bu dilin böyük imkanları hesabına onu inkişaf etdirmək, yaymaq, onda yazmaq və oxumaq ilk nömrəsindən etibarən «Molla Nəsrəddin» amalının, «Molla Nəsrəddin» əqidəsinin əsas atributlarından biri olmuşdur» (43, s.277). C.Xəndan bu jurnallardakı müxtəlif yazıçıların mütərəq- qi fəaliyyətini tədqiq edir, eyni zamanda onların inqilabi ide- yalardan «uzaq olub xırda burjua liberalizmi yolunu» tutmuş olduqları fikrindədir. Bu sahədə C.Məmmədquluzadənin rolu ətraflı araşdırılmışdır.
Gülxani Pənah
82 Kamal Talıbzadə yazır: «C.Məmmədquluzadə inqilabi- demokratik ideyalar təbliğ edən tənqidi realizm uğrunda, xalq həyatını, onun böyük əməllərini canlandıran ədəbiyyat yolunda mübarizə aparırdı. Bunun üçün o hər şeydən əvvəl həyat həqi- qətinə istinad etməyi, həyatı dərindən öyrənib əks etdirməyi ilk şərtlərdən biri sayırdı. Ədib göstərirdi ki, sənətin əsas təsvir obyekti xalqın həyatıdır, odur ki, əlinə qələm alan şəxs «dün- yanı yaxşıca tanımalı, təcrübə görməlidir». Mövzu, ideya qələm sahibinin xəyalında yaranmır, bunu onda müşahidələri, biliyi, təcrübəsi doğurur. Yazıçı həyatı öyrənməsə, dərk etməsə sənət naminə heç bir şey meydana gətirə bilməz» (46, s.126). K.Talıbzadə C.Məmmədquluzadənin epiqonçu şairlərin yaradıcılıq metodunu «tənqid» və «rədd» etdiyini bildirir: «çün- ki onlar əllərinə qələm alanda gözlərini həyata, içərisində yaşadıqları aləmə deyil, «göyə axıdıb» «cənnətin hurilərini xəyal ilə qucaqlayır», xalqın həyat və məişəti əvəzinə «eşqdən, məhəbbətdən, vüsaldan, kaman qaşlardan, lalədən, bülbüldən, yıldızlı göylərdən...» yazırdılar və onlar xalqı avam, cahil qoyurdular (46, s.127). Yüklə 4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|