Жяфяр хянданын aзярбайжан ядябиййатына
Yüklə 4 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Gülxani Pənah
154 Molla Nəsrəddin ədəbi məktəbinin nümayəndəsi M.S.Or- dubadinin «Qeyrət» mətbəəsində çap etdirdiyi «Qəflət», «Vətən və hürriyyət» kitablarını araşdıran, bunları şairin «qələm təcrübələri», qismən də XX əsrin ilk əvvəllərində qəzet və jur- nallarda çap olunan mənzumələri olduğunu qeyd edən, «Şərqi- Rus» qəzetinin Sabir, Əli Nəzmi, Mirzə Cəlil kimi onun da yaradıcılığına təsir etdiyini bildirən Mir Cəlal ilk şeirlərində bu qəzetin ideyalarını tərənnüm etdiyini söyləyir. Vətəni, xalqı geridə qoyan, onların savadlanmasına əngəl törədən ictimai amilləri və bu amillərdən birincisi kimi qəfləti götürdüyünü şairin: Hər bir işimiz getdi, qalıb qəlbdə həsrət, Avarə qoyan bizləri qəflətdi, bu qəflət! (68, s.206) Cəfər Xəndan yazıçının bütövlükdə ədəbi-bədii, ictimai fəaliyyətini araşdırır. Onun tədqiqatlarında yarım əsrdən artıq bir yaradıcılıq yolu keçmiş M.S.Ordubadi «ədəbi yaradıcılığın bütün sahələrində (şeir, nəsr, dram, publisistika və s) yorulmaq bilmədən çalışır», gözəl, orijinal əsərlər müəllifidir, Azərbay- can ədəbiyyatı tarixində özünə yer tutmuş sənətkardır. XX əsr şəraitində “tənqidi realizmlə burjua romantizmi arasında gedən mübarizələrdə” realizm cəbhəsində durmuş, xalqa xidmət edən demokratik mətbuatın, xüsusən «Molla Nəsrəddin» jurnalının iştirakçısıdır», «sovet hakimiyyəti illərində «öz tarixi romanları ilə Azərbaycan sovet nəsrini» zənginləşdirən yazıçıdır. 1972-ci ildə Ordubad şəhərində şair-müəllim ailəsində doğulan yazıçının atası Hacı Ağa «Fəqir» təxəllüsü ilə «dövr və zəmanəsindən şikayət ruhunda» şeirlər yazır (3-268), şeirlə- rində az satirasıyla da olsa M.S.Ordubadini «satirik əsərlər yaz- mağa» həvəsləndirir, 7 yaşında atasının ölümüylə maddi çətin- liklər qarşısında qalır, müntəzəm təhsil ala bilmir, molla yanın- da və dörd il rus-tatar məktəbində oxuduqdan sonra ailəsini saxlamalı olur, şəxsi mütaliə ilə təhsilini davam etdirir, Ordu- badda ipək fabrikasında fəhləlik etdiyindən yaradıcılığını da yaxşı davam etdirə bilmir.
Gülxani Pənah
155 Yazıçının «Həyatım və mühitim» əsərindəki xatirələrini (bax.Respublika əlyazmaları fondu, inventar № 3665), fəhlə həyatının dünyagörüşünə böyük təsirini qeyd edən tədqiqatçı bildirir ki, XX əsrin əvvəllərində Ordubadi Ordubad və Culfa zəhmətkeşləri arasında ictimai-siyasi iş aparır, «Hümmət» təş- kilatında Şeyxov, Əliqulu Qəmküsar və başqa azərbaycanlı- larla birlikdə «mütləqiyyət üsul-idarəsi əleyhinə aparılan mü- barizədə» iştirak edir, «bu dövrdə baş verən ictimai-siyasi hadisələrin mahiyyətini dərindən bilməsə də» şeirlərin bəzilə- rində azadlıq ideyalarını «tərənnüm» edir, bununla belə yaradı- cılığındakı ziddiyyətlər bir müddət davam edir: «O, bəzi şeir və publisist əsərlərində millətçilik meyllərinə qapılır»-deyən C. Xəndan «Əndəlisin son günləri» (1912) əsərində «ispan xalqı- nın ərəb işğalçılarına qarşı, öz milli azadlığı uğrunda apardığı mübarizəni xalqa zidd cəbhədən» təsvir etdiyini, «bu pyesdə yazıçının «öz milli azadlığı uğrunda mübarizə aparan xalqa deyil, ərəb işğalçılarına hüsn-rəğbət hissi doğurmağa» çalışdığını, «məhz buna görə də əsər məfkurəcə zərərlidir» qənaətində olduğunu söyləyir. XX əsrin əvvəllərində onun «Şərqi Rus», «İrşad», «Tə- rəqqi», «Tazə əhyat». «Səda», «Sədayi-həqq», «Tuti», «Zən- bur», «Molla Nəsrəddin» və s. kimi qəzet və məcmuələrdə «dörd mindən çox felyetonu, iki minə qədər şeir və məqaləsi» dərc edildiyini, 1905-ci ildən sonra çap olunan «Vətən və Hür- riyyət», «Qəflət» (1906) adlı şeirlər kitabçalarını, «Bədbəxt milyonçu» (1907) romanını qeyd edir. 1905-ci il inqilabının onun dünyagörüşünə də ciddi təsiri, bunun nəticəsi kimi İran inqilabında iştirakını, Təbrizdə silah və siyasi ədəbiyyat işində fəaliyyəti, bunun çar hökumətinin diqqətini cəlb etməsi, 1913- cü ildə digər inqilabçılarla həbs edilməsi araşdırılır. «Mənim həyatım»da oxuyuruq ki, polkovnik Abbasqulu bəy ona: «Qafqaz canişini Voronsov Daşnakovun əmrinə görə siz, mü- haribə qurtarıncaya qədər, Qafqazdan xaricə göndəriləcək- siniz»-dedikdə M.S.Ordubadi:
Gülxani Pənah
156 -Özüm getsəm olmazmı?-sualına: -Xeyr, siz yatab ilə getməlisiniz-cavabını alır. Beləliklə, onu Naxçıvan, Aleksandropol, Tiflis, Bakı, Rostov, Novoçer- kassk zindanlarından sonra Saritsına sürgün edirlər» (29, s.266- 267).
