Жяфяр хянданын aзярбайжан ядябиййатына

1-2. Böyük mütəfəkkir, qabaqcıl fikirlər 

carçısı M.F.Axundov 

O, Nizami kimi böyük şəxsiyyətlərin, alimlərin, şairlərin, 

filosofların, yazıçıların, mədəniyyət xadimlərinin və digər peşə 

sahiblərinin fəaliyyətlərini araşdırmış, o dövrün ictimai-siyasi-

mədəni mühiti haqqında oxucuya ətraflı bilgilər verməyə nail 

olmuşdur. M.F. Axundov bu mütəfəkkirlərdən biridir. Azərbay-

can, ümumilikdə Yaxın Şərq xalqlarının ədəbiyyatı və ictimai-

fəlsəfi fikrinin inkişafına qüvvətli təsir göstərmiş M.F.Axundov 

həm realist Azərbaycan dramaturgiyasının və nəsrinin, həm də 

materialist-estetik fikrinin «banisi» sayılır. «Səbuhi» təxəllüsü 

ilə  şeirlər yazan M.F.Axundovun Puşkinin ölümüylə bağlı 

yazdığı «Puşkin dühasına böyük məhəbbət, onun qatillərinə 

Gülxani Pənah 

 

 

53 

dərin nifrətlə dolu» «Puşkinin ölümünə  Şərq poeması»  ən 

yüksək bədii dəyərə malik əsərlər sırasındadır. 

M.F.Axundovun  bədii, elmi yaradıcılığı haqqında XX 

əsrin birinci yarısında dəyərli əsərlər yazılmışdır. F. Qasımzadə 

(272), F.Köçərli (273; 274), Abdulla Şaiq (275), Ə. 

Dəmirçizadə (276), M.C.Cəfərov (277), Ə.Mirəhmədov (278), 

M. Qasımov  (279), A. İbrahimov (280), Lui Araqon (281), Ə. 

N. Quliyev, İ.M. Həsənov və  İ.V. Striqunov (282), Ə. 

M.Əhmədov (283; 284), M.Cahangirov (285), H. 

Məmmədzadə (286), F.Köçərli (287) dəyərli əsərlər yazmışlar. 

Rus  ədəbiyyatında da Axundov haqqında çoxlu sayda əsərlər 

yazılmışdır. C.Xəndanın Axundov haqqında fikirləri öz ori-

jinallığı, özünəməxsusluğu ilə Axundov irsinin öyrənilməsinə 

gözəl töhfədir.  

C.Xəndan Azərbaycan  ədəbiyyatının «klassik nümayən-

dəsi, böyük mütəfəkkir, dahi sənətkar, ilk dramaturq» kimi 

dəyərləndirdiyi M.F. Axundovun həyatı haqqında qısa məlumat 

verir. Müəllimi Mirzə  Şəfinin onu mollalıq məktəbindən 

uzaqlaşdırmaq üçün verdiyi məsləhəti diqqətə çatdırır. Mirzə 

Şəfini onun gözündən «qəflət pərdəsini açan ilk mütəşəbbüs» 

kimi dəyərləndirir, gələcəkdə bir filosof, tarixi şəxsiyyət kimi 

yetişməsində müəlliminin oynadığı rolu açır. M.F.Axundovun 

ədəbi fəaliyyətə  şeirlə başladığını qeyd edir: «O, fars və 

Azərbaycan dillərində şeirlər yazardı. 1837-ci ildə A.S.Puşkinin 

ölümünə yazdığı kiçik poema bütün Şərqdə Puşkinə  həsr 

edilmiş ilk əsərdir. Mirzə  Fətəli bu əsərində  şairin ölümünü 

dərin yas və hüznlə qarşılayır» (2, s.113). 

M.F.Axundov 25 yaşında olarkən fars dilində bu əsəri 

yazmış, onu rus ədəbi ictimaiyyətinə  də çatdırmaq üçün rus 

dilinə  sətri tərcümə etmiş, Bestujev-Marlinski bu tərcüməni 

bədiiləşdirmiş, sonralar müəllifin tərcüməsi çar Rusiyası za-

manında, eləcə də sovet dövründə dəfələrlə çap edilmişdi. Puş-

kinin ölümü haqqında Axundovun bu poemanı yazmasında  

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

54

M.Y.Lermontovun «Şairin ölümü» şerinin təsiri olduğu bil-

dirilir. 

