Жяфяр хянданын aзярбайжан ядябиййатына

sizliyə və zülmə qarşı amansız olan sənət əsərləri yaratmağı hər 

bir sənətkarın müqəddəs borcu bilirdi. O, zəhmətkeş kütlələri 

mənən yüksəldən, «ağlına qida, ruhuna ləzzət» verən  əsərləri 

yazmağı dönə-dönə tövsiyə edirdi» (58, s.168). N.Nərimanov 

mədəniyyət məsələlərini xalqın azadlıq ideyaları ilə, hürriyyətlə 

bağlamağın gərəkli olduğunu deyir: «Bir millət özünü 

tanımayınca hüququnu düşünməz. Tanımaq üçün də milli dil, 

milli məktəb, milli mətbuat, milli ədəbiyyat lazımdır. Bunların 

da meydana gəlməsi və  tərəqqisi bizim üçün hürriyyətə 

bağlıdır» (73; 74, s.385).  

N. Nərimanovun ədəbiyyatın sənətkarlıq, həyatilik, səmi-

milik, inandırıcılıq xüsusiyyətlərinə    də böyük əhəmiyyət ver-

diyi, bədii əsərdən canlılıq, təbiilik tələb etdiyi bildirilir. Onun 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

134 

irtica illərində zülm altında  əzilən fəhlə  və  kəndlilərin  

həyəcanlarını Sabirin bədii və canlı verməsini dəyərləndirdiyi 

qeyd edilir. Böyük sənətkar Füzuli, M. V. Vidadi, M. P. Vaqif, 

Q. Zakir, S. Ə.  Şirvani, M. Ə. Sabir, C. Məmmədquluzadə, 

«Molla Nəsrəddin» jurnalı, İ.A.Krılov, A. S. Puşkin, M.Y. Ler-

montov,  İ.S.Turgenev, N.V.Qoqol, L.N.Tolstoy, V.Şekspir, 

F.Şiller, E. Zolya, V. Hüqo, H. Heyne, V. Gete, H. İbsen, 

C.Bayron kimi böyük sənətkarlardan «publisist əsərlərində bəhs 

edir». 

Nəriman Nərimanovun ədəbiyyatımızın inkişafına kömək 

edən yazıçıların taleyi, yaradıcılığı ilə bağlı    işləri də 

tədqiqatçının diqqətindən yayınmır. Mirzə  Cəlilin Təbrizdən 

geri dönüb «Molla Nəsrəddin» jurnalını yenidən nəşrinə davam 

etməsinə, F. Köçərlinin  əsərlərinin nəşrinə, bir sıra yazıçıların 

fəaliyyətinə «böyük qayğıkeşliklə yanaşır, kömək göstərir». O 

zülm və zorakılığa qarşı barışmaz mübariz idi, inqilabi 

publisistikasında  «xalqını oyanmağa, oz hüquqları  uğrunda 

mübarizəyə  səsləyirdi». «Hümmət», «Füqəra füyuzatı», «Ba-

kinski raboçi», «Astraxanski kray», «İzvestiya», «Tərcüman», 

«Kaspi», «Həyat», «İrşad», «İqbal», «Bəsirət», «Bürhani-

tərəqqi» və s. orqanların xalqların azadlığı, inkişafı məqsədinə 

xidmət etdiyini göstərirdi, teatr tamaşalarında iştirak edirdi, 

dərsliklər yazırdı, tərcümələr edirdi, müxtəlif millətlərin 

zəhmətkeşlərini mübarizəyə  səsləyən onlarla məqalənin müəl-

lifi idi və tədqiqatçı onun çoxşaxəli fəaliyyətini yüksək qiymət-

ləndirir: «Nəriman Nərimanov həm bədii əsərləri, həm də mə-

qalə  və  çıxışları ilə Azərbaycan dilinin inkişafı, tərəqqisi, 

təmizliyi uğrunda fəal mübarizə aparan ədiblərdəndir. Onun dili 

vaxtına görə  ərəb, fars, osmanlı ibarə  və  tərkiblərindən təmiz, 

sadə, aydın xalq dilidir» (29, s.234). 