M. S. Ordubadinin 1913-1914-cü illərdə cib dəftərində saxladığı «zülm və əzablara qarşı üsyankar ruhda yazılmış şeirlərinin əlyazmalarına» diqqəti çəkir. C.Xəndan yaradıcılığının ilk on ili üçün səciyyəvi olan əsərlərinin satirik şeir və qəzəllərdən ibarət olduğunu, bu dövr yaradıcılığının «ədəbiyyat tariximiz üçün «orijinal bir xüsu- siyyət» daşımadığını, öz qəzəllərilə «keçmiş şeirimizin standart təsvir və ifadə vasitələrini» təkrar etdiyini, yazdığı satirik şeirlərin bütünlüklə bizə gəlib çıxmadığını deyir. Məlum olan nümunələrdə «uşaq yaşlarında həyatın maddi, mənəvi ağırlığını hiss edən gənc şair ictimai həyatda gördüyü zülm və istismara biganə qalmamamışdır. Fabrik sahibinin az yaşlı uşaqları həddindən artıq işlətdiyinə qarşı çevrilmiş aşağıdakı misralar səciyyəvidir: Qorxuruq küləkdən, qorxuruq eldən, Ruzumuz asılmış incə bir teldən. İşə çağırırlar ulduz batmamış, İşdən buraxmazlar şəhər yatmamış (29, s.269). C.Xəndan yazıçının felyeton və satiralarını araşdırır. 1905-ci il inqilabından sonra dünyagörüşündə yaranan yeni- liklərə diqqəti çəkir. «Tuti», «Babayi-əmir» kimi junallarda çıxan felyeton və satirik şeirlərini «Sabir yaradıcılığına nisbətən zəif» bilir: «Bunların dili nisbətən qəliz, forması yeknəsək, tənqid hədəfi isə məhduddur. O, əsas etibarilə din, mövhumat, cəhalət, habelə feodal-patriarxal adətlər əleyhinə yazmışdır. Bunlarda ümumiləşdirmə qüvvəsi də nisbətən zəifdir» (29, s.272). «Molla Nəsrəddin» jurnalının onun demokratik ruhlu şeirlər yazmasına təsiri, şeirlərində xalqı əsarətdən xilas olmağa
Gülxani Pənah
157 çağırış, geriliyin səbəbini qəflətdə görməsi, xalqı qəflətdə saxlayan ruhanilərin İrandan keçərək Azərbaycanda geniş fəaliyyət göstərməsini kəskin satira atəşinə tutması tədqiq edi- lir: «O, Şərq xalqlarının geridə qalmasının əsas səbəblərindən birini dində görür. Lakin bu mövzuya fəlsəfi, ictimai əsərlər deyil, satirik şeirlər həsr edir. Din və dinçilərlə mübarizədə o, inqilabçı sinfin-proletariatın cəbhəsindən deyil, demokratik «Molla Nəsrəddin» cəbhəsindən çıxış edir» (29, s.271). Sonralar Ordubadinin yaradıcılığını araşdıran tədqiqat- çılar onun İran Azərbaycanı ilə bağlı əsərlərində xalq kütlələrinin mənafeyini müdafiə edən bir sənətkar kimi də- yərləndirirlər. N.Axundov yazır: «M.S.Ordubadinin İran inqilabının düşmənlərini ifşa və tənqidinə həsr etdiyi yüzdən artıq felyetonu və şeri vardır. Bu felyeton və şeirlərində o, İranın həm siyasi və həm də iqtisadi vəziyyətini tənqid edirdi. «Bağ» adlı felyetonda İranın dövlət idarələrində hökm sürən hərc- mərclik, kəndlilərin ağır vergilərə məruz qalması, «Azərbaycan padşahları» adlı başqa bir felyetonunda İran xanlıqları ifşa olunurdu (77; 32, s.39). Cəfər Xəndan «Zahidlərə ağ gül dəstəsi», «Qızdırmalıya məktub», «Ana dili» felyetonlarını təhlil edir. «Ana dili» felyetonunda «öz dilinə xor baxan, jarqonlarda danışan bir ziyalı tənqid olunur. Ədib onun dililə yazır: «Anam girdi içəri və mənə dedi: balam, mollaynan nə dil danışırdınız ki, mən heç başa düşmədim? Dedim: Ana, mollaynan biz ana dilində da- nışırdıq. Anam başın saldı aşağı və bir qədər fikrə gedib «Yazıq ana dili»-dedi (78). «Molla Nəsrəddin» jurnalının səhifələrində «Elmi- nücum» başlığı altında nəşr olunan felyetonlarda «Şərq aləmindəki ətalət, mövhumat, proqresə mane olan adət-ənənələr tənqid edilir, təqvimlərin hökmləri» məsxərəyə qoyulur. Yazıçı jurnalın birinci nömrəsindəki karikaturada müsəlman «aləmində yatıb geri qalanlara» istehza edir və tək-tək
Gülxani Pənah
158 ayılanların da olduğunu da söyləyir, «bu münasibətlə «Hərdəmxəyal», «Ana dilində məktub» adlı felyetonunda maraqlı bir fikir yürüdüb, xalqın oyanmasında jurnalın rolundan danışır; guya ədibin həmyerlilərindən biri ona müraciət edib jurnala aşağıdakı sözləri yazmağı xahiş edir: «Yazgilən a rəhmətliyin oğlu, sən bilmirsən ki, çox yat- mış adamı birdən ayıldanda sərasimə və bəlkə cinni olar? Əvvəlinci nömrənizdə milləti ayıldanda filankəsin sol tərəfində yatan bizim oğlana bir təpik vurmusan cinni olub, indi saxla- maq olmur... hər tərəfdən əlac axtarıram... Axırda bir pir olmuş arvad deyir ki, onun əlacı Molla Nəsrəddinin özündədir. Əlbət- tə, baxıb davasını göndərəsiniz» (29, s.273; 79). «Molla Nəsrəddin» jurnalının Azərbaycan dilinin saflığı uğrunda apardığı mübarizədə M.S.Ordubadi də öz felyetonları ilə iştirak edirdi. O, «idealı» «adyal» oxuyan, Azərbaycan dilini «birövnəq», «biməna» dil adlandıran, ümumi bir «müsəlman dili» yaratmağa çalışan ziyalıları satira atəşinə tuturdu....» (80; 30, s. 282). Yazıçının bir sıra felyetonlarının ümimi şəkildə təhlilini verir. Onun felyetonlarında dövlətlilərə yaltaqlananların, adama paltarına görə hörmət edənlərin tənqidi (№18, 1906), özünü millətpərəst adlandırıb, öz dilini bilməyən ziyalıların ifşası (№30, 1906), «Türkmənçay müahidənaməsi»ndən sonra da İran seyidlərinin Qafqaz camaatından əl çəkməyib xalqı soy- maları (№33, 1906), xalqın dərdini qəza naçalniklərinə çatdır- maqdan boyun qaçırıb, bəhanələr gətirən «qeyrət» sahiblərinin tənqidi (№16, 1906), tüfəng və patronu yığıb, baha satmaq məqsədilə erməni-müsəlman qırğını salmağa can atan tacirlərin ifşası (№43,1906), yeyib içməklə məşğul olub, xalqa heç bir mənfəət verməyən «millət ataları»nın iç simasının tənqidi (№17.1907) əsasdır. Eyni zamanda böyük rus yazıçısı L. N. Tolstoyun anadan olmasının 80 illiyi (№11, 1908) və s. maarifçi mövzularda da onlarla felyetonu olduğu araşdırılır (29, s.274).
Gülxani Pənah
159 Ordubadinin felyetonlarının Cənubi Azərbyacan ədiblə- rinə da böyük təsirini, sonralar «Azərbaycan ulduzu» satirik məcmuənin səhifələrində bu felyetonlara dair çəkilmiş kari- katuralara yer verildiyi, «Hərdəmxəyal» imzasının onlara yaxşı tanış olduğu, «Molla Nəsrəddin»in bu imzayla bəzi felyeton- larını Təbrizdə də buraxdırdığını deyir. «M.S.Ordubadinin fel- yeton və satirik şeirlərində diqqəti cəlb edən sənətkarlıq xüsu- siyyətlərindən biri budur ki, o, dövrün mühüm ictimai-siyasi hadisələrini izləməklə yanaşı, onları mütərəqqi mövqedən saf- çürük etməyi, seçməyi, qiymətləndirməyi də bacarmışdır. Ədib heç bir zaman günün vacib məsələlərinə biganə münasibət bəsləməmiş, həqiqi Mollanəsrəddinçi kimi ayıq olmuş, sözü sərrast və çəkinmədən demişdir. Müasirlik, sadə xalq dilində yazmaq, hər tipi öz dili ilə danışdırmaq, fikri aydın ifadə etmək ustalığı bu felyeton və şeirlər üçün səciyyəvi əlamətlərdir» (30, s.297). Mir Cəlal da Cəfər Xəndanın diqqət yetirdiyi əsərlərə mü- nasibətini bildirir, məsələn, yazıçının «Bədbəxt milyonçu» əsərinin təhlilini verir. Mir Cəlal Ordubadinin erməni- müsəlman qırğınlarını təsvir edən və təəssübkeş millətçi ruhunda yazılan «Qanlı sənələr» əsərini jurnalist qeydləri, «Əndəlisin son günləri» tarixi dramını «ərəb fatehlərinin cahangirlik yürüşlə-rini izaha çalışan mürtəce məzmunlu bir əsər» adlandırır. Cənubi Azərbaycan həyatının onun yaradıcılığında öz geniş əksini tapdığını bildirən tədqiqatçı C.Xəndan nəsr əsəri olan «Bədbəxt milyonçu, yaxud Rzaqulu xan firəngiməab» əsərində ictimai hadisələrin, yeniliklə köhnəliyin mübarizəsini, elmsizliklə avamlığın acı nəticələrini, ruhanilərin İran xalqını aldadıb soymasını və s. bu kimi hadisələri «təsvir» etdiyini, əsərdə «islahatçılıq» ideyalarının təbliğ olunduğunu, «tarixən məhdud cəhətlərinə baxmayaraq, bu əsərin İran mürtəceləri və ruhanilərinin simasını açmaq işində müəyyən əhəmiyyəti» olmasını vurğulayır.
