Жяфяр хянданын aзярбайжан ядябиййатына

1919-cu il 17-ci nömrəsində seçkiləri ifşa edən Ə.Qəmküsarın 

«Əlaman» satirasına  diqqəti yönəldir. 

Şeirdəki siyasi aydınlıqla onun bədii qüvvəsinin «həma-

həng» olması,  şairin kontrast, təkrir, məcaz, habelə  bədii sual 

və nidalardan çox yerli yerində istifadəsi, kəskin siyasi fikir-

lərini ifadə etmək üçün uyğun forma və əruz vəzninin müvafiq 

bəhrini seçə bilməsi dəyərləndirilir. Tədqiqatçı onun yaradıcı-

lığının «proletar ədəbiyyatı  sıralarına inamla gələn inqilabçı-

xırda burjua sənətkarının yaradıcılığı kimi qiymətləndirmək 

lazım» gəldiyi fikrindədir (29, s.330). 

Qeyd etmişdik ki, C.Xəndanın bəzi tədqiqatlarında müsa-

vatçılara mənfi münasibət hegemon kommunist senzurasının 

diktəsindən irəli gəlir.  Sovet dövründə rəsmi sənədlərdə, tarix 

və  ədəbiyyatşünaslığında «Müsavat» sözünə «mənfi çalarlar 

hopdurulmuş, düşmən donu geydirilmiş  və yaranan yeni nəsil 

müsavatçılara qarşı xoflu, ürkək havada köklənmiş, onlara 

millətin düşməni kimi yanaşmaq öyrədilmişdir» (8, s.108).  

O dövrdə  dərsliklərdə  də, hətta tarixi, ədəbi mənbələrdə 

belə müsavat ancaq bu aspektdə  şərh edilirdi. Müsavatın fikir 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

114

və ideyalarının Azərbaycanın səadəti üçün nə demək olduğunu 

gənc nəsil bilmirdi, onun «tam obyektiv inkişaf tarixi, müba-

rizələri və nailiyyətlərini əks etdirən» vəsait yox idi. 

Bu məsələlərə münasibətdə C.Xəndan sosializm ide-

yaları ilə silahlanmış  tədqiqatçı  alim  kimi  çıxış edir.  Əliqulu 

Qəmküsarın həyat və yaradıcılığı, onun əsərlərinin ideya-

məzmun xüsusiyyətləri, Mollanəsrəddinçi kimi fəaliyyəti, 

Azərbaycan  ədəbi prosesində tutduğu yeri müəyyən edən 

araşdırmaları, təhlil və  tədqiqatları  ədəbiyyatşünaslıq nöqteyi-

nəzərindən təqdirəlayiqdir. 

Cəfər Xəndan, o cümlədən Mir Cəlal XX əsr Azərbaycan 

ədəbiyyatının  ən görkəmli nümayəndələri arasında Nəriman 

Nərimanovun həyat və yaradıcılığını geniş  təhlil və  tədqiq 

etmişlər.  

C.Xəndan M.F.Axundov yolunu davam etdirən «ədəbiy-

yatdan ictimai-siyasi mübarizələrdə  kəskin bir silah kimi is-

tifadə edən» realist bir yazıçı kimi dəyərləndirdiyi N.Nə-

rimanovun həyat və yaradıcılığını tədqiq edir.  

Ə.Haqverdiyev kimi o da rus və dünya ədəbiyyatına, 

Puşkin, Qoqol, Lermontov, Tolstoy yaradıcılığına böyük «ma-

raq» göstərir və «Qoqolun «Müfəttiş» komediyasını birinci dəfə 

Azərbaycan dilinə» tərcümə edir, «bununla çar üsul-idarəsinin 

eybəcərlikləri haqqında öz xalqında təsəvvür oyatmağ»a çalışır, 

ucqar bir kənddə «maarifpərvər fikirlərini həyata keçirməyin 

məhdudluğunu görüb» 1891-ci ildə Bakıya gəlir, 1894-cü ildə 

Bakıda kitabxana-qiraətxana açır, bu qiraətxananı «mədəni bir 

mərkəzə» çevirir, «dövrün qabaqcıl ziyalıları»nı  ətrafına 

toplayır, burada «müxtəlif məsələlərə dair fikir mübadiləsi» 

aparılır, «dünagörüşündə mütləqiyyətə qarşı mübarizə meyli 

güclənən» N.Nərimanov məşhur «Nadir şah» pyesini yazır, 

tamaşaya qoyulmasına icazə verilmir, buna səbəb çar 

senzorunun «burada xalqdan çıxan qəhrəman hakimiyyətə qarşı 

qoyulur və  şahlığa keçir» fikridir, bu hadisənin tarixi həqiqət 

olduğunu qeyd edən tədqiqatçı dramaturqa «hər tarixi 

Gülxani Pənah 

 