Qeyd edək ki, Puşkinin bu poemasının tərcüməsində 

C.Xəndanın da böyük rolu olub: “M. F. Axundovun “Puşkinin 

ölümünə  Şərq poeması”nın tərcüməsi bir mütərcim kimi 

C.Xəndanın ilk qələm təcrübəsi idi. Tərcümənin oxucular 

arasında böyük uğur qazanması, daim dəbdə olması C.Xəndana 

doğru yolda olduğunu göstərdi. Nəticədə, sonraki illərdə  də 

Cəfər Xəndan tərcüməçilik yoluna qədəm qoyaraq, milli 

ədəbiyyatımızı N. Gəncəvi və Heyran xanımın poeziyasından 

çoxsaylı  tərcümələrlə  zənginləşdirdi” (10, s.23). Puşkinin 

ölümünün 100 illiyi ərəfəsində poemanın Azərbaycan dilinə 

tərcümə edilməsi ilə bağlı hökumətin qərarına  əsasən Mikayıl 

Müşfiq, Böyükağa Qasımzadə,  Məmmədağa Sultanov və Cəfər 

Xəndan  əsəri tərcümə etdi. Dörd müxtəlif tərcümədə  Cəfər 

Xəndanın tərcüməsi seçilir. Bu əsəri tərcümə edərkən 27 yaşlı 

C. Xəndanın artıq həm  ədəbiyyatşünas, həm də  şair kimi 

tanınmış simalardan olduğu, bu poemanın tərcüməsində onun 

həm  ədəbiyyatşünas,  həm də  şair kimi üslubunun da «əsərə 

xüsusi effekt» verdiyi tədqiqatçıların diqqətindən yayınmır. 

M.F.Axundov bədii yaradıcılığa şeirlə gəlmişdir. «Zəma-

nədən  şikayət», Azərbaycan və fars dillərində yazdığı «Zivər, 

nə  səzadır sənə, ey dilbəri-ziba», «Tərəkəmə qadını ilə Molla 

Kərimin söhbəti», «Təcnis», «Təcnisi-digər» və s kimi şeir-

lərində saf məhəbbəti tərənnüm edir. «Bədihəxani-Ərdəbil və 

Məşədi Büttan Səlyani», «Hekayəti pota Kərim və  Səfər dəl-

lək», «Hekayəti-Seyid  Ələm Səlyani» mənzumələrində din 

xadimlərini, xalqın qanını soran seyid və mollaları satira atəşinə 

tutur. 

«Həcvi-Əbdürrəsul xan» şeirində İran irticaçılarını, səriş-

təsiz, kütbeyin hakim məmurları ifşa edir. Qasım bəy Zakirə, 

Cəfərqulu xan Nəvaya beş mənzum məktub yazmışdır. Şeirləri 

sadə, canlı danışıq dilində yazılmış olsa da, sənətkarlıq, poetik 

Gülxani Pənah 

 

 

55 

cəhətdən zəif olduğunu bildirən tədqiqatçı onun nəsr və 

dramaturji fəaliyyətini daha yüksək bilir. 

M.F.Axundov  şeir sahəsində Vaqif, Sabir və digər 

sənətkarlar kimi tanınmasa da nəsrimiz onun adıyla bağlıdır,  C. 

Xəndan Azərbaycan  ədəbiyyatında 800 illik Azərbaycan 

ədəbiyyatında ancaq şeirin inkişaf etdiyini vurğulayır və bir 

məsələyə xüsusilə diqqəti yönəldir ki, «nəsr bizim ədəbiyyatda 

ancaq XIX əsrdə özünü göstərmişdir ki, bunun da inkişafında 

Mirzə Fətəli Axundov çalışmışdır» (2, s.114).   

«Aldanmış  kəvakib» kimi nəsrimizin tarixində yüksək 

bədii qiymətə malik əsərini «öz mündəricə  və  məzmununun 

dolğunluğu ilə böyük bir pyes və ya kinossenari materialı bilir. 

Bununla belə, bu sahədə yüksək talantı olmasına baxmayaraq 

«ədəbi yaradıcılığında dramaturqluq yolunu» seçməsi, 

dramaturqun özünün dediyi kimi insanlara təsir etməyin iki 

yolundan (gülmək-komediya, ağlamaq-tragediya) birincisini 

seçdiyi, komediya ilə savadsız insanlara gülməklə onları islah, 

bəzilərini ifşa etmək üsuluna əl atdığı, altı komediyasını-dini 

xurafatın, cəhalətin ifşası  əsas ideyasını  təşkil edən «Hekayəti 

Molla İbrahimxəlil kimyagər» (1850), köhnəliyi, ətaləti tənqid, 

elmi, maarif və  mədəniyyəti təbliğ edən «Hekayəti-Müsyo 

Jordan həkimi-nəbatat və dərviş Məstəli şah caduküni-məşhur» 