Gülxani Pənah
160 Bu əsərdə tədqiqatçı «məhdudluq»-deyəndə bunun onun qəhrəmanı ilə əlaqədar olduğunu, öz qəhrəmanının geniş xalq kütlələrindən deyil, «milyonçular»dan almasında görür. «Mil- yonçu»nun yaratdığı yenilikləri realist planda öz əsərində ve- məyə çalışan ədibin qəhrəmanı «Rzaqulu xan öz planındakı islahatı əvvəlcə ixtiyarında olan kəndlərdə tətbiq etmək istəyir. Odur ki, İrana qayıdarkən, ən əvvəl atasından qalmış 60 para kəndin gəlirini üç il kəndlilərə bağışlayır. Dəmir yolu çək- dirmək, qəzetxana açmaq üçün imtiyaz götürməyə ərizə verir. Təbrizdən Tehrana qədər bir tramvay-konka xətti çəkdirmək fikrinə düşür və sairə. Lakin Rzaqulu xan öz fikirlərini həyata keçirməkdə acizdir» (29, s.275). Digər tədqiqatçılar da ədibin «Bədbəxt milyonçu ...» povestində İran irticasının, mürtəce dövlət başçılarının tənqidi- nə də xüsusi yer» verdiyini söyləyir: «Müəllif Rzaqulu xanın arzuları ilə İran irticasını qarşı-qarşıya qoymuş, qəhrəmanın və ailəsinin faciəsilə buradakı istibdadın son dərəcə ağır və dözülməz olduğunu göstərmişdir» (30, s.304). C.Xəndan Rzaqulunun nəinki cəmiyyətə, hətta ailəsinə belə təsir edə bilmədiyini, arvadının ərinin ziddinə çıxıb uşağını oxutmayıb ərə verməsini, arvadına «müqavimət göstərə bilmə- məsini», nəticədə azyaşlı Münəvvərin varlı bir adama satılması, ailədə olduğu kimi ictimai həyatda da onun «məğlub olması», arzularının arzu olaraq qalması, nəticədə intihar edən, fikirləri puça çıxan Rzaqulunun ailəsinin böyük fəlakətə düçar olması, Münəvvərin əri Mirzə Rəhimin şəriət adamlarına güvənərək onun malına sahib çıxması, qızı saxlamaq istəməməsi, oğlanları təhsildən qayıdıb atalarından qalan miras uğrunda mübarizə apararkən onların öldürülməsi, qızının özünü suya atıb boğul- ması, nəticədə Böyük xanımın «cəhaləti üzündən» ailənin fəla- kətə düçar olmasını təhlil edən tədqiqatçı əsərin «tənqidi realizm stilində» yazıldığını, kompozisiyasının «bitkin və maraqlı qurulduğundan, ayrı-ayrı tiplərin tərcümeyi-halı ilə başlanan hadisələrin getdikcə «gərgin ziddiyyətlərə» çevril-
Gülxani Pənah
161 diyini bildirir: «Rzaqulu xanın ailəvi faciəsi bir ayna kimi o zamankı İranda az-çox yeniliyə can atan adamların həyatını» əks etdirir, bu ümumiləşmə yolu ilə yazıçı feodal-patriarxal həyata, mütləqiyyət quruluşuna qarşı nifrət hissi oyadır» (29, s.276). «Bədbəxt milyonçu yaxud Rzaqulu firəngiməab» povesti M.S.Ordubadi yaradıcılığının ilk dövrünə aid bədii cəhətdən qüvvətli nəsr əsəridir. Bu əsər müəllifin həm məfkurə, həm də sənətkarlıq cəhətindən irəlilədiyini, onun həyatı realist təsvir yolunda inkişafını, ictimai-siyasi hadisələri epik təsvir qüdrə- tinə malik olduğunu göstərməkdə idi» (79, s.305). C.Xəndan ədibin realizmində hiss olunan «lirika»ya toxu- nur, faciələrlə dolu səhnələrdə lirikanın «qüvvətli və təsirli»li- yini görür: «Yazıçı mürtəce qüvvələrə qarşı münasibətində öz yaradıcılığına xas olan satiradan geniş istifadə etsə də, bu lirika romanın əsas hadisələrindən qırmızı bir xətt kimi keçir. Realist yazıçı irticanın quduzluğu qarşısında məğlub olan gənc su- rətlərin faciəsini ehtirassız təsvir edə bilmir, onun tendensiya- çılığı da gözə çarpır» (29, s.276). Romanın kompozisiyasının təsir qüvvəsini artırması, «bə- sitdən mürəkkəbə, asandan çətinə doğru» inkişaf etdirilməsi, yeniliklə köhnəlik arasındakı konfliktə xüsusi yer verilməsi, ədalətli mübarizə yolunda olan yeniliyin faciəsinin oxucu dü- şüncəsinə təsiri, onları mübarizəyə ruhlandırması, faciəli səh- nələrin biri digərini «tamamladıqca «hadisələrin «kulminasiya nöqtəsinə» çatması, «əsərin razvyazkası onun adında irəli sürü- lən bədbəxtliyin səbəbləri haqqında tam dolğun» təsəvvür doğurması təhlil edilir. Bununla belə yazıçı bu qənaətdədir ki, «lakin təəssüflə qeyd etməliyik ki, yeniliklə köhnəlik arasındakı konfliktlər ailə-məişət səhnələrilə məhdudlaşdığından ictimai həyatdakı siyasi, inqilabi hadisələrə romanda yer verilməmiş, kütləvi hərəkatdan bəhs olunmamışdır» (29, s.276). Ədibin birinci böyük əsəri olan bu romanın qəhrəmanı Rzaqulu xanın məğlubiyyəti feodal-patriarxal münasibətlər
Gülxani Pənah
162 ölkəsi olan İran dövlət quruluşuna qarşı oxucuda nifrət hissi» oyatdığı, müəllifin bu məğlubiyyətdən «mütəəssir olduğu üçün» onun «bütün bais»lərini mənfi planda təsviri araşdırılır. Bu romanın azərbaycanlı oxucular tərəfindən sevinclə qarşılan- dığını bildirir. Yazıçının İran inqilabı ilə maraqlanması, yaxın- dan bu inqilabda iştirakı, siyasət aləmindəki təqibi, onun çar siyasəti üçün «qorxulu təhlükəli bir sima» hesab edildiyi vurğu- lanır. Tədqiqatçı yazıçının yaradıcılığını araşdırarkən onun 1917-1920-ci illərdəki fəaliyyətini ayrılıqda təhlil edir. 1917-ci il çarizmə qarşı mübarizənin genişlənməsinin yazıçının həyatı- na da böyük təsirini qeyd edən tədqiqatçı sürgündə də inqilabi fəaliyyətini davam etdirdiyini «Tuti» jurnalı redaksiyasına «gizli imzalarla» şeirlər göndərdiyini, burjua inqilabından sonra da dövrün «siyasi, ictimai hadisələrində əsaslı bir dəyişiklik» görmədiyini əks etdirən şeirlərinə toxunur. Eyni zamanda bu dövrdə yazıçının İran zəhmətkeşlərinin halını düşündüyünü, bunu şeirlərində verdiyini qeyd edir. «Tuti» jurnalının 1917-ci il 22 yanvar nömrəsindəki şeirlərdən aşağıdakı Biganə gəlib haqqına zor etsə danışma, Zor eyləməyib çeşmini kor etsə danışma. Millətdə böyük fiqr zühur etsə danışma, Batdı mədəniyyət günü, tar oldu bu İran misralarını nümunə gətirir (29, s.277). Sürgündə ikən beynəl- xalq siyasətlə maraqlanan yazıçının müstəmləkə və yarımmüs- təmləkə ölkələrinin əzilən xalqlarını müdafiə etməsi, impe- rializmə qarşı «çevrilmiş satiralarında» Amerika və İngiltərə imperialistlərinin Şərqdəki siyasətlərinin «ifşası» təhlil edilir. «İran və Vilsonun notası» adlı satirada bu imperializmin yerit- diyi siyasətin açıb göstərildiyi, Vilsonun imperialist «siyasə- tinin mahiyyətini» başa düşməyərək, «ondan nicat gözləyən o zamankı İranın dövlət başçılarını nəzərdə tutan şairin «Tuti» jurnalında (11 fevral, 1917-ci il) çıxan Açdın gördün xabdan İran, barakalla,