 

115 

həqiqiqəti səhnədə göstərmək olmaz» cavabı» verildiyi, belə-

liklə, 1905-ci il inqilabına qədər əsərin tamaşaya qoyulmadığı, 

1905-ci ildə çarın verdiyi bəzi «azadlıqlar»dan istifadə edərək 

senzorun əsərin oynanılmasına «mane olmadığı» bildirilir.  

Azərbaycan  ədəbiyyatını qabaqcıl ideyalarla zənginləş-

dirən N.Nərimanov tədqiqatçıların araşdırmalarında «müəllim 

idi, dramaturq idi, həkim idi, nasir idi, publisist idi... O, öz 

müasirləri Həsən bəy Zərdabi, Nəcəf bəy Vəzirov, Mirzə Ələk-

bər Sabir, C.Məmmədquluzadə,  Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev 

kimi istismarçı  cəmiyyətə, ağalar və qullar dünyasının mərhə-

mətsiz, vicdansız qanunlarına, ictimai zülm və  cəhalətə, ayrı-

seçkilik dünyasına, millətləri  əzən çar Rusiyasının alçaq, iki-

başlı siyasətinə qarşı  qələm mübarizəsinə» başlamış  vətəndaş-

yazıçı idi» (55, s.147).  

Bakı demokratik mühiti «yazıçı üçün təsirsiz» qalmır, 

«proletariatın mütləqiyyətə qarşı apardığı mübarizədən ruhla-

nır», proletar Bakısı onun sonrakı fəaliyyətinə daha geniş təsir 

edir, 1902-1903-cü illərdə Novorossiysk-Odessa universitetinin 

tibb fakültəsinə daxil olur, ali məktəbdə ikən  ədibin «inqilabi 

fəaliyyət dövrü» başlanır, tələbələr arasında çarizmə qarşı 

mübarizələrə «rəhbərlik» edir. «1905-1907-ci illərdə o, tələbə 

tətillərinin başında durur, köhnə Odessa tələbələri çarizm əley-

hinə  tələbə  hərəkatının rəhbəri kimi Nərimanovun inqilabi 

fəaliyyətini «unutmur» (3; 1-230). 1905-ci il inqilabından sonra 

İran sosial-demokratlarının inqilabi təşkilatı olan, «İran zəhmət-

keşləri arasında iş aparan ilk inqilabi təşkilat» «İctimaiyyun-

amiyyun»unun yaranmasında aktiv» («İzvestiya» qəzeti, 20 

mart, 1925-ci il redaksiya məqaləsi-C.Xəndan) iştirak edir (29, 

s.230-231).  

İnstitutu bitirəndən sonra «onun həkim kimi Bakıda 

fəaliyyətinə» mane olunur, ictimai fəaliyyətinə görə 1908-ci 

ildə Tiflisin Metex zindanına salınır,  dövrün bir sıra ziyalıları 

«onun həbs olunmasına» etiraz edir. Yeddi ay həbsdə qaldıqdan 

sonra 5 illik sürgün edilir, «Qafqazda yaşamasına icazə veril-

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

116

mir», sürgün illəri Həştərxanda keçir, «Astarxan ölkəsi» 

qəzetində əməkdaşlıq edir, məqalələr yazır, yığıncaqlarda nitq-

lər söyləyir. «Pir» povestini də burada yazır. Burada Həştərxan 

zəhmətkeşlərinin arasında xüsusi hörmət qazanır, «beş illik 

sürgündən sonra Qafqaza dönüb Qara şəhər rayonunda xəstə-

xanada həkim işləməklə yanaşı ictimai-siyasi fəaliyyətini də» 

davam etdirir, «yoxsullara pulsuz qayğı göstərir», daima «dok-

tor» kimi hörmətlə adı  çəkilir. 1918-ci ildən publisist yazıları 

ilə bolşevik mətbuatının, xüsusən «Hümmət» qəzetinin səhi-

fələrində çıxış edir, Azərbaycanda sosialist inqilabının qələbəsi 

uğrunda gedən «tarixi mübarizələrdə» fəal iştirak edir (29, 

s.232).  