Onun Mollanəsrəddinçilər kimi «bədii  əsərdə danışıq 

dilinin təbiiliyini, canlılığını, əlvanlığını saxlamaq» tərəfdarı ol-

duğunu göstərir. Yazıçının xalqdan gələn sözləri öz əsərlərinə 

çox cürətlə daxil edən, hər xalqın, öz ana dilində  mədəniyyə-

Gülxani Pənah 

 

 

135 

tini yaratmaq istədiyini göstərməklə yanaşı, onun bədii  əsər-

lərini Azərbaycan  ədəbiyyatının qiymətli nümunələri kimi 

dəyərləndirir. 

M. Cəlal N. Nərimanovun  əlinə  qələm aldığı gündən 

«gördüklərini, düşündüklərini yazmaq, bu yazıları  ilə də tərəq-

qiyə xidmət etmək istəyirdi. Onun kəndliyə, kəndlinin cəhalət-

də boğulan uşaqlarına məhəbbəti doğma övlada olan 

məhəbbətindən  əskik deyildi. Gənc müəllim məktəbə qorxu, 

vahimə ilə  gələn uşaqların simasında gələcəyin qurucularını 

görürdü. O, gözəl bilirdi ki, gələcək belə yeni, gənc qüvvələrə 

möhtac olacaqdır»,-deyir  (68, s.150). 

Nəriman Nərimanov sonrakı dövrlərdə  də  tədqiqatçılar 

tərəfindən çoxcəhətli yaradıcılığa malik olub, publisistikası, 

ədəbi tənqidi görüşləri ilə tanınan, xalqı elmə, maarifə çağıran 

bir ictimai xadim, yazıçı, dramaturq kimi dəyərləndirilir. Bir 

çox tədqiqatçılar onun həyat və yaradıcılığını geniş araşdırmış, 

bir sıra elmi monoqrafiyalar yazılmışdır: F.Bayramov 

(«Nəriman Nərimanov (biblioqrafik göstərici). Bakı. 1972), 

Dubinski-Muxadze (N.Nərimanov. Bakı. 1979), V.Məmmədov 

(Nəriman Nərimanov. Bakı. 1957), M.Məmmədov (N.Nəri-

manov və ana dili. Bakı. 1971), F.Köçərli (Nəriman Nəri-

manov. Bakı. 1965), Ə.Sultanlı (Azərbaycan Dramatur-

giyasının inkişafı tarixindən. Bakı. 1964), T.Əhmədov (Nəri-

man Nərimanovun dramaturgiyası. Bakı. 1971: Nəriman Nəri-

manov. Bakı. 1977: Nəriman Nərimanov (həyatı, mühiti və 

bədii yaradıcılığı. Bakı. 1981), Məmməd Cəfər (Seçilmiş əsər-

ləri. II cild. Bakı. 1974) və s.  

Cəfər Xəndan nasir və dramaturqların içində özünün «üs-

lubundakı yumorun qüvvətliliyi» ilə  fərqlənən, «hekayə  və 

dramları ilə realist Azərbaycan nəsrinin mütərəqqi cəbhəsinə 

mənsub»  Ə.Haqverdiyevin həyat və yaradıcılığını araşdıran 

görkəmli tədqiqatçılardandır. Cəfər Xəndan  Ə.Haqverdiyevin 

həyatını, ictimai fəaliyyətini, «Molla Nəsrəddin»lə  əməkdaşlı-

ğını, yazdığı hekayələri, felyetonları, dram əsərlərini, bütöv-

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

136 

lükdə nəsr yaradıcılığını geniş şəkildə tədqiq etmiş, elmi-nəzəri 

fikirlərini söyləmiş, böyük sənətkarın Azərbaycan  ədəbiyya-

tında mövqeyini dəyərləndirmişdir. 