(1850), dövrün ictimai yaramaz-lıqlarını, feodal üsul-idarəsini, 

səriştəsiz, ləyaqətsiz dövlət başçılarını, istibdadı ifşa edən 

«Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkə-ran» (1850), ictimai bərabər-

sizliyin hökm sürdüyü şəraitdə boğulan insan haqları, mühitin 

iki gəncin azad sevgisinə qarşı maneələrinin ifşasını göstərən 

«Hekayəti-xırs quldurbasan» (1851), XIX əsr Azərbaycan 

həyatını realistcəsinə  əks etdirən, dünya dramaturgiyasında  ən 

dolğun «xəsis» obrazı yaradılan «Sərgüzəşti-mərdi-xəsis» 

(«Hacı Qara») (1852), fırıldaqçı vəkilləri, hiyləgər tacirləri ifşa 

edən, istibdad və fanatizmin hökm sürdüyü bir dövrdə 

insanların hüquqlarının tapdalanmasının tənqidi  əsas olan 

«Mürafiə  vəkillərinin hekayəti» (1855) əsərlərini yazdığını, 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

56

böyük bir ədəbi məktəbin  əsasını qoyduğunu deyir, onun 

yolunu davam etdirən N.B. Vəzirov,  Ə. Haqverdiyev, 

C.Məmmədquluzadə, C. Cabbarlı xatırladılır.  

Məmməd Arif «M. F. Axundov və sovet komediyası» 

əsərində yazır: «Axundov Azərbaycan  ədəbiyyatında realist 

dramaturgiyanı ən sağlam və nəcib bir bünövrə üzərində yarat-

mış və inkişaf etdirmişdir. O, dünya ədəbiyyatının və xüsusən 

də rus realist ədəbiyyatının qabaqcıl nailiyyətlərinə əsaslanaraq, 

gələcək nəsil üçün aydın, düzgün və  zəngin  ənənələr qoyub 

getmişdir» (22, s.288). 

M.F.Axundov öz realist dramlarında «patriarxal-feodal 

Azərbaycanda xalqın canına daraşaraq, onu soyan ruhaniləri, 

falçıları, dərvişləri, cadugərləri, çar çinovniklərini, tacirləri və 

sairəni» ifşa edir, bu əsərlərində  Şərq fanatizmi, dini təhsil 

əvəzinə «mədəniyyəti, qərbçiliyi» təbliğ edir, rus dilinin yaxşı 

bildiyindən bu dilin vasitəsilə Avropa, Rusiya realist sənətkar-

larının-Molyer, Didro, Volter, Lomonosov, Derjavin, Karam-

zin, Puşkin, Qoqol, Lermontov, Ostrovskinin yaradıcılığına 

«dərindən bələd olur». Axundovun Azərbaycan şeirinin Şərqin 

«epiqonçuluq cığırından» çıxmasına,  şeirdə «realizmi»n tət-

biqinə çalışdığını da unutmur: «Ona görədir ki, Azərbaycan 

şeiri inkişafında ilk dəfə realizmi tətbiq edən Vaqifi və onun 

yolunu davam etdirən Zakiri bir realist sənətkar kimi qiymət-

ləndirib,  şeirlərinin Adolf Berje tərəfindən Almaniyanın 

Leypsiq  şəhərində 1867-ci ildə çap olunmasına çalışmışdır. 

Axundov realist Vaqif və Zakirə qiymət verərək yazırdı ki, 

bunları oxuyandan sonra, bir para özlərindən müştəbeh olan 

nəzm sənətkarları  şair olmadıqlarını anlayıb, bihudə özlərini 

zəhmətə salmaqdan və yavan nəzmlərin inşasına vaxt sərf 

etməkdən əl çəksinlər» (2, s.117). 

M.F.Axundovun antik dövrün, Qərbin tanınmış filo-

soflarının, XVIII əsr Fransız materialistlərinin dünyagö-

rüşlərinə  bələd olduğundan təkcə böyük dramaturq deyil, həm 

də ateist-materialist kimi tanındığını diqqətə çatdıran C. Xən-

Gülxani Pənah 

 

 

57 

dan onun filosofluq fəaliyyəti üzərində xüsusi olaraq dayanır. 

Fəlsəfi mövzuda olan «Kəmalüddövlə  məktubları» ilə yanaşı 

1868-ci ildə  «İngiltərə filosofu Yuma cavab» adlı farsca da 

yazdığı  fəlsəfi  əsəri, 1876-cı ildə  Cəlaləddin Rumi haqqında 

tənti risaləsi əsərində də ateist-materialist fikirlərini təhlil edir. 

