Жяфяр хянданын aзярбайжан ядябиййатына
Yüklə 4 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Azərbaycan realist ədəbiyyatının yüksək pilləyə qalxma- sında müstəsna rol oynamış, ədəbi-tənqidi məqalələri ilə ardıcıl mübariz təbliğatçı və nəzəriyyəçi, Mirzə Fətəli Axundov ənə- nələrinin davamçısı, «sənətdə mücərrəd romantizm, naturalizm, formalizm təzahürlərinə, birtərəflilik, ideyasızlıq meyllərinə qarşı kəskin mübariz» (47) olan Mirzə Cəlilin ədəbi fəaliy- yətinin tənqidçi və ədəbiyyatşünaslar tərəfindən araşdırıl- masına hələ keçən əsrin ilk dövründən başlanmışdır. Cəfər Xəndan (XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 3 cilddə. 2-ci cild. Bakı. 1955), Mir Cəlal, Firudun Hüseynov («XX əsr Azər- baycan ədəbiyyatı tarixi» Bakı.1982), M.İbrahimov («Böyük demokrat». Bakı. 1957), M.Məmmədov («Cəlil Məmmədqulu- zadənin bədii nəsri». Bakı. 1963), Ə.Sultanlı («Azərbaycan dramaturgiyasının inkişaf tarixindən. Bakı. 1964), Mir Cəlal («Cəlil Məmmədquluzadə realizmi haqqında. Bakı. 1966),
Gülxani Pənah
83 H.İsrafilov («Ölülər». Bakı. 1966), Q.Məmmədli (Molla Nəs- rəddin (Cəlil Məmmədquluzadənin həyat salnaməsi». Bakı. 1966), F.Bayramov («Cəlil Məmmədquluzadə». Biblioqrafiya. Bakı. 1966; Cəlil Məmmədquluzadə. Məqalələr, xatirələr. Bakı.1967), F. Hüseynov («Adi əhvalatlarda böyük həqiqətlər». Bakı. 1977), Əli Nazim («Molla Nəsrəddinin realizmi, gülüşü və «Ölülər» haqqında, onun «Seçilmiş əsərlər» kitabında. Bakı. 1979), X.Əlimirzəyev («Problemlər və xarakterlər dramatur- giyası». Bakı. 1979), Ə.Hüseynov («Sənət yanğısı». Bakı. 1979), Y.Əliyev («Böyük yazıçı». Bakı.1979), Ə.Mirəhmədov («Azərbaycan Molla Nəsrəddini. Bakı.1980), H.Məmmədqulu- zadə («Mirzə Cəlil haqqında xatirələrim». Bakı. 1981) və s. tədqiqatçı alimlər yazıçının həyat və yaradıcılığının geniş elmi- nəzəri təhlilini aparmış, dəyərli əsərlər yazmışlar. Adlarını çəkdiyimiz tədqiqatçılardan öncə Cəfər Xəndan yazıçının həyat və yaradıcılığı, ədəbi fəaliyyəti ilə bağlı dəyərli tədqiqatlar aparmışdır. Yazıçının çoxlu sayda felyetonlarını, hekayələrini, dram əsərlərini, povestini C.Xəndan təhlil və təd- qiq etmiş, böyük sənətkarın ədəbi irsinin xalqın mədəni inkişa- fında, maariflənməsində böyük rolunu araşdırmış, qiymətli fikirlər söyləmişdir. Cəlil Məmmədquluzadə XIX-XX əsr Azərbaycan ədəbi prosesində dövrünün hakim sinfinin əleyhinə mübarizə aparan, kəndli-fəhlə-xırda «burjua demokratizmini irəli sürən yeganə ədib» (Əli Nazim) olub sadə, zəhmətkeş xalqın mənafeyini əsas tutmuşdur: «ədəbi fəaliyyətə əməkçi xalqın həyat və məişətini əks etdirməklə başlayan C.Məmmədquluzadə öz üslubu etiba- rilə M.F.Axundovun açmış olduğu cığırla getmiş və XIX əsr böyük rus realistlərinin və bilxassə Qoqolun yolunu davam etdirmişdir» (35, s.162). Onun Şərq aləmində yaratdığı qüdrətli Molla Nəsrəddin məktəbi, nəşrinə nail olduğu «Molla Nəsrəddin» jurnalının fəaliyyəti, milli mətbuatın inkişafındakı böyük xidmətləri hələ keçən əsrin ilk illərində ədəbi-tənqidin diqqətini cəlb etmiş,