Gülxani Pənah
163 Qoydun bu işə aləmi heyran barakalla. Saldı yadına varlığını yoxsamı Vilson? Sən də belə xülyaya inandın ay uzun don? Dinlə sözümü, başlama çox, gör nə olur son! Sən xornanı çək, mən də deyim can barakalla, Axırda bu işlər olu bir yan barakalla (29, s.278) misralarını təhlil edir. «M.S.Ordubadi publisist əsərlərində olduğu kimi, şeirlə- rində də öz qələm yoldaşlarından fərqlənirdi. «Bəyani-həqiqət» felyetonunda verilmiş şeirində o, «Molla Nəsrəddin» üslubuna məxsus bir oynaqlıqla öz hədəfini lağa qoyurdu: Bəh, bəh, sizə əhsən, necə bir zövqü-səfasız, Fəxr eyləyin İrana ki, fəxrül üləmasız (58, s.105). Fevral inqilabından sonra sürgündən azad olunan şairin «Hərdəmxəyal» imzasıyla çap olunan şeirlərində «Sabir satira- sının xüsusiyyətlərini» görən tədqiqatçı Sabirin Məmmədəli şah haqqında yazdığı «Mənimki belə düşdü» satirasında romanov- lar sülaləsinin yıxılmasına sevinən «tam azadlığın əldə edildiyindən danışan Mollanəsrəddinçilərdən fərqli olaraq» Ordubadinin heç də «həqiqi azadlığın verildiyini» demədiyini deyir, «əksinə o, çox yaxşı bilirdi ki, Nikolayın yerinə onun kimi digər bir qan içən Kerenski keçmiş, dövlətin daxili və xarici siyasətində əsaslı bir dəyişiklik baş verməmişdir» fik- rində olduğunu, fevral inqilabından sonra hakimiyyətə keçən burjuaziyanın xalqın həyatını yaxşılaşdırmaq haqqında heç bir iş görmədiyini «Tuti»nin 1917-ci ilin 15-ci nömrəsində verdiyi şeirdə aydın söylədiyini qeyd edir. Ordubadinin bu dövr yaradıcılığının mübarizə və vətəndaş müharibəsi dövrünə təsadüf etdiyini araşdırır: «Bu elə bir dövr idi ki, hətta demokratik yazıçılarımızın çoxu siyasi- ictimai hadisələrin mürəkkəbliyi qarşısında öz yaradıcılıqlarını dayandırmır, hadisələrin gələcəyini gözləyirdilər. Bu dövrdə burjua-millətçi yazıçılar xarici işğalçılara arxalanaraq öz pantürkist, panislamist ruhlu əsərlərini geniş yayırdılar. Şiddət-
Gülxani Pənah
164 lənən sinfi mübarizə nəticəsində cəbhələr qəti surətdə ayrıl- mışdı» (29, s.279). Tədqiqatçı bu dövrdə Ordubadinin musavat hökuməti əleyhinə yazdığı «Hümmət» qəzetinin səhifələrində dərc et- dirdiyi məqalə və satiralarının «əhəmiyyətindən» danışır. Mü- savatçıların fəaliyyətində «xalqa zidd» siyasət gəzən Orduba- dinin xarici imperialistlərin təhrikiylə Sovet Rusiyasına verdiyi «ultimatum»unu müsavatın cahilliyi kimi qəbul etməsini, kəs- kin tənqid etməsini təqdir edən tədqiqatçı Ordubadinin «sovet hakimiyyətinin qələbəsi uğrunda, müsavat və onun xarici ağa- ları əleyhinə mübarizələrdə aktiv iştirakı»nı, Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulandan sonra «Əxbar», «Kommunist» qəzeti və «Füqəra füyuzatı» jurnalının redaktoru olub, onların səhifələrində şeir və felyetonları ilə birlikdə siyasi-ictimai- ədəbi məqalələrini çap etdirməsini qeyd edir. Bu dövrdə onun «aktiv» fəaliyyətini sübut edən faktları nəzərdən keçirir, 1920- ci il 15 maydan sonra «Kommunist» qəzetinin iki həftəlik nöm- rələrində çıxan məqalələrini, onun bütün nömrələrdə yazılar dərc etdirdiyini, hətta «bəzi nömrələrdə üç yazısının çıxdığını» deyir. «Əxbar» qəzetində də tədqiqatçı onun fəaliyyətini araşdırır və gəldiyi qənaət eynidir. Bununla da yazıçının hər üç mətbu orqanda yazılarını dərc etdirdiyini, «Füqəra Füyuzatı» jurnalında ədəbi əsərlərinə geniş yer verdiyini açıqlayır. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində yazdığı əsərlərini («Şeirlər», «Analıq», «Mənim şeirlərim», «Leninə», «Məhər- rəmlik və rövzəxanlıq», «Qurban kəsmək haqqında», «Məhər- rəmlik mövhumatı və onun sinfi mahiyyəti», «Qurban mövhu- matı», «Köhnə adamlar», «Din əleyhinə şeirlər») araşdırır. Ordubadinin bu dövrdəki əsərlərini «öz bədii və fikri dərinliyi etibarilə onun yaradıcılığında böyük bir yenilik kimi» qiymət- ləndirmir, Molla Nəsrəddin cərəyanına xas olan cəhətləri əhatə edən felyeton və satirik yazıları «qüvvətli, dili sadə, fikri aydın» görür. Gülxani Pənah
165 Onun sovet hakimiyyəti illərində yazdığı «tarixi roman- ları»nı dəyərləndirir: «Dörd cilddən ibarət olan «Dumanlı Təb- riz» romanı üzərində yazıçının 1909-cu ildən işlədiyini, 1930- 40-cı illərdə yazıb qurtardığını bildirir: «1905-ci il rus inqila- bının təsiri altında Cənubi Azərbaycanda başlanan milli azadlıq hərəkatı ədəbiyyatımızda birinci dəfə böyük həcmli əsərdə M.S.Ordubadi tərəfindən qələmə alınmışdır. Yazıçının Zaqaf- qaziya, xüsusən Bakı inqilabçılarının Təbrizdəki inqilabi hərəkata köməyini, Səttar xanın rəhbərliyi altında yerli müca- hidlərin vətənpərvərliyini, İran irticası və onun ingilis-amerikan ağalarının inqilabı boğmaq cəhdlərini real tarixi sənədlərlə və şəxsi müşahidələrinə əsaslanaraq «epik planda» təsvir etdiyi bildirilir, «şah əsəri kimi» qiymətləndirilir (29, s.283). Kamal Talıbzadə yazır: «M.S. Ordubadi «Molla Nəsrəd- din»də tam 20 il iştirak etmiş, jurnalın ən fəal əməkdaşlarından biri olmuşdur. O inqilabdan əvvəl çıxan «Tuti», «Tərəqqi», «Tazə həyat», «İttifaq», «Babayi-Əmir», «Zənbur» kimi müxtə- lif istiqamətli qəzet və jurnallarda iştirak etmişdi. Lakin «Molla Nəsrəddin», ədibin özünün dediyi kimi, onun «daimi yazmağa həvəsi olan» bir jurnal olmuşdur» (30, s.282). İslam Ağayev «Molla Nəsrəddin» jurnalında şeir» məqa- ləsində Ordubadi kimi müəlliflərin qələmindən çıxan şeirləri nisbətən «rəvan və duzlu» (10-103) görür. Onun yaradıcılığında «Molla Nəsrəddin»in güclü təsirini qeyd edir: «Məsələn, C.Məmmədquluzadənin «Lisan bəlası» felyetonundakı Ey dil, dəxi dinmə və sükut et səni tarı, Lal ol və danışma! Sal başını aşağı, ya heç baxma yuxarı, Mal ol və danışma! misraları ilə başlanan şeirinin təsirilə «Hərdəmxəyal» yazırdı: Hər töhməti bas bağrına, çox söyləmə, Lal ol!