C. Xəndan sosializm ideyalarının hökm sürdüyü, onun 

senzurasının hakim olduğu bir dövrdə Çaparidze, Şaumyan 

kimi «bolşevik, humanist» kimi tanıtdırılmış,  əslində daşnak-

sütun partiyasına xidmət edən, xalqımızın qatı düşməni, xalqı-

mıza qarşı yeridilən milli qırğın siyasətinin tərəfdarlarını N.Nə-

rimanov kimi bir şəxsiyyətin  silahdaşları kimi verir. Bu da 

təbiidir.  Əslində  Şaumyanın-həmin dövrlərdə Bakıda qırğın 

törədən, minlərlə azərbaycanlının-türkün qanına həris bir qüv-

vənin simasını yalnız Azərbaycan bir dövlət kimi müstəqil 

olub, oz demokratik hökumətini yaradıb, arxivləri açdıqdan 

sonra xalqa tanıtdıra bilmişdir. C.Xəndan isə bunlardan 

xəbərsiz olmaqda günahkar deyildi. O sadə xalqın tərəfdarı 

olub, onların qurduğu dövlətin ideyaları ilə formalaşmış bir 

alim, xalqını, millətini, torpağını, onun vətən uğrunda mübariz 

oğullarını, N.Nərimanovun da yaxından iştirakı ilə qurulan 

fəhlə-kəndli hökumətini sevdiyindən M.Əzizbəyov, N. Nəri-

manov kimi oğullarını, onların ideoloji mübarizəsini düzgün, 

ədalətli bilirdi. Tədqiqatlarında da N.Nərimanovu sosializm 

ideyalarına sədaqətli, fəhlə-kəndli, yoxsul, ziyalı  təbəqəsini, 

xalqının mənafeyini düşünən, istismarçı siniflərə nifrət bəslə-

yən, xalqını  əsarətdə saxlayan, öz məqsədləri üçün xalqın 

avamlığından istifadə edən mövhumatçı molla, mülkədar, xan, 

Gülxani Pənah 

 

 

117 

bəy siniflərinin qatı düşməni kimi ədalətli bir yolun yolçusu idi. 

Tədqiqatçı onun qələmi ilə bu mübarizədə bir ömür sərf edən 

yazıçı, maarifpərvər xadim kimi fəaliyyətinin araşdırılmasına 

daha geniş yer ayırır: bunda da haqlı idi. «Geniş xalq kütlələri 

içərisində böyük hörmətə malik olan N.Nərimanovun  şöhrəti 

bütün Azərbaycana və  Şərqə yayılırdı. Heç təsadüfi deyil ki, 

Bakıda qurulan Sovet hökumətinin Azərbaycanın uzaq 

kəndlərində  də qurulmasını arzu edən zəhmətkeşlər N.Nəri-

manov haqqında yaranan folklor nümunələrini təkrar edir, 

aşıqlar sazda çaıb oxuyurdular» (29-233).  Səhhəti ilə bağlı 

1918-ci ildə  Həştərxana göndərilən, «sağalıb orada vilayət 

maarif komissarı» işləyən, burada Qafqaz xalqlarına kömək 

üçün mübarizə aparan yazıçının  ədəbi fəaliyyətini də davam 

etdirdiyi qeyd edilir. 