İdealistlərin dünyanın yaranması haqqında nəzəriyyələrinin 

əksinə olaraq, onun «dünya bir vəhdətdir, əzəli və əbədidir. O 

bizim iradəmizdən və ümumiyyətlə, heç bir iradədən asılı 

olmayaraq vardır və olacaqdır» nəzəriyyəsini irəli sürdüyünü 

deyir.  

Təkcə kişilərin deyil, qadınların da savadlanmasının 

vacibliyini irəli sürən M. F. Axundovun əsərlərindəki «qadın 

azadlığı tematikası»na diqqəti yönəldən C.Xəndan onun 

əsərlərində qadınların «bacarıqlı, ağıllı, düşüncəli» göstərmə-

sinin onun «arzusu və idealı» olduğunu, ona görə  də «qadın-

ların üzərindən feodal dünyasının zülmətlərini, hüquqsuzluğu, 

cəhaləti, mövhumatı və savadsızlığı» götürməyə çalışdığını bir 

tədqiqatçı kimi gözəl görür: «O bilirdi ki, ərəb  əlifbası kimi 

yazılıb-oxunması  çətin olan bir əlifba xalqın savadlanmasını 

təmin edə bilməyəcəkdir. Odur ki, hamının tez bir zamanda 

öyrənib yaza bilməsi üçün yeni bir əlifba tərtib etmək lazım 

idi» (2, s.119) 

M.F.Axundovun yeni əlifba tərtibinə  də bunun üçün 

başlaması, ərəb əlifbası üzərində apardığı işləri araşdırır. «Əv-

vəlcə ərəb əlifbasının nöqtəsiz hərflərlə yeni şəklini tərtib edir. 

Sonra bunun da yaramadığını hiss edərək tamamilə latın hərf-

lərindən düzəlmiş soldan-sağa yazılan yeni bir əlifba düzəldir. 

Bu əlifbanın həyata keçirilməsi üçün M. F Axundov Türkiyə və 

İrana gedir. Şərq aləmində onun əlifbası feodal və ruhanilər 

tərəfindən rədd edilir. Axundovu islam dini, quran əlifbası 

düşməni adlandırıb mətbuatda ona hücumlar edirlər. Böyük 

mütəfəkkir isə  məqsədindən çəkinmir.  Əlifba haqqında farsca 

şeir yazır,  şahlara, sultanlara dəfələrlə  ərizələr verir. Heç bir 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

58

nəticə  əldə etmədiyindən, yazır ki, «xülasə, məqsədimə çat-

madım» (2, s.119). 

 Böyük sənətkarın bu fikirlərini (M.F.Axundov son ərizə-

lərinin birində yazırdı: «Ey ucu-bucağı olmayan ölkələri, 

saysız-hesabsız insanları idarə edən  şahlar! Siz yeni əlifbanı 

qəbul etmədiniz. Ancaq unutmayın ki, yüz illər də keçmiş olsa, 

gələcək nəsil bunu qəbul edib sizə lənətlər oxuyacaqdır») yada 

salan tədqiqatçı Azərbaycan xalqının böyük mütəfəkkirin «ar-

zularını yüz illərə qoymadığını», sovet dövründə bu arzuların 

reallaşdığını, bir mütəfəkkir kimi ancaq sovet dövründə «öz 

həqiqi qiymətini» aldığını qeyd edir, arzuladığı kimi onun bü-

tün  əsərlərinin Azərbaycan, rus dillərində yenidən nəşrini, 

yaradıcılığının hərtərəfli dərindən öyrənilməsinin zəruriliyini 

vurğulayır. 

Azərbaycanın Rusiya və  İran arasında bölüşdürülməsin-

dən sonra Cənubi Azərbaycanda baş verən hadisələr 

M.F.Axundovu bir ziyalı kimi ağrıdırdı. C.Xəndan  bu dövrdə 

Rusiyaya birləşdirilən  Şimali Azərbaycana nisbətən  İran 

şahlarının zülmü altına düşən Cənubi Azərbaycanın ağrı-

acılarını hiss edən M.F.Axundovun komediyalarından birinin 

mövzusunun («Mürafiə  vəkillərinin hekayəti») Təbriz həya-

tından alınmasını bu siyasi məqamlarla bağlayır. Burada 

yaratdığı  fəal və müsbət qadın surətlərini təhlil edir. Axundo-

vun Təbriz həyatına «xarici» bir sənətkar kimi yanaşmadığını, 

yaşadığı  Şimali Azərbaycan həyatından aldığı mövzulara, 

yaratdığı tiplərə necə yanaşmışsa, Təbrizi də o biri əsərlərindəki 

Nuxadan, Ağcabədidən, Lənkərandan ayırmadığını, «Arazın bu 

tayı üçün təbliğ etdiyi idealları» böyük ədibimizin «Cənubi 

Azərbaycanda da təbliğ etmiş» olduğunu söyləyir. 