Saldat nə soruşsa, dilini anlama, Gülxani Pənah
166 Mol ol! (80). M.S.Ordubadinin şeirləri getdikcə büllurlaşır və onun satirik istedadı parlayırdı. M.S. Ordubadi publisist əsərlərində olduğu kimi şeirlərində də öz qələm yoldaşlarından fərqlənirdi» (58, s.103). «Gizli Bakı», «Döyüşən şəhər», «Qılınc və qələm» romanları haqqında məlumat verən tədqiqatçı «Qılınc və qələm» romanını «N.Gəncəvinin 800 illik yubileyi ilə əlaqədar» yazmış, bu romanda şairin həyat və yaradıcılığı fonunda XII əsrin «bir sıra siyasi, ictimai və ədəbi hadisələrini» əhatə etmiş, bu əsərlər ilə Azərbaycan ədəbiyyatında «tarixi roman janrının əsasını qoymuşdur». Bu əsərləri yazmaq üçün yüzlərlə tarixi sənədlərdən istifadə etsə də, «yazıçı təxəyyülü əsasdır» «M. S. Ordubadi çox məhsuldar bir sənətkar idi. Əlli ildən artıq davam edən ədibin fəaliyyətində onun qələmindən çıxan mətbu və qeyri-mətbu əsərlərin sayı altı minə çatır. Bu zəngin ədəbi irs həm XX əsr, həm də sovet dövrü ədəbiyyatımızda əlamətdardır» (29, s.284). M. Cəfərov M.S.Ordubadini «Dumanlı Təbriz» kim əsərləri ilə, yeni əsrdə Şərqin oyanmasını sənət güzgüsündə canlandıran, Şərqi «Minbir gecələr Şərqi» kimi təqdim və təsəvvür edən təəssübkeş burjua yazıçılarının əksinə olaraq, əsərlərində imperailst müdaxiləsinə, müstəmləkə zülmünə qarşı mübarizəyə qalxan inqilabçı Şərqi göstərib şöhrətləndirən və Şərq xalqlarının qurtuluşunu, həqiqi azadlıq və istiqlaliyyətini sosializmdə, kommunizmdə görən bir yazıçı» kimi tanıdığı- mızı» (49, s.194) qeyd edir. XX əsr milli ideyalar uğrunda mübarizə tarixinə adını yazan, Şərq romantizminin, xüsusilə Azərbaycan ədəbiyyatında romantizmin görkəmli nümayəndəsi Məhəmməd Hadi bənzər- siz yaradıcılığı ilə seçilən sənətkarlardan biridir. Əsərlərində xalqın mənafeyini əsəs tutan, azadlığı, bəra- bərliyi, insan haqlarını müdafiə edən, azadlıq mübarizəsinə rəğ- bət bəsləyən bir mübariz sənətkar kimi tanınır. «Dad istib- daddan», «El fəryadı», «Bir sərgüzəşti-xunin», «Mülhəmeyi-
Gülxani Pənah
167 əşar», «Bariqeyi-inqilab», «Qoymuş millət imzasını övraqi- həyatə, yox millətimin xətti bu imzalar içində», «Məkatib», «Fünun və maarif», «Lövheyi-təsviri-maarif», «Qələmə», «Tə- rəqqiye-sənaye», «Bərabərlik aləmindən məktublar» əsərləri, «Firdövsi-ilhamat (1908), «Şükufeyi-hikmət» (1914), «Eşqi- möhtəşəm, yaxud ana qucağı» (1914), «Əlvahi-intibah, yaxud insanların tarixi faciələri» (1918) adlı şeir kitablarını çap etdirdiyi, tarix, mədəniyyət, konkret ədəbi əsərlər haqqında yazdığı publisist məqalələri, Sədidən, Hafizdən, Rumidən etdiyi tərcümələri məlumdur. Zalımların əl-qol açdığı, zülm və işgəncə verənlərin cə- zasını almadıqlarını, ədalətpərəstlərin sürgünlərdə, həbslərdə çürüməsini qəbul edə bilmədiyi xalqını, özü kimi düşünən simaların «mənəvi ölülər» içində çürüməsini görüb («Qarışıq xəyallar») dərd çəkir. Xalqının avam, cəhalət içində qalmasını «vətəndaşlıq kədəri» bilir, onun öz imzasını imzalar içində görmək arzusunu, onun bu arzuya qane olmadığını, bu arzunun «həqiqət» olacağına inamını, «bu inamla» tam bir yəqinliklə, düşmənə üz tutaraq qəzəb və nifrətini söylədiyi «Bir gün görərəm qanını səhbalar içində» misrası ilə ümumiləşdirir. Məhəmməd Hadinin fəlsəfi şeirləri-»Kitabi-həyat», «Mə- naziri-təbiət», «Dünya saheyi-qəmdir», «Təraneyi-qəmpər- vəranə», «Bükayi-təbiət», «İnsanların tarixi faciələri», «Töv- siyeyi-mürğ» və s. əsərləri»i başdan ayağa fəlsəfi məzmunda- dır. Onun həyatın, yaranışın, dünyanın mənası haqqında sor- ğuları maraqlıdır. O, suallarıyla oxucunu düşünməyə çağırır. Dünyanın varlılara və yoxsullara bölünməsi, həyatın gözəl və kədərli cəhətləri, böyük arzuların həyata keçməsinə mane olan qüvvələrin insanlığa sığmayan alçaq əməlləri Hadini düşün- dürmüşdür: Cünunpərvərlərin fikri olub alimpəsəndanə, Neçin məyubdur rəyi-fəlatunanə, bilməm ki?
Olubdur müstəbidan calisi-övrəngi-istiğna, Gülxani Pənah
168 Neçin zillət nəsib olmuşdur əhraranə, bilməm ki?
Ziyavü zülməti təmyizə yoxmu dideyi-idrak, Niyə nuri-həqiqət çıxmayır meydanə, bilməm ki?