«Pir» povestində «ruhanilərin iç üzünü» ifşa edir, 1919-

cu ildə Moskvaya gedib orada «Xalq Xarici İşlər Komissarlı-

ğının  Şərq  şöbəsi müdiri, sonra isə xalq milli komissarının 

müavini» işləyir,  Şərq xalqlarının «oyanması  uğrunda» müba-

rizə aparır, 1920-ci ildə  Şimali Qafqaza inqilab komitəsinin 

üzvü kimi, oradan da  Azərbaycana  İnqilab Komitəsinin sədri 

kimi gələn «N.Nərimanov bu vəzifədə olduğu müddətdə Azər-

baycanın bütün rayonlarını» gəzir, «yenicə qurulmuş sovet hö-

kumətini möhkəmləndirmək»də böyük səy göstərir: «1920-ci 

ilin 30 sentyabrından 14 oktyabrınadək bir neçə  məsul işçi ilə 

Ucar, Göyçay, Gəncə, Qazax, Poylu, Tavus (indiki Tovuz-G.P), 

Yevlax, Ağdam,  Şuşa və Kürdəmir rayonlarını  gəzən N.Nə-

rimanov»un iqtisadiyyatı  bərpa etmək yolları haqqında «çıxış-

ları» xalq yığıncaqlarında «alqışlarla qarşılanır», xalq «onun 

məsləhətlərini dinləyir», Azərbaycan Xalq Komissarları Sove-

tinin sədri, Zaqafqaziya Sovet Respublikaları  İttifaqı  sədri, 

1923-cü ildən SSRİ  Mərkəzi  İcraiyyə Komitəsinin sədri kimi 

ictimai fəaliyyətini araşdıran tədqiqatçı onun ictimai xadim, 

dramaturq, nasir, publisist kimi 30 illik fəaliyyəti dövründə 

dövri mətbuatda, ayrıca kitab şəklində çap olunan əsərlərini 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

118

araşdırır: «Nadanlıq», «Şamdan bəy», «Nadir şah» kimi dram-

ları, «Bahadır və Sona» romanı, «Pir» povesti, «Müfəttiş», 

«Edam» kimi tərcümələri, məqalə, felyeton və publisist yazıla-

rından başqa «Tibbi-islam», «Xolera», «Hamilə arvadlara nə-

sihət», «Türk sərf-nəhvi», «Türk dilinin müəllimi», «Tra-

xoma», «Çexotka» və s. elmi əsərləri»ni də  tədqiq edir (29, 

s.238).    

Tədqiqatçı böyük sənətkar, ictimai xadim N.Nərimano-

vun  ədəbi ictimai fəaliyyətinin 30 illiyi münasibətilə keçirilən 

təntənəli xatirə gecəsini, onun fəaliyyətinə dövlətin, xalqın yük-

sək qiymət verməsini, ölümündən sonra ədəbi irsinin nəşri, 

müxtəlif dillərə  tərcümə olunması, külliyyatının nəşrini araş-

dırır.  

Nərimanovun  ədəbi-bədii yaradıcılığını araşdıran təd-

qiqatçı onun ədəbiyyatımızın realist cəbhəsinə daxil olduğunu, 

«Azərbaycan  ədəbiyyatı tarixində roman janrı  və tarixi dra-

mının ilk yaxşı nümunəsini» yaratdığını qeyd edir. Dini möv-

humata, mütləqiyyətə qarşı mübarizə aparan, «xalqlar temasını 

də ilk dəfə yeni, müasir məzmunda» işləyən N.Nərimanov 

«realist və tendensiyalı yazıçıdır»: «O, əsərlərinin mövzusunu 

görüb tanış olduğu, dərindən öyrəndiyi həyatdan alır, həyatda 

ölümə məhkum olan qüvvələrlə gələcəyi olan, qaranlıq mühitdə 

parlaq ulduzlar kimi görünən qüvvələri, onların mübarizəsini 

göstərir.... Yazıçı haqq işi uğrunda mübarizə aparan qəhrəman-

larını sevir, onların işindəki böyük gələcəyi  qabaqcadan görür. 

Məhz buna görə  də realizmindəki tendensiyaçılıq açıq-aydın 

nəzərə çarpır. Bu tendensiyaçılıq oxucularda tərəqqiyə mane 

olan bütün mürtəce qüvvələrə qarşı kin və nifrət hissi doğurur» 

(29, s.242).    

N.B.Vəzirov, Ə.Haqverdiyev kimi teatr sənətinin inkişafı 

üçün çalışan yazıçının dram əsərlərini araşdıran tədqiqatçı 

«Nadanlıq»  əsərini onun ilk bədii  əsəri, dramı kimi araşdırır. 

Burada  əsas könflikt «yeni ilə köhnənin mübarizəsi»dir. Ha-

disələrin cərəyan etdiyi dövrü xarakterizə edən tədqiqatçı 

Gülxani Pənah 

 

 

119 

bildirir ki, «bu elə bir dövrdür ki, (XIX əsrin axırıncı rübü) 

Azərbaycanda yeni tipli məktəblər açılır, maarifçilik ideyaları 

güclənir, yerli ziyalılarımız Rusiyada təhsil alır, yerlərdə mək-

təblər açır, yeni tipli məktəblər kəndlərdə  də yaradılır. Amma 

bu məktəbləri açan, ölkəyə savadla qayıdan gənclər kənddə 

hələ də hökm sürən feodal-patriarxal şəraitdə fəaliyyət göstər-

məli olurlar, «ictimai həyatda özlərinə lazımi mövqe tuta bil-

mirlər. Habelə əhalinin mədəni səviyyəsi dövrün inkişafa başla-

yan mədəni tələbləri səviyyəsindən aşağı olduğundan maarif-

çilik tədbirlərini lazımınca başa düşmürlər» (29, s.244).  