Onun «Mürafiə vəkilləri» komediyasında yaratdığı Səki-

nə xanım surətini təhlil edir, azad sevgini hər  şeydən üstün 

tutan bu qızın cəsarətini, yüksək düşüncə  və bacarığını digər 

komediyalarındakı qadın surətləri ilə müqayisəli  şəkildə  təhlil 

edir.  Əsərdə Təbriz mühitində də dövlət adamlarının qanunsuz 

Gülxani Pənah 

 

 

59

hərəkətlərini ifşa edən, onların «qolu zorluluğuna qarşı müba-

rizədə ardıcıl və iradəli olmağı irəli sürən dramaturqun irəli 

sürdüyü ideyaları araşdırır (23, s.178). 

 M.F.Axundovun materialist fəlsəfi görüşlərini  əks et-

dirən «Fehristi-kitab» (1859), «Nəsr və nəzm haqqında», «Tən-

qid risaləsi» (1862), «Kritika. Yüksək İranın «Millət» qəzetinin 

münşisinə», «Mirzə  Ağanın pyesləri haqqında kritika» (1871) 

məqalələri və «Kəmalüddövlə  məktubları» (1865) kimi fəlsəfi 

əsərləri, bir sıra məktubları yaradıcılığında mühüm yer tutur.  

Bunlarda «realizm, xəlqilik, müasirlik, ideyalılıq, sənətkarlıq və 

bədii yaradıcılığın başqa mühüm məsələlərinə dair qiymətli 

fikirlər söyləmişdir. Fəlsəfi görüşlərində olduğu kimi, ədəbi-

estetik baxışlarında da materialist dünyagörüşünə  əsaslanan 

Axundov  ədəbiyyat və incəsənəti varlığın bədii inikası hesab 

etmiş, onun ictimai tərbiyəvi  əhəmiyyətini, cəmiyyətin inkişa-

fındakı rolunu yüksək qiymətləndirmişdir» (24, s.498). 

C.Xəndan burada Şərq xalqlarının feodal-patrarxal ge-

rilikdən qurtulması üçün Axundovun yaydığı maarifçilik ide-

yalarına diqqət yetirir. Onun «Kəmalüddövlə  məktubları»ndan 

gətirdiyi bir parça statda («Ey əhli-İran,  əyər sən nəşeyi-aza-

diyyətdən və hüquqi-insaniyyətdən xəbərdar olmasaydın, belə 

übudiyyətə, belə  rəzalətə mütəhəmmil olmazdın, kəsbi-elmə 

qalib olub fəramüşxanalar açardın, məcmələr yapardın, vəsaili-

ittifaqi dəryaft edərdin. Sən ədəddə və istitaətdən despotdan bə-

məratib artıqsan. Sənə ancaq yekcəhətlik və yekdillik lazımdır. 

(Əvvəlcə ki, revolyusiya edib übudiyyətdən nəcat tapasan). 

Əgər bu halət, yəni ittifaq sənə müyəssər olsaydı, özünə bir 

fikir çəkərdin və özünü puç aqaidin qeydindən və despotun zül-

mündən nəcat verərdin. 

Çifayda, bu halət sənə müyəssər olmaz, məyər elmilə və 

elm hasil olmaz, məyər proqres ilə proqres surət tapmaz, məyər 

liberal ilə proqres olmaz məyər  əqaid qeydindən qurtarmaq 

ilə») vəziyyətdən qurtuluş yolunu göstərdiyini belə izah edir: 

«Doğrudur, böyük filosof bu sözləri «əhli-İran»a xitabən deyir. 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

60

Lakin onun birinci növbədə Cənubi Azərbaycanı nəzərə aldığı 

aydındır». Məktubun epiqrafındakı «Rəməzan ayında, sənə 

1280-də, Təbrizdən» yazılmasını «təsadüf» saymır: 

«M.F.Axundov öz oxucularının nəzərini Rusiyaya cəlb edir və 

ağıllı hökmdar öz vətənini böyük Pyotr kimi tərəqqiyə 

çatdırır»- deyir» (23, s.272). 