Ə.Haqverdiyev 1870-ci ildə may ayının 4-də (17) Şuşa 

yaxınlığında Ağbulaq kəndində, qəza idarəsində  tərcüməçilik 

edən  Əsəd bəyin ailəsində doğulmuş, 3 yaşında atası  vəfat 

etmiş, əmisi Əbdülkərim bəy, sonra isə atalığı Sadıq bəy tərbiyə 

etmiş, yazıçının tərcümeyi halına  əsasən atalığının üzərində 

böyük təsiri olmuş, oxudub tərbiyə və təhsil vermişdir.  

Yazıçının tərbiyəsinə  təsir edən  Şuşa realnı  məktəbinin 

müəllimi Yusif bəy Məliknəzərov həvəskarlardan ibarət dərnək 

«təşkil edir», gənclərdə teatra maraq «oyatmağa çalışır». 1884-

cü ildə ilk dəfə tamaşaya gedən  Əbdürrəhim bəydə marağı 

görüb «onun inkişafına çalışır», gənc ədib ilk yazılarını müəl-

liminə göstərib «məsləhətlər alır». Yusif bəy ona M.F. Axun-

dovun əsərlərini oxumasını «tövsiyə edir»,  Ə.Haqverdiyev bu 

əsərləri «dəfələrlə» oxuyur, «Hacı Qara» komediyasının təsiri 

altında «Hacı Daşdəmir» adlı «ilk səhnə  əsərini» yazır (29, 

s.190). Yazdığı əsəri Yusif bəyə göstərir, onu bəyənən müəllimi 

ona yeni əsərlər yazmasını «məsləhət görür». Ə.Haqverdiyev 

rus  ədəbiyyatına gənc yaşlarından maraq göstərir, Krılovdan 

tərcümələr edir, 1890-cı ildə Şuşa realnı məktəbini bitirib Tiflis 

realnı  məktəbində 7-ci sinfi də «bitirir». Zaqafqaziyanın 

mədəni şəhərlərindən olan Tiflis yazıçının dünyagörüşünə təsir 

edir: «O burada dramaturgiya ilə yaxından tanış olmuş, rus 

ədiblərindən Saltıkov-Şedrin, Qoqol, Ostrovski, Çexov, Qərbi 

Avropa yazıçılarından  Şekspir, Dante, Molyer və  Şilleri 

oxumuş, 1891-ci ildə rus ədəbiyyatında mül-kədar quruluşu 

əleyhinə yazılmış dramaların təsiri altında Azər-baycan 

mülkədarlarının saxta yollarla varlanmaq cəhdlərini tənqid edən 

«Nahaq qan» pyesini təbdil etmişdir» (29, s.192-193).  

«Nahaq qan» əsərinin bədii yaradıcılıq kimi qiymət-

ləndirilməsinin  əleyhinə olan tədqiqatçı ruscadan təbdil olun-

muş bir dram kimi tanınan  əsərdə «gənc dramaturqun orijinal 

Gülxani Pənah 

 

 

137 

yaradıcılıq xüsusiyyətlərinə» diqqəti çəkir: «Bu cəhət təkcə 

personajların azərbaycanlılardan ibarət olması deyil, süjetə 

daxil edilən hadisələrin milli zəminlə bağlanması, milli adət-

ənənələrin qabarıq  şəkildə göstərilməsi və tiplərin psixolo-

jisində  də özünü göstərir» (29, s.193). Digər tərəfdən bu əsəri 

az-çox bədii təfəkkürə malik bir gəncin «yaradıcılıq məhsulu» 

kimi dəyərləndirir.  