Məktəbə şagird yığa bilməyən Məhəmməd Ağa iki aydan 

artıq vaxt keçməsinə baxmayaraq məktəbə uşaq cəlb edə bilmir, 

tanınmış ağsaqqallar belə onu başa düşmür. Burada dramaturq 

bir tərəfdən kənddəki cəhalət və nadanlığın dərin kök saldığını 

göstərirsə, digər tərəfdən də  kəndlilərin ehtiyac içərisində do-

landıqlarına işarə edərək uşaqlarını  kənd təsərrüfatında çalış-

dıqları üçün məktəbə buraxmadıqlarından danışır. Yazıçı nü-

munə üçün ağsaqqallardan birinin sözlərini verir: «Sən qarı 

gözlə. Elə ki, qar yağdı, gündən-günə şagirdlər çoxalacaq, çün-

ki o vaxt işləri olmayıb və evdə qalıb şuluqluq etməsinlər deyi-

bən, sənin yanına göndərəcəklər. Elə ki, yenə yaz açıldı, hamısı 

yenə  kənd işlərinə gedəcəklər. Xülasə, başını  nə  ağrıdım, bu 

şkolda ildə üç ay qışı oxuyurlar» (29, s.244).   

«Nadanlıq» dramında «köhnə  kəndin dəhşətli mənzərə-

ləri, kənd müəlliminin çəkdiyi ağır əzab-əziyyətlər, zülmət, cə-

halət içində boğulan yoxsul kəndlilərin vəziyyətinin inandırıcı 

təsvirini verdiyini, burada «maariflə  cəhalət, tərəqqi ilə irtica, 

yeniliklə köhnəliyin üz-üzə  gəldiyini, maarifçilik arzusu ilə 

kəndə  gələn müəllim Məmmədağanın cəhalət və mövhumatla 

üz-üzə  gəlməsi və  əsərdə maariflə  cəhalətin mübarizəsini və 

cəhalətin hələ güclü olduğunu göstərməsi səbəbləri tədqi-

qatçılar (Mir Cəlal), o cümlədən C.Xəndan tərəfindən araşdırılır 

(68, s.151).     

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

120 

Tədqiqatçı C.Xəndan dramaturqun burada həm ictimai 

həyatda, həm ailə məişətdə nadanlığın təsvirini verdiyini, «cə-

halət dünyasının  əsas sütunlarından olan ruhaniliyin ifşası»nı, 

qurtuluş yolunu «savadlanmaqda, maariflənməkdə» gördüyünü 

bildirir.  Əsərdəki yumorda duyulan «kədəri» diqqətə çatdıran 

tədqiqatçı gənc ədibin «öz xalqının avam olmasına gülməkdən 

çox təəssüf» etdiyini, onun bu nöqsanlarına «göz yaşları 

arasından güldüyünü» qeyd edir. 

M.F.Axundovun «Hacı Qara», N.B.Vəzirovun «Pul düş-

künü Hacı Fərəc», «Pəhləvani-zəmanə», Ə.Haqverdiyevin «Da-

ğılan tifaq», S.S.Axundovun «Tamahkar», C.Cabbarlının 

«Solğun çiçəklər», «Aydın» əsərlərində olduğu kimi bu əsərdə 

də N.Nərimanovun «öz dövrü üçün xarakterik olan» bu möv-

zuya toxunduğunu, «ailə-məişət planında ictimai həyatın tipik 

hadisələrini işıqlandırmış» olduğunu bildirir. 

«Dilin bəlası, yaxud Şamdan bəy» əsərinin təhlilini verən 

C.Xəndan yazır: «Yusif və  Xədicə bir-birini sevirlər. Bu 

mədəni və savadlı gənclər öz dövrləri üçün xoşbəxt, nümunəvi 

bir ailə qurmaq istəyirlər. Ancaq qızın atası Yusifin kasıblığını 

nəzərə alaraq bu işə mane olmaq istəyir. Qızını varlı adama 

vermək istəyən Hacı İbrahim arvadına deyir: «Nəyimə lazımdır 

ki, kimin oğludur, kimdir və ulu babasının adı  nədir. Pulu ki, 

var, hamısından yaxşıdır. Zəmanəmiz pul zəmanəsidir» (29, 

s.248). 