 Xalqının qəlbində «vətənpərvərlik hissi oyatmaq və milli 

şüur yaratmaq məqsədilə»  İran və  Cənubi Azərbaycan üçün 

yeni fikirləri diqqətə çatdırır.  Bir azərbaycanlı kimi xalqının 

ağır sosial şəraiti, geriliyi, savadsızlığı, düşdüyü ağır vəziyyəti 

görüb onun üçün narahat olan, qəlbi göynəyən, onun düşdüyü 

vəziyyətdən çıxarmaq üçün yollar axtardığını  əsərlərindən 

görən tədqiqatçı bir faktı da diqqətə çatdırır ki, «M.F. 

Axundovun bu məktublarını  təhlil edən alimlərimiz indiyədək 

onun Cənubi Azərbaycanın xilasına xüsusi əhəmiyyət verdiyini 

nəzərə çarpdırmamışlar. Aydın məsələdir ki, M.F. Axundov və 

onun müasirləri, bir çox şagirdlərinin işlətdikləri «İran  əhli» 

kimi ifadə və cənubi azərbaycanlılar, «milləti-islam» sözlərində 

ümumən azərbaycanlılar nəzərdə tutulurdu. Bu da təsadüfi 

deyil ki, M.F.Axundovla yazışan Cənub yazıçı  və alimləri 

içərisində  və yaxud onun yolunu davam etdirənlər sırasında 

cənubi azərbaycanlılar xüsusi yer tutur» (23, s.180). 

 Bu nöqteyi-nəzərdən dramaturqun Təbriz naibülvüzərası 

sərtib Mirzə Yusif xana, «Yek kəlmə» haqqında 1875-ci ildə 

yazdığı tənqiddəki fikirləri-»Ədaləti yerinə yetirmək və zülmü 

qaldırmaq ancaq yuxarıda dediyim şəkildə mümkündür, yəni 

millətin özü bəsirət və elm sahibi olmalı, ittifaq və birfikirlilik 

əsaslarını  əldə etməli, ondan sonra zalıma müraciət edərək 

deməlidir: səltənət və hökumət büsatından çəkil! 

Ondan sonra zamanın vəziyyətinə uyğun olaraq qanun 

qoyub, konstitusion yazmalı  və ona əməl etməlidir. O zaman 

millət yeni həyat tapacaq və  Şərq torpağı gözəl cənnət kimi 

olacaqdır»-xatırladır (25, s.218). 

Gülxani Pənah 

 

 

61 

Axundovun «Aldanmış  kəvakib» povestində qoyduğu 

məsələlər  ədəbiyyatşünasların təhlilində geniş yer almışdır. 

Povesti «satirik əsər» adlandıran Mir Cəlal Axundov satirasının 

«teoretik-fəlsəfi» köklərinin çox «dərin» olduğu fikrindədir. 

Onun fikrincə, «bu satira müəllifin zalımlara,  şahlara və feo-

dalizm münasibətlərinə nifrətinin ifadəsidir. Bu nifrət Axun-

dovda xalqa və zəhmətkeşlərə, elmə və mədəniyyətə olan səmi-

mi məhəbbət qədər böyük və ölməzdir»  (2, s.120). 

C.Xəndan Axundovun İran irticası  və mütləqiyyətinin 

ifşasında mühüm rol oynayan «Aldanmış  kəvakib» povestini 

açır, şah Abbasın və onun adamlarının simasında xalqa edilən 

zülm və işgəncələr, öz xeyirləri üçün çalışan qəddar, yaramaz, 

cahil vəzir, vəkil, saray əyanlarının çirkin simasını, xalqa qarşı 

laqeydliyini, Yusif Sərracın simasında yaratdığı «ölkə  və 

xalqının dərdinə qalan ağıllı hökmdar» surətini, dramaturqun 

dövlət quruluşunda ciddi dəyişiklər istəyini tədqiq edir. 

M. F. Axundovun yeni ədəbiyyatın yaranması ilə bağlı 

fikirlərini tədqiqata cəlb edən C.Xəndan Yaxın  Şərq 

ədəbiyyatına dram janrı  gətirən mütəfəkkirin həm yeni janrlar 

yaratmaq, həm də mövcud janrda da bir qədər dəyişiklik 

yaratmaq istəyini,  əsrlər boyu tənqidsiz qalan Şərq 

ədəbiyyatında  ədəbi tənqidin inkişaf etdirilməsi vacibliyini 

yada salır. Axundov yazır: «Əyər Tehran qəzeti vasitəsilə bu 

qayda  İranda tətbiq olunursa, hal-hazırda məzmunsuz və 

duzsuz deyilən və heç bir faydası olmayan qəzəl və  qəsidələr 

düzəltməkdən  əl çəkərək məsnəvi  şəklində müxtəlif xalqların 

əhval və adətini bildirən hekayəli şeir deməyə başlayacaqlar və 

nəsrdə də qafiyədən və uşaqcasına mübaliğələrdən, əbləhcəsinə 

bütünlüklə  çəkinəcək-lər, ancaq rəğbətli məzmun arxasınca 

gedəcəklər» (23, s.181). 