1891-ci ilin avqustunda Haqverdiyev Peterburq Yollar 

İnstitutunda oxumaqla yanaşı eyni zamanda «dinləyici sifətilə 

universitetin  şərq fakültəsində keçilən dərslərdə» iştirak edir, 

mədəni həyat və teatrlar ona təsir göstərir, xüsusilə Aleksan-

drski teatrı onun «ən çox getdiyi mədəni ocaq» olur, məşhur 

sənətkarlardan Savina, Davıdov, Varlamov, Pisarev, Dalski, 

Dalmetov və başqalarının yaradıcılığı ilə» tanış olur, bu teatrda 

gördüyü əsərlərin təsiri ilə ilk orijinal komediyası olan «Yeyə-

sən qaz ətini, görəsən ləzzətini» adlı əsərini» yazır, təhsil aldığı 

illərdə «Dağılan tifaq» əsərini nəşr etdirir, bu əsər «təkcə 

Ə.Haqverdiyev yaradıcılığında deyil, Azərbaycan dramaturgi-

yasında  əlamətdar bir hadisə» kimi qiymətləndirilir, klasssik 

dramaturgiyamızın «yaxşı nümunələrindən» sayılır (29, s.194). 

Təhsilini bitirib Şuşaya qayıdan yazıçı 1899-cu ildə 

«Bəxtsiz cavan» faciəsini yazır ki, tədqiqatçı bu pyesi 

«dramaturqun yaradıcılığında siyasi fikir cəhətdən irəliyə doğru 

bir addım» sayıla bildiyini qeyd edir. 1901-ci ildə «Pəri cadu» 

əsərini yazıb, sonralar müəllimlik və rejissorluq  fəaliyyətinə 

başladığını,  Şuşa  şəhər idarəsinə, 1906-cı ildə  Gəncə  qəzasın-

dan Dövlət dumasına üzv seçildiyini bildirir. Peterburqa gedib 

İran tarixinə aid arxiv materialları ilə tanış olan dramaturqun 

yazdığı «Ağa Məhəmməd  şah Qacar» (1907-ci il) adlı tarixi 

dram  əsərinin bəzi məziyyətləri barəsində  tədqiqatçı sözünü 

deyir. 

Yazıçının bu dövrlərdə yazdığı «kiçik formalı pyeslər»inə 

(«Millət dostları» (1907), «Kimdir müqqəsir» (1909), «Ac hə-

riflər» (1911) və s) tənqidçi gözüylə baxır, «bu əsərlərdə XX 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

138 

əsrin müxtəlif mürtəce qüvvələrinin realist sənətkarın qüvvətli 

qələmilə» ifşa edildiyini deyir, bununla belə, bədii və siyasi 

cəhətdən  dramaturqun ədəbi yaradıcılığında «böyük, müsbət 

hadisə kimi» qiymətləndirmir. 

1906-cı ildə  nəşrə başlayan «Molla Nəsrəddin»in onun 

yaradıcılığında «yeni bir səhifə» açması, «Xortdan», «Ceyran 

Əli» və s. imzalarla hekayələr, felyetonlar çap etdirməsi, «qüv-

vətli demokrat yazıçılardan biri kimi aktiv və ardıcıl» fəaliyyət 

göstərməsi açıqlanır. 

Ə.Haqverdiyevin fəaliyyəti digər tədqiqatçıların da diq-

qətindədir. Nazim Axundov onu «Molla Nəsrəddin» jurnalının 

ən qüvvətli nasirlərindən biri, XX əsr satirik ədəbiyyatının 

mövzu, ideya-siyasi və  bədii-səviyyəsini yüksəldən sənətkar-

lardan» bilir, «Molla Nəsrəddin»in səhifələrini satirik nəsr 

əsərləri ilə «zənginləşdirdiyi»ni deyir, jurnalda «Xortdan», 

«Lağlağı», «Həkim nuni səğir», «Ceyranəli», «Mozalan» kimi 

imzalarla çıxış etdiyini, «təsvirlərin genişliyi, hadisələrin inan-

dırıcı  və maraqlı verilməsi, mənalı gülüş»ün «bu hekayələrin 

əsas ruhunu» təşkil etdiyini qeyd edir (32, s.137-138). 