Gülxani Pənah
84 Azərbaycan realist ədəbiyyatının inkişafında xidmətləri araş- dırılmış, böyük sənətkarın milli ədəbiyyatımızın inkişafındakı rolunu dəyərləndirən çoxlu sayda məqalələr, monoqrafiyalar, resenziyalar, publisist məqalələr, ədəbi əsərlər yazılmış, kinolar çəkilmişdir. Abdulla Şaiq Mirzə Cəlili XX əsrin «böyük ədəbi siması» adlandırır: «O, Mirzə Fətəli Axundov məktəbini davam etdirən yazıçılarımız içində dan ulduzu kimi parlamış, nüfuzedici şəfəqlərlə yaxın və uzaq ölkələri işıqlandırmışdı» (1, s.196). C.Məmmədquluzadə yaradıcılığı, onun ideya mənbələri, yaradıcılığının inqilabi demokratik xarakteri araşdırılmış, bir sıra tədqiqatçılar dəyərli fikirlər söyləmişlər. Mir Cəlal hələ keçən əsrin 40-cı illərində onun inqilabi demokratizminə isti- qamət verən mənbələrdən biri fəhlə mətbuatı, proletar hərəkatı və dövrün inqilabi ideyaları» olduğunu, bunun onun redak- torluğu ilə çıxan «Molla Nəsrəddin» jurnalına «başqa ruh və başqa cəsarət» verdiyini deyirdi (50, s.123). Cəfər Xəndan C.Məmmədquluzadənin ədəbi, ictimai fəaliyyətilə ədəbiyyat tariximizdə tutduğu yeri geniş araşdır- mışdır. Rus və dünya ədəbiyyatının qabaqcıl ənənələrini dərin- dən öyrənən, M.F.Axundovla başlayan realist Azərbaycan nəs- rini inkişaf etdirən, «ədəbiyyatın rolunu xalqa xidmətdə, ictimai yaraları sağaltmaq üçün geniş fəaliyyətdə» görən, «bütün varlığı ilə həyata bağlanan, ictimai-tərbiyəvi əhəmiyyəti olan realist ədəbiyyatın tərəfdarı», «ictimai həyatda gördüyü tipik hadisələri qələmə almağı» lazım bilən yazıçı zəngin materialı həyatdan götürürdü: «Onun üçün böyük, kiçik mövzu yox idi. Nəzərindən tipik hadisələri qaçırmayan, böyük ümumiləşdirmə iqtidarına malik olan C.Məmmədquluzadə satiradan ən kəskin bir silah kimi istifadə edirdi. Onun yaradıcılığında gülüş çox rəngarəng, mənalı və məzmunludur. Böyük ədib bəzən yazıq və avam adamların bu və ya başqa sifətini islah etməyə çağırır, bəzən də amansız zərbəsilə yaramazlıqların külünü göyə sovu- Gülxani Pənah