Olub arayişi-baği-səadət cəhlpərvərlər, Neçin arif yaşar dünyada bədbəxtanə, bilməm ki? Yaşadığı həyatın əzabları, müharibə meydanlarında gör- düyü dəhşətlər, insanların tarixi faciələri, bəşəri kədər yaradıcı- lığında əsasdır və tədqiqatçılar öz araşdırmalarında bu məsələ- lərə xüsusi diqqət yetirirlər. Azərbaycan romantizminin görkəmli simalarından olan Məhəmməd Hadinin həyat və yaradıcılığı əhatəli tədqiq edil- mişdir. Onu «fitrətən sərbəst təbiətli, izzəti-nəfsini sevən, məh- dud yaşamağı bacarmayan istedadlı» bir şəxs kimi dəyər- ləndirir, mühitinə «sığmayan», «köhnə həyatda heç bir təsəlli əlaməti» (M.Cəlal) görməyən, bu mühitdən qurtulmağa can atan qələm sahibi kimi xarakterizə edirlər (26, s.355). Məhəmməd Hadi ziddiyyətli dünyagörüşə və yaradıcılığa malik olmuş, «Rusiyada 1905-1907-ci illər inqilabının mübariz şüarlarına səs versə də, sonralar burjua və sosialist ideologi- yaları arasında tərəddüd etmiş, obyektiv olaraq ikinciyə daha çox meyl göstərmiş» (2, s.126) sənətkardır. Onun yaradıcılığı ədəbiyyatşünaslar tərəfindən tədqiq edilmişdir. Məmməd Cəfər («Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm». Bakı. 1963), Ə.Mirəhmədov («Məhəmməd Hadi». Bakı. 1962, 1985), Mir Cəlal («Klassiklərimiz və müasirlərimiz»baki. 1937, «Azərbaycanda ədəbi məktəblər» Baki. 2004), Cəfər Xəndan, Abdulla Şaiq və başqaları Məhəmməd Hadi yaradıcılığı haqqında dəyərli fikirlərin, araşdırmaların müəllifləridir. M.Hadinin yaradıcılığını diqqətlə izləyən, onun haqqında ilk dəyərli araşdırmaların müəllifi olan Mir Cəlal XX əsrin I rübündə Azərbaycan romantizm məktəbinin görkəmli nüma- yəndəsi Hadini coşqun, alovlu, «hərarətli təb sahibi, müasir Gülxani Pənah
169 ictimai hadisələrə vaxtında səs verməyə cəhd edən bir şair» ki- mi qiymətləndirir. Onu «dil, təsvir, ifadə vasitələri, şeir qurulu- şu etibarilə qədim klassik poeziyaya bağlı», ədəbiyyatın mənəvi qidası ilə böyümüş, lakin bir sıra şairlər kimi klassik şeir məktəbimizin «əsiri olmamış», onun da Sabir kimi bu şeir ilə müasir «ədəbiyyat meydanına çıxmağın mümkün olmadığını» duyan, şeirin «şüara çevrildiyini, fəal bir mübarizə vasitəsi» olduğunu anlayan, «mövzularının hamısını həyatdan, siyasi və ictimai mübarizələrdən» alan bir şəxsiyyət kimi tədqiq edir. Ha- dinin əsərlərinin əsas mövzusu «mətbuatın, elm və mədə- niyyətin faydası, sənaye, azadlıq hərəkatı, yeni nəslin tərbiyəsi, qadın azadlığı, dünyəvi elmlərin kəşf və xariqələri, vətənin tərəqqisi, cəhalətdən xilas olmaq, mədəniyyət səviyyəsini yüksəltmək, insani hisslərin müqəddəsliyi»dir (26, s.356)-deyir. M.C.Cəfərov «Səni kim unudar» məqaləsində Məhəm- məd Hadinin sənətinə yüksək qiymət verir. Hadini «gələcək üçün yaşayıb çırpınan», «insanpərvər», «beynəlmiləlçi», vətə- nini, xalqını sevən, onu canından da artıq sevən, başqa xalqların azadlığını, səadətini istədiyi kimi, öz xalqını, millətini sevən, özü də «təmiz, saf, ləkəsiz, yüksək bir qəlb ilə sevən» sənətkar kimi dəyərləndirir. C.Xəndan M.Hadinin yaradıcılığına yüksək dəyər verən tədqiqatçıdır. O digər tədqiqatçılar kimi şairin bədii irsinin düz- gün təhlilini verir, əsərlərində olan ideya və məzmunlara diqqətlə yanaşır. «Mürəkkəb və ziddiyyətli» yaradıcılığa malik şair «bir tərəfdən zülm, istismar, cəhalət və nadanlığa qarşı» çı- xır, demokratik fikirlər «yürüdür», «digər tərəfdən də burjua ideologiyasının təsiri altında dini ruhda və millətçilik təsirilə» şeirlər yazır, sonralar «irtica illərinin dəhşətlərini, burjuaziyanın satqınlığını, ruhanilərin iç üzünü, çar dumalarının xalqa zidd siyasətini görən» şair «ictimai məzmunlu şeirlər» yazır, bunların bir qismini «Yoldaş», «Təkamül», «Beyrəqi-ədalət» və başqa inqilabi-fəhlə mətbuatı səhifələrində» çap etdirir. Gülxani Pənah
170 C.Xəndanın müsavatçıların «zülm və istismarını» gör- dükdən sonra şairin yaradıcılığında «bədbin» motivlərin güc- ləndiyi barədə fikirləri yanlış ola bilər. Çünki cəmi-cümlətanı 1 il 2 ay ömür sürmüş müsavat hökuməti heç özünü doğrultma- mış beşiyində boğuldu. Burada şairin çar zülmündən qurtarıb, bolşevik-müsavat çəkişmələri içərisində yetərincə nəticə çıxara bilməməsi məsələsi də var. Ola bilsin ki, M. Hadi deyəndə ki:
Çox çətinləşdi bu günlər yaşamaq dünyada, Daha müşkülləşəcək bilməliyiz fərda da. bu mübarizələri nəzərdə tuturdu. Çünki C.Xəndanın özünün dediyi kimi «inqilablar dövründə yaşayan şair zülm, istismar və mütləqiyyət əleyhinə çevrilən mübarizələrdən ilham alır»dı. O: Minlərcə binəva quru yerlərdə can verir, Beş on ləim naili-dəryayi nemətin! ...Həmdəsti-ittifaq olunuz, ey rəfiqlər! Birlikdə fəth olur sizə babi səadətin! -deyəndə demokrat-müsavat, bolşevik, bütövlükdə öz proqra- mında sadə zəhmətkeş xalqın hakimiyyətini qurmaq istəyən qüvvələri birliyə səsləyir, çar zülm və istibdadından bu yolla qurtuluşun mümkünlüyünü görürdü. O, birlik istəyirdi, müsa- vatçılara «zülm və istismarçı» kimi baxa bilməzdi. Hadisələrin bu fonda təhlili də kommunist ideologiyasından irəli gəlirdi. Sosializm ideyaları ilə köklənmiş o dövrün ictimai-siyasi hadi- sələri içərisində böyüyən C.Xəndan yetərincə tarixi həqiqətlərin gizlədilməsinin nəticəsində M.Hadinin bu misralarının bu şəkildə təhlilini vermiş ola bilir. Eyni zamanda müsavat haki- miyyəti dövründə Nəsib bəy Yusifbəyovla onun «münaqişəsi» haqqında da söhbətlər yada düşür. Hələ yenicə qurulmuş bir hakimiyyət rəhbərliklərinə ola bilsin ki, şikayətləri çatmadı- ğından Hadi «gileyli» olub, bunu isə bir ölkənin tarixində olan ilk demokratik respublikanın fəaliyyətinə aid edə bilmərik: «Deyilənlərə görə, bir dəfə Nəsib bəy qatarda Tiflisə gedərkən Kürdəmir stansiyasında Hadi ona təsadüf etmiş və nədənsə
Gülxani Pənah