 Bu fikirlərin həm bu tayda, həm də İranda yeni ədəbiy-

yatın yaranmasında çox böyük rol oynadığını vurğulayan təd-

qiqatçının cənub məsələləri ilə bu qədər geniş məşğul olmasını 

«təsadüf» saymır: «O inanırdı ki, öz dövründə olmasa da, 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

62 

gələcək nəsillər onu başa düşəcək və böyük məqsədlərini hə-

yata keçirəcəklər» (23, s.182). 

C.Xəndan M.F.Axundovun ədəbiyyatda realizmi əsas 

götürdüyünü, əsərlərin mövzusunu real həyatdan, xalq həyatın-

dan götürülməsi istəyini, bu cəhətdən Vaqif, Zakir kimi sənət-

karlara yüksək qiymət verdiyini açır. Bir sənətkar,  ədəbiyyat 

alimi kimi M.F. Axundov ədəbiyyatın vəzifəsini xalqa xidmət-

də görür. Ədəbiyyatda insan arzu və istəklərinin reallıqlarla 

tərənnüm və təsvirini, məzmun və forma vəhdətini istəyir, on-

ların vəhdətini bədiiliyin meyarı kimi götürür. Dəyərsiz, zəif, 

bədii cəhətdən qiyməti olmayan əsərləri saymır, sevmir, onların 

varlığına lüzum görmür. Cəfər Xəndan Axundovun bu fikirlə-

rini faktlarla üzə  çıxarır. Geniş, uzun uzadı izahlarla deyil, 

əsərlərindən gətirdiyi tutarlı faktlarla M.F. Axundovun həm bir 

sənətkar,  ədəbiyyat nəzəriyyəçisi,  şair, həm nasir, həm də 

qüdrətli bir dramaturq, filosof kimi bədii  əsərlərin prob-

lemlərinə dair dəyərli fikirlərini araşdırır. 

M.F.Axundovun xalqının dilinə münasbəti məsələsinə 

tədqiqatçı alimlər həmişə öz tədqiqlərində xüsusilə toxunurlar. 

Məsələn, Mir Cəlal M.F.Axundovun özünün canlı danışıq 

dilindən ədəbi dilə gətirdiyi «qayımsəs, dilmanc, külçə, cəqit» 

kimi sözləri, «bir könüldən min könülə  aşiq olmaq», «quşdan 

qorxan darı  əkməz», «papağını çevirərsən, il gələr keçər», 

«göydə uçan quşu  əyləmək olmaz» kimi xalq ifadələrini, 

«aydın, saf, fikir kəsəri və  məntiq»li güclü dialoqlarını, onun 

başladığı ədəbi məktəbin «Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafına 

yeni ümidlər açan, bu ədəbiyyatı muasir ictimai mübarizənin 

kəsərli silahı səviyyəsinə qaldıran mühüm bir qüvvə» olmasını, 

ondan sonra gələn  Ə.B. Haqverdiyevin, C. Məmmədqulu-

zadənin, M.Ə. Sabirin və başqalarının onun yolu ilə getdiyini, 

Azərbaycan ədəbiyyatını kamilləşdirdiyini alqışlayır. 

C.Xəndan xalqının savadlanması üçün, ərəb əlifbasından 

qurtulması üçun M.F. Axundovun hazırladığı  əlifba layihələ-

rini, onların millət üçün dəyərini, bu yolda mütəfəkkirin apar-

Gülxani Pənah 

 

 

63 

dığı  gərgin işləri araşdırır, ictimai xadim kimi rolunu yüksək 

qiymətləndirir.  

C.Xəndan M.F.Axundovun mənəvi əsarətə qarşı, cismani, 

mənəvi zülmə qarşı mübarizə aparmaq, xalqın özünü qaranlıq-

dan çıxarmaq üçün yolunun mübarizə olduğunu göstərdiyini 

bildirir. «Aldanmış  kəvakib» povestinin təhlilini aparan C. 