85 rurdu. Beləliklə, bu realist yaradıcılıqda satira ictimai, inqilabi mahiyyət daşıyırdı» (29, s.80). İllər keçdikdən sonra Məmməd Arif C.Xəndanın fikirlə- rini təsdiq edir: «C.Məmmədquluzadənin realizmi amansız bir realizmdir, bu realizmin atəşinə heç bir hədəf tab gətirə bilməz, o yandırıcı, puçedicidir. Lakin eyni zamanda biz heç bir yerdə ədibin əsəbləşdiyini, təmkinini itirdiyini görmürük... C.Məm- mədquluzadənin dram əsərlərində məhz güldürmək xatirinə yazılmış bir dialoqa, bir ifadəyə belə rast gəlmirik. Burada gülüş çox vaxt təsvir olunan hadisələr və personajlar arasında əmələ gələn ziddiyyətdən, təzaddan doğur. Daha doğrusu, bu, gülüş deyil, dərin bir təəssüf, qəzəb hissidir ki, bəzən acı gülüş şəklində ifadə olunur» (52, s.121). C.Məmmədquluzadə realizmini araşdıran tədqiqatçılar onun «həyat həqiqətini bütün ictimai dolğunluğu ilə əks etdirmək qabiliyyətini dəyərləndirir. C.Xəndan onun realiz- minin «təsviri», «seyrçi» olmadığı, «xidmət etdiyi idealın gec- tez qələbə çalacağına inanan bir sənətkarın yaxın gələcəyi görən qayələri ilə həmahəng» olduğu, buna görə də bu realizm- də inandırıcılığın qüvvətli olduğu qənaətindədir: «O inandırırdı ki, həyat bu şəkildə qala bilməz və qalmayacaqdır. Bunun üçün köhnəliyə, mövhumata, nadanlığa, burjua mülkədar quruluşuna və bunları dörd əllə tutub saxlayan çarizmə, mütləqiyyətə... qarşı mübarizə aparmaq lazımdır» (29, s.80-81). İnqilabçı-demokratik meyllərin hamıdan çox C.Məm- mədquluzadə və M.Ə. Sabirin yaradıcılığında öz bədii ifadəsini tapmış olduğunu görən C.Xəndan XX əsr ədəbiyyatımızda «mövzu aktuallığı və orijinallığı» ilə diqqəti cəlb edən yazı- çının povest, dram və hekayələrini təhlil edir, öz dövrünün bir sıra yazarlarının sənətkarlığın gözəlliyini romantik duyğularda, xəyallarda görüb, bu cəhətdən xalqdan uzaqlaşanların əksinə olaraq gözəlliyi həyatda, həqiqi sənəti xalqa istinad edən yaradıcılıqda axtarmasını qiymətləndirir. Gülxani Pənah
86 Məmmədcəfər Cəfərov yazır: «C.Məmmədquluzadə sə- nətə, bədii yaradıcılığa «sənət sənət üçündür» nəzəri ilə baxma- mış, bədii sözü əyləncə vasitəsi hesab etməmiş, ona mübarizə silahı kimi baxmış, sadəcə sözlər yazmamış, ümumxalq səadəti uğrunda, azadlıq, demokratiya uğrunda, xalq maarifi, demok- ratik mədəniyyət uğrunda canidildən döyüşmüşdür» (49, s.178).
C.Xəndan onun yaradıcılığında dil sadəliyi məsələsinə diqqəti cəlb edir. Bədii əsərlərin dilindəki sadəliyə birinici dərəcəli məsələ kimi yanaşan C.Məmmədquluzadə «çox yaxşı bilirdi ki, xalqa yabançı, anlaşılmaz jarqonlarla yazılan əsər, qiymətli ideya təbliğ etsə də, təsir qüvvəsinə malik ola bilməz. Təsirsiz ədəbiyyat öz müəllifini diri ikən ölümə məhkum edir» (29, s.81). C.Məmmədquluzadənin yaradıcılıqda mübarizə apardığı sahələrdən biri olan, Şərq ədəbiyyatında geniş yayılan «ədəbiy- yatda təqlidçilik» C.Xəndanın fikrincə, «hətta istedadı olan yazıçıları da böyük sənət əsərləri yaratmaq imkanından» məh- rum etmişdir, 400 ildən çox Füzulini təqlid edənlərin «aqi- bəti»ni buna «canlı misal» çəkir. C.Məmmədquluzadənin öz məqalə və felyetonlarında