171 şikayət eləmək məqsədilə onun yanına getmək istəmişsə də, növbətçi müsavat zabitləri onu içəri buraxmamışdılar. Hadi pəncərədən: «Adə, Nəsib, Nəsib!»-deyə hiddətlə çığırmış, Nə- sib bəy: «Qışqırma, içəri gəl»-dedikdə o: «Sağdan, soldan kö- pəkləri bağlamısan, içəri buraxmırlar,»-deyə cavab vermişdir (27, s.237). Məhəmməd Hadi Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra rus sovet işğalına qarşı Gəncə üsyanında fəal iştirak etmiş, bu üsyan zamanı həlak olmuşdu. «Əsgərlərimizə, konüllülərimizə», «Məfkureyi-aliyyəmiz» və digər şeirlərində xalqı milli azadlıq, istiqlaliyyətin qorunması, yaşadılması uğ- runda mübarizəyə» çağırır. 1918-ci il mart hadisələri, türk- müsəlman xalqının erməni daşnaklarının qətliamı zamanı şəhid olan oğullarımızın ölməz ruhuna («Şühədayi-hürriyyətimizin ərvahinə ithaf») həsr olunan əsərləri, «bütövlükdə şairin Cüm- huriyyət dövrü yaradıcılığı vətən, yurd sevgisinin özünəməx- sus, bənzərsiz bədii örnəyi kimi» diqqəti çəkir, «şairin bu illərdə yazmış olduğu poetik örnəklərdə onun yaradıcılığına xas olan fəlsəfilik, həyatilik, düşündürücülük, vətəndaşlıq ruhunun qabarıqlığı»nın daha aşkar şəkildə özünü «büruzə» vermiş olduğu tədqiqatlarda əsasdır (28, s.11). M.Hadi şeirlərinin əksəriyyətində oxucuları maariflənmə- yə çağırır, çadraya qarşı çıxır, insanlara yüksək «dəyər verir», din xadimlərini, nadanlıq və cəhaləti, geriliyi, feodal-patriarxal adət-ənənələri «pisləyir», «xoşbəxt və azad bir dünyanı xəya- lında bəsləyir». Azərbaycanın ilk demokratik respublikasının yaranmasında mühüm rol oynayan müsavatçılar heç zaman zülm və istismar sahibi kimi görünə bilməzdi. Sadəcə demok- ratik Azərbaycanın məqsəd və məramları bolşevik partiyasının məqsəd və məramlarından fərqli idi. Demokratik müsavat xırda burjua adamlarının da dövləti idi. Xalq isə burjua sözü gələndə elə bil qutuda ilan görürdü, bolşevik partiyası hakimiyyəti onların əlindən almaq üçün hər vəchlə müsavatın ideyalarını pisləyirdi, xalqın içində onlara qarşı inam və etibarı
Gülxani Pənah
172 azaltmaq, onun yerinə hakimiyyətə keçmək üçün hər cür təb- liğat və təşviqatdan istifadə edirdi. Hadi də dövrünün ziyalısı idi, inqilabçı deyildi, siyasi arenadan o qədər də əhatəli xə- bərdar deyildi. Ola bilsin ki, ömrü boyu arzuları ürəyində qalan, xoşbəxt, firavan, səadət içində yaşamaq arzularının reallaş- masına imkan verməyən burjua sinfinə qarşı qəlbində nifrət o qədər güclü idi ki, müsavatın da burjuaziyanın xırda təbə- qələrini qəbul etməsi onu ümidsizliyə qapılmağa vadar etmişdi, bu bədbinlikdən danışmaq olar, amma «zülm və istismar»ı müsavatın ayağına yazmaq olmaz. M.Hadi dünyada, xüsusilə türk dünyasında, C.Xəndanın dediyi kimi 1905-ci il Rusiyada baş verən inqilabın təsirilə İranda da yaranmış inqilabı, «ümu- mən Şərqdəki azadlıq hərəkatını tərənnüm edir»di: Asayişin behişti açılmazbu yerdə kim, Ta yağmasa o gülşənə baraniinqilab (2, s.311). Abdulla Şaiq də Cəfər Xəndan kimi Məhəmməd Hadinin «bədbin»liyini, ruh düşkünlüyünü dilə gətirir. 1908-ci ildə Tür- kiyə sultanlarından olan Əbdülhəmidin əleyhinə güclənən azad- lıq hərəkatına maraq göstərən Azərbaycan ziyalılarından biri olan Hadi bu azadlıq, inqilab arzusuyla 1910-cu ildə Türkiyəyə gedir və oradan ümidləri boşa çıxmış, ac, səfil bir halda qayıdır. Hadi yaradıcılığının tədqiqatçısı Mir Cəlal M.Hadini bədbin şair sayanların fikirlərinin əleyhinədir. Onlara şairin «Şükufeyi-hikmət» əsərinin müqəddiməsini diqqətlə oxumağı məsləhət görür: «Qırx illik sərmayeyi-həyatını heyvanları tə- təbbö və tədqiq etməklə keçirən məşhur və hörmətlərə layiq bir simayi-hikmətin, ingilis filosofu Darvinin kəşfə müvəffəq olduğu bir həqiqət kitabi-həyatın hər yarpağında oxunur. Bu məruf filosof meydana qoyduğu nəzəriyyəsində xülaseyi- əfkarını bəyan edir: «Təbiətin əzəli… qanuni mövcibincə bu həyat mübarizəsində acizlər, zəiflər özlərindən daha qüvvətli olanlar tərəfindən yeyilərək, əzilərək məhv və nabud olacaqlardır. Taki istifayi-təbii hasil ola bilsin». Aşağıdakı də- Gülxani Pənah
173 yərsiz şeirlərim o təbiətşünas həkimin bu nəzəriyyəsinin ilhamgərdəsidir» (26, s.357). Burada Darvin kimi bir filosofun həyatından Hadinin xüsusi bir fəlsəfi kitab yazdığını, onun məfkurəsində bədbinlik səciyyəvi olmadığı, mübarizədən əl üzmək, tərki-dünya əhvali- ruhiyyəsi deyil, həssaslıq, həyatın dərinliklərinə varmaq meyli, «Fəlsəfi ənginlik arzusu» görür. C.Xəndan Hadinin əsərlərində olan sənətkarlıq məsə- lələrinə münasibətini bildirir. Onun əsərlərində «hiss, xəyal, ob- razlı təfəkkür çox qüvvətlidir, orijinal təşbihlər, mənalı sözlər- aforizmlər, təsirli məcazlar, ümumiyyətlə zəngin təsvir-ifadə vasitələri, habelə məna gözəlliyi bu yaradıcılığı daha da mənalandırır» (2, s.311). Anaların tərbiyəli, vətən üçün layiqli övladlar tərbiyə etməsinin “vətən işi olduğunu söyləyir”, yeni tərbiyə məsələsini irəli sürür, «mərifət və biliyi zəmanə üçün çox qiymətli bilir, qadınlarla kişilərin bərabər hüquqlu olduğu ölkələrə «qibtə edir», qadınlara «hicabı» məcbur edənlərə, «örtük» deyən şairlərə cavab olaraq yazdığı Mən istəməm bu örtüyü, ey şair, istəməm!
Ya: «Örtü»-bunu yaqdı ki, Qərb oldu möhtəşəm,
pürziya. Lazımsa örtü, biz nədən aya güşadəyiz?
Məqul bir cavab: Xilqətdən anlaşıldı ki, azadəzadəyiz,
-misralarındakı etiraz «təbii həyat məntiqinə» (26, s.362) əsaslanır. Cəfər Xəndan onun: Ey qadın, ey qaranlıq içrə sabah, Ey həyatın lətif bir səhəri!- -misralarını xatırladır: «Burada qadın qaranlıq içindəki sabaha bənzədilmişdir ki, oxucu bu qaranlığın çadra olduğunu dərhal başa düşür. Lakin şair bununla da kifayətlənmir, qadına daha Gülxani Pənah
174 böyük məna verir, onu həyatın lətif bir səhərinə bənzədir. Son- rakı misrada isə: «Açıl ey sübhi-sadiqi millət!»-deyərək sübhün açılması ilə qadının çadradan çıxması fikrini şairanə surətdə ifadə edir» (2, s.311). C.Xəndanın «M.Hadinin «Seçilmiş əsərləri» məqaləsi ən yaxşı resenziyalardan biridir. Tənqidçi alim burada M.Hadinin yaradıcılığı haqqında müəyyən qədər tədqiqlərlə yanaşı, kitabın özü barədə tənqidi fikirlərini verir. Ə.Mirəhmədovun kitaba yazdığı müqəddimədə «şairin yaradıcılığındakı ziddiyyətləri» düzgün təyin etməsi təqdir edilir. M.Hadinin dilində çoxlu qəliz ibarə və ifadələr olduğundan kitaba verilən «mükəmməl lüğət», şeirlərin xronoloji düzülüşü təqdir edilir. Kitabın belə müvəf- fəqiyyətləri ilə yanaşı nöqsanlarını da görür. Kitaba M.Hadinin «bədii fikir cəhətdən qüvvətli» sayılan şeirlərinin salınmaması («Bunların sırasında bolşevik qəzeti «Təkamül»də çap olunan və yeni konstitusiya tələb edən «El fəryadı», İran inqilab- çılarının nəşri olan «Beyrəqi-ədalət» jurnalında dərc olunan siyasi-lirik şeiri, «Əməl» poeması- C.X), mənsur şeirləri, nəsr əsərləri, eyni zamanda maarifi, mədəniyyəti təbliğ edən, ədəbiyyat, incəsənət, təlim-tərbiyə məsələlərinə həsr olunan çoxlu sayda məqalələrinin olmaması tədqiqatçını narahat edir. «Firdövsi-ilhamat (1908), «Şükufeyi-hikmət» (1914), «Eşqi-möhtəşəm, yaxud ana qucağı» (1914), «Əlvahi-inti-bah, yaxud insanların tarixi faciələri» (1918) adlı şeir kitablarını» çap etdirən, tarix, mədəniyyət, konkret ədəbi əsərlər haqqında publisist məqalələrin müəllifi olan Hadi Sədidən, Hafizdən, Rumidən tərcümələr etmişdir C.Xəndan şairin «Seçilmiş əsərləri»nə Nizami, Sədi, Vik- tor Hüqo və başqa sənətkarların əsərlərindən etdiyi tərcü- mələrdən daxil edilmədiyini qeyd edir, gələcəkdə çap olunacaq kitabda bunların nəzərə alınmasını məsləhət görür. Hadinin «qəliz, çətin ərəb-fars şeiri üslubunda»