Cəfər Xəndan onun ictimai fəaliyyətini araşdırır. 1911-ci 

ildən 1916-cı ilə kimi «Ağdama köçüb yetim uşaq evinin» 

müdiri, «Səfa» maarif cəmiyyətinin sədri,  Dövlət dumasına 

üzv olan, bununla belə  «ədəbiyyatımızın demokratik cəbhə-

sindən» uzaqlaşmayan  Ə.Haqverdiyev Sovet hakimiyyəti 

qurulduqdan sonra Bakıda universitetdə müəllimlik etmiş, bu 

dövrdə «Padşahın məhəbbəti» (1922), «Ağac kölgəsində» 

(1926), «Vaveyla» (1926), «Köhnə duman» (1927), «Çox gö-

zəl» (1932), «Yoldaş Koroğlu» (1932) kimi əsərlər yazmış, 

«Azərbaycan teatrı, heca vəzni, xalq aşıqları, M.F.Axundovun 

həyat və yaradıcılığı, M.Qorki haqqında, Azərbaycan  ədəbiy-

yatının bir çox klassikləri, o cümlədən Füzuli, Sabir, Vaqif 

haqqında, teatr tarixi və ölkəşünaslıq məsələlərinə dair məqalə 

və əsərləri» ilə elmi, publisist yaradıcılığını davam etdirmişdir 

(29, s.195). 

Gülxani Pənah 

 

 

139 

 Tədqiqatçı onun tərcüməçilik fəaliyyətini diqqətə çat-

dırır. Qorkidən, Çexovdan etdiyi tərcümələri, Şekspirin «Ham-

let»,  Şillerin «Qaçaqlar», E.Zolyanın «Qazmaçılar»... kimi 

Azərbaycan dilinə tərcümə etdiyi əsərləri qeyd edir. Yazıçının 

ədəbi fəaliyyətinin 40 illik yubileyinin keçirildiyini, əsərlərinin 

rus, gürcü və digər xalqların dilinə tərcümə edildiyini, dəfələrlə 

çap olunduğunu, 1933-cü ilin dekabrında vəfat etdiyini 

söyləyir. 

C.Xəndan «qırxa qədər mühüm bədii  əsəri» olan Ə. 

Haqverdiyevin yaradıcılığını 3 dövrə bölür: 

1.

 

1892-ci ildən-1905-ci il rus inqilabınadək. 

2.

 

1905-ci il rus inqilabından 1920-ci ilədək. 

3.

 

1920-ci ildən 1933-cü ilədək (29-197). 

Ə. Haqverdiyev yaradıcılığının birinci dövründə «Hacı 

Daşdəmir», «Yeyəsən qaz ətini, görəsən ləzzətini» kimi əsərləri 

ilə yanaşı «Bəxtsiz cavan», «Pəri cadu», «Dağılan tifaq»ı yazır, 

«Ağa Məhəmməd şah Qacar» əsəri üzərində «işləyir». 

Bu dövr əsərləri məzmun, ideya etibarilə    ədəbiyyat 

tarixində    görkəmli yer tutur, «dramaturq orijinal bir qələmə 

malik olduğunu» isbat edir: «bu əsərlər keçən  əsrin son  

onilliklərindəki Azərbaycan həyatının çox mühüm ictimai 

məsələlərindən bəhs edir. Yaşadığı dövr hadisələrinə realist bir 

sənətkar kimi münasibət bəsləyən  ədib tənqidi relizm 

cəbhəsindən çıxış edib, öz dünyagörüşü dairəsində  dövrün 

yaramaz cəhətlərini tənqid edir. Bu əsərlərin əsas tənqid hədəfi 

mülkədar həyatıdır. Yazıçı bu həyatın çətinliklərini görür, onu 

yeniliyə mane olan mürtəce bir qüvvə sayaraq tənqid atəşinə 

tutur»  (29, s.197). 