bu məsələyə toxunduğunu, bədii əsərlərində isə orijinal yaradıcılığın ən yaxşı nümunəsini» ver- diyini deyir və bir məsələni diqqətə çəkir ki, «bu yaradıcılıq özünəməxsus xüsusiyyətlərilə ədəbiyyata gələn bir ədibin arzu və istəklərilə əlaqədardır. Buna görə də biz C.Məmmədqu- luzadə ilə M.F.Axundov, Qoqol, Şedrin və s. realist sənətkarlar arasında ədəbi əlaqələrdən, münasibətdən, mövzu və stil ya- xınlığından, hətta ədəbi təsirdən də danışdıqda ... orijinallığı nəzərdə tutmalıyıq» (29, s.81). «Mirzə Cəlil Azərbaycan nəsrində və dramaturgiyasında satiranın və realizmin nadir nümunələrini yaratdı, real həyat və məişətin, adi adamların dünyasını ədəbiyyatımız üçün kəşf etdi. Rus nəsrində və dramaturgiyasında həm Qoqolun, həm də Gülxani Pənah
87 Çexovun gördüyü işi bizim nəsrdə və dramaturgiyada o, tək- likdə görməli oldu...» (53, s.89). C.Xəndan yazıçının XX əsr ədəbiyyatımızda ən böyük xidmətlərindən biri kimi «hekayə janrını» yaratmasını və inki- şaf etdirməsini dəyərləndirir. Hekayə janrında yazılmış əsərlərə «böyük ehtiyac hiss edildiyini» nəzərə alan C.Xəndan onun hekayələrində hadislərin qəhrəmanları «xırda», «kiçik» adamlar olsa da, «mənalarının böyüklüyünü», hekayələrində «oxucuları düşündürən, onlara ibrət dərsi verən» məsələlərdən bəhs etdi- yini, ədibin yüzlərlə gördüyü hadisələrdən, adamlardan «birini» seçib «onun timsalında yüzləri, minləri əhatə etmək kimi ümu- miləşdirmə yolu ilə» getdiyini tədqiqata cəlb edir. Yaşar Qarayev: «Mirzə Cəlil nəsrin realist güzgüsünü elə bil böyüdücü güzgüyə çevirir: burada adilər, xırdalar, kiçiklər də görünməyə başlayırlar. Müdrik filosofdan, ideal qəhrəman- dan daha çox, bir ədib kimi, onu məhz xalq nümayəndəsinin, Kəblə Məmmədəlinin, Məşədi Qulamhüseynin, Məmmədhəsən əminin taleyi, hissi, düşüncəsi narahat edir. Çünki ən yaxın zaman, gələcək artıq bu adamlarınkı idi. Bu adi adam sabahkı fəhlə hərəkatı, hürriyyət fədaisi demək idi. Zamanın çarxı artıq adi adamsız dartına, tərpənə, hərəkət edə bilmirdi» (53, s.76). Sonralar ən yaxşı mütəxəssislərin onun zəngin yaradıcılıq təcrübəsindən yararlandığını qeyd edən C.Xəndan «sadə və mənalı yazmaq, oxucuları cəlbedici yeni-yeni priyomlar tap- maq, özünü təkrar etməmək, həmişə öz orijinallığı ilə seçilmək, qüdrətli yazıçılar kollektivi toplayıb, onu daimi surətdə jurnal ətrafında saxlamaq, oxucularn arzularına uyğun məzmunlu yazılar buraxmaq, hər nömrəni fədakar yaradıcılıq əməyinin məhsuluna çevirmək, hər cür çətinliyə baxmayaraq nömrələr arasında fasilə verməmək, prinsipial olmaq və s. kimi xarakter sifətlərdə» «Molla Nəsrəddin» jurnalının eyni xarakterli mət- buat üçün nümunəvi orqana» çevirdiyini dəyərləndirir (29, s.82).