«Dilin bəlası və yaxud Şamdan bəy» komediyasında Mir 

Cəlal da bildirir ki, burada burjua-mülkədar ziyalılarının əxlaq 

pozğunluğu, pul, şöhrət ehtirası, mənəvi boşluğu, lovğalığı, sat-

qınlığı  və  xəyanəti ifşa olunur. «Sadə  və dramatik  münaqişə 

əsasında yazılmış bu komediyanın «ənənəvi komediyalarımız-

dan» fərqli cəhətləri üzə  çıxarılır: «Şamdan bəyin iddiası ilə 

vəziyyəti arasındakı uçurum komik münaqişənin  əsasını  təşkil 

edir. Yusif də, Xədicə də təbiətləri etibarilə saf, təmiz, alicənab 

adamlardır. Onlar Şamdan bəyin fitnə və fırıldaqları əyan olan-

dan sonra da onu ifşa etmək istəmirlər. Xaini onun öz xəyanəti, 

Gülxani Pənah 

 

 

121 

vəhşi ehtirası və pozğun əxlaqı ifşa edir… Göründüyü kimi, bu 

əsərdə müsbət qəhrəmanlar  əksəriyyət təşkil edir, hadisələrə 

istiqamət verir və qələbə qazanırlar. Halbuki bu cəhət ənənəvi 

komediya üçün xas və xarakter deyil. Ədib, müstəqim ifşa yolu 

ilə belə bir nəticəyə  gəlir ki, xoşbəxtliyə, səadətə mütərəqqi 

qüvvələrin birliyi, ittifaqı ilə çatmaq olar» (10, s.151). Bu əsər-

də köhnə  cəmiyyətin, onun qayda-qanunlarının, pulun hökm-

ranlığının güclü tənqid olunduğu söylənir.   

Əsərdə eyni zamanda tənqid hədəflərindən biri C.Xən-

danın fikrincə, «burjuamülkədar cəmiyyətinə xas olan lovğalıq, 

şöhrətpərəstlik və tüfeylilikdir». Şamdan bəy surətini təhlil 

edən tədqiqatçı «avantürist ziyalı», «mahir dil pəhləvanı», 

«xəyanətkar», «yalançı», «lovğa», xudpəsənd, istəyinə çatmaq 

üçün min dona girən bir surət kimi iç sifətini açır. Dostunun 

sevgilisinə göz dikən  Şamdan Yusifin ona etdiyi yaxşılıqların 

(evində saxlaması, bütün gəlirini ona yedirtməsi, qulluğa dü-

zəltməsi, ən yaxın bir dostu kimi yoldaşları ilə tanış etməsi və 

s) əvəzində öz «fəlsəfəsi əsasında (harada əlinə nə düşdü ovla) 

hərəkət edir», burada bir «xəyanət» görmür. «Mənə bir ay 

çörək verib ki, bu qədər dövləti  əlimdən çıxardım» sözləri ilə 

tip özünü daha da ifşa edir, yazıçı «bu avantürist obrazı kifayət 

qədər ifşa etdikdən sonra» faciə ilə bitən «aqibətini» göstərir: 

«Şamdan bəy Xədicənin Yusifə verilməsinə dözməyərək dəli 

olub özünü öldürür» (29, s.242).   

Burada «Müsibəti-Fəxrəddin», «Solğun çiçəklər», «Bəxt-

siz cavan» əsərlərindən fərqli olan bir xüsusiyyət özünü 

göstərir. Belə ki, adlarını çəkdiyimiz əsərlərdə gənclərin aqibəti 

faciə ilə bitirsə, bu əsərdə  gənclər öz məqsədlərinə çatırlar: 

«Nadanlıq» pyesindəki ziyalılardan fərqli olaraq burada oxu-

muş adamlara belə münasibətin təsvirində yazıçı, həm də 

göstərmək istəmişdi ki, zaman keçdikcə xalq irəliləyir, yaxşını 

yamandan seçə bilir. Avantürist şamdan bəylərin ifşasında 

xalqın  şüurlu hərəkətinə yüksək qiymət verən  ədib  əsərini 

təsadüfi olaraq aşağıdakı sözlərlə bitirməmişdir: «Bu zavallının 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

122

məhv olmasına səbəb nə oldu? Camaatın ittifaqı! Belə bir 

ittifaqla yaman vücudlardan topsuz, tüfəngsiz xilas olmaq 

həmişə mümkündür» (29, s.249).   