Xəndan  Axundovun İran şahlarının mənfi surətini Şah Abbasın 

simasında ümumiləşdirdiyini,  əsərin  şahlıq üsul-idarəsi, 

istibdad əleyhinə yazıldığını, Yusif Sərrac kimi xalqın içərisin-

dən çıxan ağıllı, sadə, yoxsul xalqın qayğısına qala biləcək in-

sanların varlığını göstərməklə yanaşı, burada yazıçının  əsas 

qayəsini (qəddar, müstəbid hökmdarı xalq içindən çıxan, xalqı 

yaxşı başa düşən, onlar üçün çalışıb-vuruşan seçilmiş insanlar 

əvəz etsə, hakimiyyətə belələri gəlsə ölkənin gələcək rifahı, 

tərəqqisi mümkündür) üzə çıxarır. 

Cəfər Xəndan Axundovun təkcə Azərbaycanın deyil, 

ümümən Yaxın  Şərqdə, xüsusilə irticaçı  İran  əsarəti altında 

qalan Cənubi Azərbaycanın ağrıların çəkən  əsl vətəndaş, milli 

təəssübkeş kimi xalqının savadlanması, azadlığı, inkişafı üçün 

məqsədyönlü fəaliyyətini üzə  çıxarır. Cəfər Xəndan böyük 

mütəfəkkirin Cənubi Azərbaycanın taleyini, oradakı ictimai-

siyasi gərginlikləri əks etdirmək baxımından dəyərli olan fəlsəfi 

əsərinin təhlilini verir, ilk dəfə burada Cənubi Azərbaycanın 

taleyini daha geniş planda götürdüyünü faktlarla verir. Ümumi-

likdə yaxın Şərq haqqında danışan Axundovun əslində Cənubi 

Azərbaycan xalqı üçün narahatlıqlarını, bir ziyalı kimi ikiyə 

bölünmüş xalqının faciəsini, savadsızlığın, geriliyin, mövhu-

matın xalqının faciələrini daha da dərinləşdirdiyini əks etdirən 

əsərlərini əhatəli şəkildə araşdırır, üzə çıxarır. Hər bir məqalə-

sində, hər bir komediyasında, povestində, fəlsəfi-materialist 

yazılarında realist faktlara əsaslanaraq dəyərli fikirlər söyləyən 

M.F. Axundovun həm yazıçı, dramaturq, həm də filosof kimi 

böyük üstünlüklərini, xalqına, millətinə xidmətini  əsərlərinə 

müraciət etməklə, oradakı faktları  əsas götürməklə C. Xəndan 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

64 

M.F.Axundov haqqında Azərbaycan oxucusuna hələ XX əsrin 

əvvəllərindən qiymətli məlumatlar verir. Bu böyük sənətkarın 

yaradıcılığının tədqiq edilməsi sahəsində ilk ədəbiyyatşünas 

kimi öz üzərinə götürdyü vəzifənin öhdəsindən layiqincə gələn 

C.Xəndan M.F.Axundov irsi haqqında özünə qədər deyilməmiş 

fikirləri söyləyir, xalqının savadlanması uğrunda daima müba-

rizə aparan Axundovun bütövlükdə Şərq dünyasının geriliyinə 

qarşı mübarizəsini, burada maarifçiliyin inkişafı üçün əlindən 

gələni etdiyini üzə  çıxarır.  Ədəbiyyata poeziya ilə  gələn M.F. 

Axundovun bir filosof kimi yetişməsində  Qərbin, Rusiyanın 

inqilabçı-demokratik hadisələrinin rolunu diqqətə çatdırır. 

Dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin yaradıcılığını 

dərindən öyrənmiş M.F.Axundovun insan azadlığını, savadı, 

biliyi, elmi yüksək qiymətləndirməsindən, bir sıra  Şərq xalq-

larının tarixinin bəzi məsələlərinə münasibətindən bəhs edən 

Cəfər Xəndan Axundovun tarixin mühüm hadisələrinə münasi-

bətini izləyir, onun xalqın gücünə inanmasını, istibdad zül-

mündən qurtarması üçün onu birliyə çağırmasını, mövcud quru-

luşa qarşı mübarizəsini araşdırır, fikirlərindəki azadlıq, huma-

nizm, vətənpərvərlik, qadın azadlığı, millilik ideyalarını açır, 

Azərbaycan ictimai fikrində materialist fəlsəfəni, ateizmi ilk 

dəfə açıq  şəkildə müdafiə edib əsaslandırmağa çalışmasını, 

marksaqədərki filosoflar içərisində ilk dəfə dini kəskin tənqid 

etdiyini,  Şərq müstəbidliyinə qarşı  çıxaraq  Azərbaycanda 

demokratik maarifçiliyin ideya rəhbəri olduğunu bildirir.