Gülxani Pənah
88 Məmməd Arif Cəlil Məmmədquluzadənin jurnalistik fə- aliyyətini bədii yaradıcılığından ayırmağın «çətinliyindən» bəhs edir: «Ədibin bütün ədəbi-ictimai fəaliyyəti bir istiqamətdə, bir böyük ideya uğrunda mübarizədə keçmişdir. Onun jurnalistliyi də, bədii nəsri də, dramaturgiyası da bu ideyaya xidmət etmişdir» (52, s.116). Müəllim işlədiyi dövrdə Azərbaycan kəndinin feodal- patriarxal həyatını yaxından öyrənən yazıçı «Kişmiş oyunu» (1892), sonra «Danabaş kəndinin əhvalatları» (1894) məşhur povestini yazır. C.Xəndan ikincinin «öz ideya məzmunu və bədii dəyərilə» əvvəlki əsərlərindən fərqləndiyini, buradakı qüvvətli realizmi, dolğun obrazları, tipik hadisələrin zəngin- liyini, süjetin orijinallığını görüb bü qənaətə gəlir ki, «Güman etmək olar ki, bu, onun ilk böyük povesti deyildir. Çünki belə tamamlanmış bir süjet xətti qurmaq üçün mükəmməl yaradı- cılıq təcrübəsinə malik olmaq lazım idi. O zaman belə əsərlərin çapına icazə verilməyəcəyini bildiyi halda, tanış olduğu ha- disələr böyük realisti o qədər narahat edirdi ki, yazmaya bilmirdi» (29, s.84). C.Xəndan 1906-cı ildən mühərrirlik etməklə yanaşı pyeslərini, felyetonlarını, hekayələrini yazdığını, «Ölülər» pye- sinin, «İrandakı hürriyyət», «Usta Zeynal», «Qurbanəli bəy», «Quzu» və «Nigarançılıq» hekayələrinin bədii gözəlliyini, Ə.Haqverdiyev, Ə.Sabir, M.S.Ordubadi, Əli Nəzmi kimi ya- zıçıların yetişməsində C.Məmmədquluzadə və «Molla Nəs- rəddin»in böyük rolunu araşdırır. Yazıçının hekayələrində süjet xəttinin konkretliyi, yığ- camlığı ilə yanaşı fikrin bədii təsir qüvvəsini artırmaq üçün xü- susi fikir verdiyi «haşiyələr»in «qısa və maraqlı» tərəfləri təhlil edilir: «belə hallarda «burada yadıma bir əhvalat düşdü»-deyə haşiyə çıxan ədibin, barəsində danışdığı belə əhvalatlar əsas süjet xəttinin daha da aydınlaşmasına və yaxud xarakterin açılmasına kömək edir» (29, s.90). Gülxani Pənah
89 «Tip və xarakter» yaratmaqda çətinlik çəkməyən, «hər tipi öz xüsusiyyətlərilə» verməyi «bacaran», «obrazın xarici portretini, ruhi həyəcanlarını, daxili portretini, yaşadığı mühiti, dil xüsusiyyətlərini təsvir etməklə oxucularında tam təsəvvür doğurmağa» çalışan yazıçı «Danabaş kəndinin əhvalatları» əsəri üzərində xüsusilə dayanır, Xudayar bəyin satqın, «ikiüzlü, xain, şöhrətpərəst, təkəbbürlü, əxlaqca pozğun» bir adam kimi verildiyini qeyd edir: «bu sifətləri yazıçı təkcə onun əhval- ruhiyyəsinin təsviri ilə deyil, geyimi, hərəkəti, xarici görünüşü və sairə xüsusiyyətlərinin təsviri ilə də tipin mənfi xüsusiy- yətləri haqqında tam təsəvvür yaradır» (29, s.89). Tədqiqatçı yazıçının Xudayar bəyin «xarici portreti» haqqında yaratdığı tam, dolğun təsəvvürü diqqətə çəkir, bunun- la onun əvvəldən işi, arzusu haqqında məlumatımız olmasa da, hər halda mənfi bir tip olduğu haqqında təsəvvürümüz yarandı- ğını qeyd edir, portretin daxili və xarici keyfiyyətlərinin birləş- məsilə oxucu nəzərində «tam mənfi bir surət kimi» canlandığını deyir, bu təsvirlərdəki «tendensiyaçılığı»n tam aydın görünmə- si, yazıçının tiplərinə münasibətdə «bitərəf» qalmaması, bunun