C.Xəndan «Dilin bəlası, yaxud Şamdan bəy» və «Na-

danlıq» əsərlərini müqayisə edərkən belə bir qənaətə də gəlir ki, 

buradakı  Şamdan, Yusif, Xədicə kimi dolğun surətlər yara-

dılması dramaturqun «gələcəkdə daha qüvvətli dram əsərləri 

yazacağına şübhə yeri qoymur. Bunu sonrakı dram əsəri təsdiq 

etməkdədir». Bu «Nadir şah» dramıdır ki, C.Xəndan «fikri-

bədii dəyəri etibarilə bu əsəri onun ən qüvvətli dramı adlandırır 

(29, s.249).  

Tədqiqatçı burada dramaturqun Nadir şahın həyatından 

bəzi epizodlar götürsə də, onu eynilə vermədiyini, «ölkələr isti-

la edərək, günahsız qanlar axıdan Nadir şahı deyil, despotizmə 

qarşı duran bir hökmdar surəti yaratmaq» istədiyini, «bir sözlə 

demokratik dövlət quruluşu haqqında öz fikirlərini əks etdirmək 

üçün bu tarixi temadan bir vasitə kimi» istifadə etdiyini bildirir. 

Hüseyn  İsrafilov yazır: «Nərimanovun nəzərini Nadir şah 

təsadüfi olaraq cəlb etməmişdi. Beynəlxalq hadisələrin, feodal 

çəkişmələrinin böhranlı dövründə hakimiyyət başına gəlmiş 

Nadir, çox dərin  şəxsi ziddiyyətlərinə baxmayaraq, sadə xalq 

içərisindən çıxmış, mütərəqqi bir dövlət yaratmaq uğrunda 

mübarizədə tarixi izlər qoyub getmişdir. Nadirin şəxsiyyətində 

və o dövrün tarixi hadisələrində Nərimanovun öz müasirlərinə 

aşılamaq istədiyi ideyaya qovuşan cəhətlər var idi». Bununla 

belə Nərimanovun Nadiri və onun hakimiyyəti dövrünün dəqiq 

xronikasını «təsvir etmədiyi», «xalq və hökmdar, hakimiyyət 

arasında qarşılıqlı münasbət, milli münasibətlər, din və dövlət 

məsələlərində öz görüşlərini də obrazların dili ilə» şərh etdiyi, 

«kamil bir bədii  əsər yaratdığını» deyir və C.Xəndanın fikir-

lərini təsdiq etmiş olur (58, s.8).  

Nəriman Nərimanovun  ən kamil və yetkin əsəri «Nadir 

şah» (1899) faciəsinin Azərbaycan ədəbiyyatında tarixi dramın 

ilk nümunəsi olduğu açıqlanır və «tarixi hadisələri müasir və-

Gülxani Pənah 

 

 

123 

zifələr nöqteyi-nəzərindən mənalandırmaq, senzura şəraitində  

müasir mətləblərə tarixi don geyindirmək meyli M.F. Axun-

dovun ədiblərə verdiyi məşhur məsləhətdir»,-deyir (29, s.250).   

Mir Cəlal da yazıçının Nadir şahın həyat və mübarizəsinə 

müraciət etməsinin səbəblərini geniş araşdırmışdır. Onun  

hakimiyyətə  gəlməsinin «İran mütləqiyyət qayda-qanunlarına 

zidd» olduğunu, onun şah sülaləsindən çıxıb, taxt-tac varisi 

kimi qəbul edilən  şah olmadığını, «xalq içərisindən gələn, 

quldurluqda ad çıxaran, sonralar dayısının təhriki ilə dövlət, 

vətən yolunda  vuruşmalara gedən, qəhrəmanlıqları ilə  şöhrət 

qazanan tarixi bir şəxsiyyət» olduğunu göstərir və bildirir ki 

«Tarixi hadisənin özü, yəni belə bir adamın  dövlət, hökumət 

başına gəlməyi  ədibin mütləqiyyətə qarşı mübarizə arzularına, 

ictimai görüşlərindəki demokratizmə  çox müvafiq idi. Nərima-