C.Xəndan onun əsərlərində yeniliyi təmsil edən gənc 

mülkədarların və xalq içərisindən çıxmış yoxsul adamların 

köhnəliyin «yaramaz» cəhətlərini görüb mübarizə aparsalar da 

məğlubiyyətə  uğradıqlarını, bunu yazıçının «böyük təəssüf 

hissilə təsvir etdiyindən o, mənəvi qalibiyyət kimi» səsləndiyini 

qeyd edir: «Çünki ədibin özü bu cəbhədədir, o, bu cəbhənin 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

140 

gec-tez qələbə çalacağına inanır. Demək, bu əsərlərdə  əsas 

konflikt yeniliklə köhnəlik arasında mübarizədir» (29, s.198). 

Ə.Haqverdiyevin nəsrini araşdıran, «Ayın şahidliyi» «Ata 

və oğul» kimi nəsr əsərlərində «real təbiət təsvirləri, tipik həyat 

səhnələri, xarakter adət və  ənənələrlə  zəngin olan bu heka-

yələrdə eyni zamanda qüvvətli lirika» olduğunu göstərən təd-

qiqatçı məcazi ifadələr, məzmun dolğunluğunun bu hekayələrin 

təsir qüvvəsini artırdığını da diqqətə çatdırır. «Dolu sünbüllər 

məzlum-məzlum başlarını  aşağı salıb qətlinə  fərman verilmiş 

müqəssirlər tək cəlladları olan biçinçilərə müntəzir idilər. Tək-

tək boş sünbüllər başlarını yuxarı qaldırıb qürur ilə sairələrinə 

baxırdılar». Bu təşbihlərdəki məzmun dolğunluğunun izaha 

ehtiyacı yoxdur.  Cəmiyyətdə də başlarını qürur ilə yuxarı qal-

dıran, lakin daxilən boş olan adamların olduğunu xatırladıqda 

ədibin təşbihindəki məna dolğunluğu bir daha təsdiq edilə 

bilər» (29, s.215).  

«Mücərrəd təbiət təsvirlərini sevməyən» yazıçının təbiət 

təsvirlərini cəmiyyət hadisələri ilə üzvi surətdə bağladığı, 

ikinciləri daha aydın izah etmək üçün birincilərdən yerli-yerin-

də istifadə etdiyi qeyd edilir: «Ayın  şahidliyi» hekayəsində 

cəmiyyətdəki yaramaz  hadisələrin  şahidi olan ay deyir ki, 

üzümdəki qara ləkələr millətin geriliyini düşündükcə  qəlbim-

dən çıxan ahların tüstüsüdür. Adam öldürən, quldurluqla 

məşğul olan, yetimlərin malına qəsd edib, minbir fəlakət törə-

dən adamların caniliyi ədib tərəfindən təsirli bir ürək yanğısı ilə 

təsvir olunur» (29, s.215). 

Onun hekayələrinin «dövrünün gözəl nəsr əsərləri» sayıl-

dığını  təsdiq edir, «Şeyx  Şaban», «Marallarım», «Xortdanın 

cəhənnəm məktubları» kimi nəsr  əsərlərini «hekayə janrının 

yaxşı nümunələri» kimi qiymətləndirir: «Marallarım» adı al-

tında oxucuya tanıtdırılan mənfi tipləri müəllif qüvvətli satira 

atəşinə tutaraq  qamçılayır, onların çürük fikirlərini, inkişafa 

əngəl olan mürtəce mahiyyətlərini, mədəniyyətsizliklərini 

göstərir» (29, s.216). 