C.Məmmədquluzadədə «qabarıq» göründüyünü bildirir. Tədqi- qatçı bunun «Qurbanəli bəy» hekayəsində də göründüyünü, öz rəisinə, onun arvadına yaltaqlanan bir çinovnikin miskin ob- razının «nə qədər real və təbii» vermiş olduğunu, onun yaltaq simasını sənətkarcasına oxucu təsəvvüründə yaratdığını deyir: «Yazıçı: «Qurbanəli bəy yaltaqdır», deməsə də onun təsvirlə- rindən bu aydın görünür, eyni zamanda bu işdə yazıçının da «bitərəf» olmadığı mübahisəsiz aydınlaşır» (29, s.92). Yazıçının «tip və xarakteri tamamlamaq üçün» vasitəli səciyyədən də istifadə etdiyini, yəni tip haqqında əsərdəki baş- qa surətlərin nitqi, onu əhatə edən mühitin təsviri yolu ilə də təsəvvür doğurduğunu, bu detalların sadəcə təsvir xarakteri «daşımadığını», tip barədə təsəvvürü daha da «canlandırdığını» bildirir: «Məhz buna görə də C.Məmmədquluzadənin hekayələ- rində rast gəldiyimiz bu kimi təfərrüatı uzunçuluq kimi qiy-
Gülxani Pənah
90 mətləndirmək olmaz. Bunlar əsərin ana süjet xətti ilə bağlanan detallardır» (29-92). «Danabaş kəndinin əhvalatları» əsəri onun əsərləri içəri- sində «ən mühümü»dür, «dövrünün sinfi ziddiyyətlərini açıb göstərən»dir, «feodal patriarxal Azərbaycanında dərin kök sal- mış dini, mövhumatı və avamlığı qamçılamaqla çar idarə- lərindəki süründürməni, ikiüzlüyü ifşa»dir, «bədii bir sənəd» kimi dəyərlidir. «Hakim siniflərə qarşı çevrilmiş kəskin bir satira»dır, bu əsəri sonrakı yaradıcılığında olan əsas xüsusiy- yətlərin başlanğıcı»dır, ictimai-siyasi hadisələrə «üzdən və ya birtərəfli» yanaşılmır, o dövrdə «Azərbaycan kəndində «sinfi fərqləri, təbəqələşməni birinci dəfə nəsrdə» C.Məmmədqulu- zadə göstərir: «Müasirlərindən bir çoxu XX əsrdə, proletariatın həyat meydanına atıldığı zaman belə, kənddəki sinfi ziddiy- yətləri görmədiyi halda C.Məmmədquluzadənin X1X əsrin sonlarında bunu görməsi-həyatı yaxşı bilməsi və realizminin üstünlüyü ilə izah edilə bilər» (29, s.95). Ə.Nazim yazır: «C.Məmmədquluzadə «Danabaş kəndinin əhvalatları», «Danabaş kəndinin məktəbi» (nəsr və komediya) adlı əsərlərində kəndi, «danabaşlar dünyasını» ahəngdar bir idilliya aləmi deyil, bəlkə barışmaz ziddiyyətlər dünyası kimi təsvir edir. Bir tərəfdən, Məmmədhəsən əmilər, kəndlilər, Zey- nəblər, Şərəflər, digər tərəfdən isə Xudayarbəylər, qazılar, qlavalar, «nəçərniklər» kimi istismarçı sinif və qruplar təsvir olunur. Bu təsvirlər, bu lövhələr, tablolar gah incə bir yumorla, gah kəskin bir satira ilə verilməklə bərabər, dərin mənası ilə realist, həyati, həqiqidirlər» (35, s.164). Qadın hüquqsuzluğu, insan hüququnun tapdanması, yazı- çının yoxsul kütlənin müdafiəçisi kimi çıxış etməsi, yaratdığı «ağıllı insan, namuslu bir qadın obrazı» olan Zeynəbin sima- sında qadın hüququnun tapdanması, onun qul kimi alınıb satıl- ması, zamanın, dövrün əzdiyi simalardan biri olan Məmməd- həsən əmi surətinin simasında onların avamlığının, sadəlövh- lüyünün «tənqidi», onları cəhalət aləmindən uzaqlaşdırmağa,
Gülxani Pənah
91 gözlərini açmağa çalışan yazıçı qayəsi, amalı ictimai-siyasi mühitə nifrət C.Xəndanın təhlil və tədqiqatında mühüm yer tutur.
Əsərin maraqlı kompozisiyaya malik olduğu, «üç xəttin» (Bir tərəfdən Xudayar bəy-Zeynəb xətti, ikinci tərəfdən Xudayar bəy-Məmmədhəsən əmi xətti, üçüncü tərəfdən isə Xudayar bəy-Şərəf xətti) əsərdə bir bədii «vəhdət» təşkil etməsi araşdırılır: «Altı çap vərəqi həcmində olan böyük həcmli bu əsər»in maraqlı kompozisiyada olması, bir hadisənin digərini tamamlaması, «arada başqa bir hadisədən danışılıb sonra yarımçıq qalan məsələyə qayıdılması» və s. «povesti oxunaqlı etmək üçün» yazıçının nağıl üsulundan istifadə etməyə çalışdığı, hadisələrlə əlaqədar işlətdiyi ifadələrdən sonra («Günlərin bir günü Məmmədhəsən əmi sübh tezdən yuxudan durdu...»; «Xudayar bəy şəhərdə qalmalı olsun, keçək Danabaş kəndinə»; «İş ki, bu cür oldu gərək əhvalatı başdan başla- yaq...», «Məmmədhəsən əmi eşşəyini itirməkdə olsun, görək bu şəxs kimdir və nəçidir...» və s.) başlanan maraqlı əhvalatları oxucunun izləməsi, süjet xəttindəki hadisələrin necə bitəcəyini səbirsizliklə gözləməsi, oxucuları həmin hadisələr ətrafında düşündürməsi, oxucu hafizəsində «silinməz iz» buraxması təhlil edilir (29, s.98). «Qurbanəli bəy» hekayəsinin təhlili zamanı yazıçının hekayəçilik fəaliyyətində rus realist yazıçılarından daha çox yararlandığını, bu hekayəni Qoqolun «Kolyaska» adlı povestin- dən götürdüyünü, bir-birinə yaxın olsa da, olduqca fərqlən- diyini, ədibin hekayəsinin «orijinallığını», burada Azərbaycan bəy və mülkədarlarının «xarakter sifətləri toplandığını», bu he- kayədəki böyük yazıçılara xas olan «ümumiləşdirməni» qeyd edən tədqiqatçı ədibin «Qurbanəli bəy hekayəsini gözəl sənət nümunələrindən biri kimi qiymətləndirir: «Ədib öz qəhrəma- nının real portretini elə məharətlə çəkmişdir ki, biz onun simasında yaltaq çar çinovniklərinin ən tipik nümayəndələrinin xarakter sifətlərini görürük» (29, s.100).
Gülxani Pənah
92 C.Xəndan yazıçının ifşa üsullarının «müxtəlif» olması məsələlərini araşdırır. «Usta Zeynal» hekayəsini bu cəhətdən «Qurbanəli bəy», «Danabaş kəndinin əhvalatları» əsərləri ilə müqayisəli şəkildə tədqiq edir, təhlilini verir. Avam, tənbəl, dindar Zeynalın vəziyyətinin doğurduğu gülüşlə bu gülüş ara- sındakı fərqləri görür: «Əgər bu müftəxor bəylərə biz kin və qəzəb bəsləyiriksə, usta Zeynala qarşı bizdə belə bir hiss oyan- mır. Biz onun avamlığına nifrətlə gülmür, acıyır, təəssüf edirik. Usta Zeynalı yazıçı düşmən cəbhədən deyil, dost cəbhədən tənqid edir. O çalışır ki, bu zəhmətkeş adam onu yazıq və bədbəxt vəziyyətə salan mürtəce təsirlərdən uzaqlaşsın. Buna görə də tipin yazıq vəziyyətinə gülür. Belə hallarda yazıçı öz tənqid hədəfini öldürmək deyil, islah etmək istəyir» (29, s.100). Yazıçının «Xatiratım» əsərində də etdiyi qeydləri yada salır. C.Məmmədquluzadə Usta Zeynalla bağlı olaraq yazır: «... Axırda mən də götürdüm bir hekayə yazdım. Yazdım ki, bir bədbəxt müsəlman zəhmətkeş ki, onun adı usta Zeynaldır, o qədər dini-cəhalətə cumubdur ki, bu cəhalətin bərəkətindən həmişə zəhmətdədir. Görürdüm ki, mollalar bu biçarə Zeynalı başa salıbdır ki, dünyada bir təmiz var, bir də murdar. Təmiz odur ki, bitli, sirkəli də olmuş olsa, ancaq etiqadca müsəlman olsun. Əli şiəsi olsun. Və murdar odur ki, çox pakizə və təmiz də olmuş olsa və bu dəqiqə təmiz bir hamamdan da çıxmış olsa, Yüklə 4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|