Gülxani Pənah 

 

 

141 

 Ə.Haqverdiyevi oxucularını öz əsərləri  ətrafında 

düşündürməyə çalışan, hafizələrində silinməz izlər buraxmağa 

səy göstərən bir sənətkar kimi dəyərləndirir, «özünəməxsus bir 

üslubla oxucu ilə yazıçı arasında rabitə» yaratmaqla, hadisələri 

«nağıl  şəklində söyləyib» onu oxucunun malı etməklə kifa-

yətlənmədiyini qeyd edir və fikirlərini davam etdirərək bildirir 

ki, «onun sadə cümlələri, zarafatyana sözləri, mənalı gülüşü, 

aydın təşbihləri və s. oxucunu ilk baxışda cəlb edir, onda canlı 

təsəvvürlər doğurur. «Marallarım» hekayələrini nümunə gətirir, 

geniş  təhlilini aparır. «Marallarım»-dedikdə kimləri və  nəyi 

nəzərdə tutduğunu  əsərindən gətirdiyi aşağıdakı parçayla diq-

qətə çatdırır: «Şükür olsun allaha, yer üzündə  mənim maral-

larımın sayı üç yüz milyona çatıb, gedərsən İrana, Hindistana, 

Türküstana,  Ərəbistana, Buxaraya, Əfqanıstana,  İrəvana, 

Naxçıvana, Qarabağa, Lənkərana, Səlyana, Bakıya, Batuma, 

Dərbəndə, Dağıstana hər yer mənim marallarım ilə doludur. 

Gözəl marallarım, göyçək marallarım, kərbalayi marallarım, 

məşədi marallarım, molla, rövzəxan marallarım, bəy, xan 

marallarım» (29. s. 217). «Yazıçı «yalnız Azərbaycanda deyil, 

bütün  Şərqdə keçmişdə kök salmış olan patirarxal münasibətə 

qarşı  çıxır. «Yer üzündə  mənim marallarımın sayı üç yüz 

milyona çatmışdır»-deyən yazıçı, mövzu cəhətdən də öz 

əsərlərini yalnız Azərbaycan deyil, bütün Şərq aləmi ilə 

bağlayır. 

Kiçik hekayələrinin, felyetonlarının, publisist əsərlərinin 

yaranmasına «Molla Nəsrəddin»in təsirini, onun fəal iştirakçısı 

olub bu jurnalın səhifələrində  dərc etdirdiyini qeyd edir. 

Hekayələrində feodal-patriarxal həyat, din, mövhumat əleyhinə, 

köhnə ailə  məişəti və s. kimi mövzular yer tutur. «Xortdanın 

cəhənnəm məktubları»  əsərini nə  məqsədlə yazdığı barədə 

yazıçının sözlərini yada salır: «Bu əsəri yazmaqdan məqsəd 

mövhumatın avam türk (Azərbaycan) xalqının başında nə 

dərəcədə möhkəm bir mövqe tutmasını göstərmək idi. 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

142

... Söz yox ki, cəhənnəm sözü bir mövhumi məkandır. 

Amma bu əsərdə «cəhənnəm» sözü mənfi tiplər cəmiyyəti 

mənasında düşünülməlidir» (29, s.217). 

Ədib doğrudan da, «cəmiyyətdəki mənfi tipləri ifşa etmək 

üçün cəhənnəmdən bir vasitə kimi» istifadə etmişdir. Tanışlıq 

üçün cəhənnəmə getmək istəyən Xortdana «məsləhət görürlər 

ki,  Şuşadakı bir mollaya müraciət etsin. O, Tiflisdən çıxıb 

Şuşaya gedir. «Beləliklə  də  əsər iki yolla cəmiyyətdəki mənfi 

tiplərdən məlumat verir. Bunlardan biri cəhənnəmə gedənə 

qədər real həyatda Xortdanın gördüyü hadisə  və tiplər, digəri 

cəhənnəmdir.  Əsərin «müqəddimə» hissəsi birinci plana həsr 

olunmuşdur. Yazıçı burada Yevlaxla Şuşa arasındakı yerlərdə 

gördüklərini qələmə alır. Müftəxor seyidlər, insafsız alverçilər, 

avantürist ziyalılar və s. ilə birlikdə tarixi abidələr, kənd və 

şəhərlər oxucunun gözü qarşısından bir-bir gəlib keçir» (29, 

s.217-218). 

K.Məmədov yazır: «Deməli, burada mənfi tiplər, «qıl 

körpüdən keçə bilməyənlər», «veyil quyusuna düşənlər»  

«avam zəhmətkeşlərin canına, malına qəsd edən istismarçılar, 

vətəni pula  satan rüşvətxorlar, sultan Əbdülhəmidlər, çar İkinci 

Nikolaylar, camaatın arasına  ədavət salan din nümayəndələri, 

keşişlər, müstəbid hakimlər, yetim malı yeyənlər, camaat 

malına xəyanət gözü ilə baxanlar, çar məmurlarına yaltaqlanan 

şeytan təbiətli qulluqbazlar, «imam evi yıxanlar», «şeytan əməli 

işlədənlər», «hiyleyi-şəriyyə» ilə məşğul olan tüfeylilərdir» (55, 

s.18).  

C. Xəndan yazıçının sadəcə  təsvirlə kifayətlənmədiyini 

bildirir, nümunə üçün çarın milli siyasətini nifrət hissi ilə yad 

edən yazıçının «Əskəran qalası» və  Şuşa haqqında təsvirlərini 

nəzərdən keçirir: «Bu hasara Əskəran deyirlər... 

Bu mənhus hasarın 1905-ci sənədə oynadığı rol cəmi 

dünyaya məlumdur. Bu, iki qonşu və qardaş milləti bölən bir 

səddir. Nə  qədərə bu hasar durub buna baxan türklərin 

(azərbaycanlıların) və ermənilərin yaraları  təzlənəcək.  İxtiyar 

Gülxani Pənah 

 

 

143 

mənim  əlimdə olsaydı bu hasarı, qədim hasardan olmasına 

baxmayaraq, kökündən qazardım. Bəlkə bayquş kimi göz 

qabağında durub, keçmiş qanlı günləri, baxanların yadına 

gətirməyə» (29, s.218). «Böyük realist və humanist sənətkarın o 

dövrlərdə gördüyü həyat həqiqətinə münasibət belədir», deyən 

C.Xəndan  əsərin «Cəhənnəm» hissəsində daha kəskin satira 

olduğuna diqqəti çəkir: «Burada mistik mövhumi hadisələr 

deyil, real həyatda gördüyümüz hadisə  və tiplərin canlı 

portreti» verildiyi, «qudurmuş it qapan adamları öz tüpürcəyi 

ilə guya sağaldan Cəfərqulu xan, kirli barmağının qaniylə eyni 

xəstəliyi «müalicə» edən Topal Seyid, övladı olmayan qadın-

lara guya uşaq verən «Deşikli ağac» piri, «Öskürək piri», ilan 

çalanlara «şəfa» verən «cicim ocağı» və s. haqqında bu fəsildə 

məlumat verilib, avam camaatın gözünü pərdələyən bu «mü-

qəddəs» şəxs və yerlər kəskin satira atəşinə tutulur» (29, s.218). 

«Sözlərinin doğruluğunu təsdiq edən bu şəxslərə  və 

pirlərə and içməklə onları  tənqid hədəfinə çevirən» yazıçının 

cəhənnəm təsvirləri, cəhənnəmdə gördükləri kimlərdir? «Bu 

dünyada avam camaatın gözündə cənnətlik hesab olunan böyük 

ruhanilərdən Fazil Dərbəndidən tutmuş, avam xalqın imam 

kimi tanıdığı Hacı Mirzə  Əhməd Ağa, allahın kölgəsi hesab 

edilən «cənnət məkan»  şahlar, habelə qardaşını öldürüb arva-

dını alanlar, 8 yaşlı qıza kəbin kəsənlər, elm dalınca gedənləri