yazmasını onun ədəbi-bədii dilimizin keçirdiyi istilahlardan uzaq düşməsində görür, bir ovuc ədəbiyyatçılardan başqa, oxu- Gülxani Pənah
175 cular tərəfindən anlaşılmadığı bildirilir, bunun da «Füyuzat»ın dil-üslub xəttinə uyğunlaşmağa məcbur olduğundan irəli gəldi- yini söyləyirlər. Hadinin əsərlərinin dilini araşdıran tədqiqat- çılar o zamankı romantizmin təbiətinə uyğun, bu təbiətdən doğan «təntənəli, bəzəkli, ritmik, xitabkar» dil kimi müasiri ol- duğu realistlərin başladığı «sadələşmə cərəyanına zidd», «klas- sizm üslubuna uyğun, ərəb-fars tərkib və ifadələrinin çox işlədildiyi, çətin, yüksək, ağır bir dil» (26) kimi səciyyələndirir və onun şeirlərinin yayılmamasına, mütərəqqi fikir və duyğu- larının tez mənimsənilməməsinə dilinin belə qəlizliyinin səbəb olduğunu göstərirlər. Cəfər Xəndanın Hadinin «Seçilmiş əsərlər»ində gördüyü nöqsanlardan biri bir sıra şairlərin, çoxlu yer adlarının, «tarixi şəxsiyyətlər haqqında məlumatın, dini-əfsanəvi adlarını oxu- cular bilmədiyindən ifadələrin izahının verilməməsidir: «Odur ki, şairin «Kəmalın bu kəlamilə xitam et nəğməni, Hadi», «həl- yəstəvi» elan ediyor həsrəti-furqan» misralarında kimə, nəyə işarə etdiyi məlum olmur» (2, s.312). Bununla yanaşı şeirlərin orfoqrafik xüsusiyyətlərini araşdıran tənqidçi sözlərin düzgün yazılışı, vəznə, ahəngə görə apastrof və ya başqa işarələrin qoyuluşuna çəkilən zəhmət, lüğətin mükəmməl tərtibini dəyərləndirir. Hələ keçən əsrin 50- ci illərində yazılan bu məqalə bu gün də Hadi yaradıcılığının tədqiqi cəhətdən öz dəyəri ilə seçilir. Tənqidçi Cəfər Xəndan həm də bir tədqiqatçı alim kimi Hadinin dövrü, onun ictimai- siyasi görüşləri, həyatı, yaradıcılığı, əsərlərinin məzmun zənginliyi ilə bağlı fikirlər söyləyir. Cəfər Xəndan, Mir Cəlal kimi bir çox ədəbiyyatşünasla- rımız, tənqidçilərimiz Məhəmməd Hadinin həyat və yaradı- cılığının təhlil və tədqiqini verərkən onu romantik ədəbiyyatın ən qüdrətli nümayəndəsi kimi tədqiq etmiş, «öz dostlarını, həmfikirlərini, öz xalqını, vətəndaşlarını və bütün bəşəriyyəti köhnə dünyanı cənnətə, millətlərin qardaşlıq dünyasına çevir- məyə çağıran, qanlı əllərlə xalqlar arasında törədilən ədavəti
Gülxani Pənah
176 məhv etməyə, birkərəlik məzara dəfn etməyə çağıran…bu bö- yük həqiqətin həyatda mövcud olmadığını görüncə» kədərlənən (M.C.Cəfərov) şairin ədəbi-bədii yaradıcılığına dair qiymətli tədqiqatlar aparmış, şairin Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında xidmətlərini yüksək qiymətləndirmişlər. Geniş ictimai-siyasi görüş dairəsinə malik olan, maarif- pərvər insan, lirikasının əsas mövzusu vətənin, xalqının taleyi olan, xalqı maarifə, mədəniyyətə çağıran, Sabirin yaxın dostu olan, M.Mahmudbəyovla birlikdə «Yeni məktəb» (1909), «Türk ədəbiyyatına ilk qədəm» (1914) dərsliklərini yazmış Abbas Səhhətin ədəbiyyat tariximizdə öz yeri var. Onun «Fəryadi intibah», «Nitqi-mənzum», «Dilbəri-hürriyyətə qitə», «Yad et», «Oxucularıma», «Şikayət» kimi xalqı maarifə, mədə- niyyətə çağıran əsərləri, «Özlərini sevənlərə», «Müsəlman ürə- faları», «Şair, şeir pərisi və şəhərli» poetik əsərləri, «Bədbəxt ailə, «Qaragünlü Həlim» hekayələri, «Volqa səyahəti» romanı və «Əli və Aişə» əsərləri, uşaqlar üçün yazdığı şeir, təmsil və pyesləri («Güllərin bəhsi», «Yaz», «Ata və oğul», «Küçə uşağı», «Cəhalət səmərəsi» və s.) vardır. Rus, fransız, alman dillərini yaxşı bilən bir tərcüməçi kimi tanınmış, bu gün də bədii dəyəri ilə seçilən sənətkarımız Abbas Səhhət dövrünün maarifçisi, həkimi, müəllimi olmaqla yanaşı şair idi. Onun ədəbi fəaliyyəti tədqiqatçılarımız tərəfin- dən geniş araşdırılmışdır (125). Realist-demokratik yazıçılardan öz yaradıcılıq üsulları ilə fərqlənən, daha çox romantizmə meyl edən şairləri ideya istiqamətilə iki qrupa ayıran C.Xəndan «Abbas Səhhətin də daxil olduğu birinci qrup əsas yaradıcılığı etibarilə mütərəqqi fikirlər təbliğ etdiyi halda, ikinci qrupa daxil olanlar isə burjua ideologiyasını yayan, «sənət sənət üçündür» nəzəriyyəsinə əsaslanan mürtəce romantiklərdir»-deyir (29- 385). C.Xəndan Abbas Səhhəti burjua ideoloqlarına düşmən, demokratik yazıçılara isə «dost» münasibət bəsləyən XX əsr ədəbiyyatımızda şeirləri, ədəbiyyatşünaslığa aid məqalələri və
Gülxani Pənah
177 bədii tərcümələri ilə «mühüm yer tutan», Azərbaycan şeirinə həm məzmun, həm də formaca yenilik gətirən şair kimi dəyər- ləndirir. 1874-cü ildə Abbas Səhhət Şamaxı şəhərində müəllim ailəsində doğulub, dörd il onun məktəbində oxuyub, təhsilini 1894-cü ildə Tehranda açılan «Mədrəseyi-nizamiyyeyi-Na- siriyyə» adlı məktəbdə davam etdirib, dörd illik təhsildən sonra həkim diplomu alıb, bir il İran xanlarından birinin yanında həkim olub, sonra 1901-ci ildə Şamaxıya qayıdıb. Burada pedaqoji fəaliyyətə başlayıb, eyni zamanda şəxsi mütaliəsi ilə Azərbaycan, rus, fars və Avropa ədəbiyyatını, müəllim dostlarının köməkliyi ilə rus dilini öyrənib, qabaqcıl rus ədəbiyyatı ilə maraqlanıb. Onun «köhnə-sxolastik Şərq ədə- biyyatı formalarını, köhnə mədhiyyə şairlərinin yaradıcılıq üslubunu tənqidə» başlaması, bu mövzuda ilk əsərini 1905-ci ildə yazdığı, həmin ildə «Həyat» qəzetində çap olunan «Yeni şeir necə olmalıdır?» adlı məqaləsini, burada şeirdə köhnəlmiş qanunları nəzərdə tutduğu araşdırılır. Abbas Səhhət yazır: «Şüərayi-sabi-qəmizin əşar və əbyatının təbii əhvala müqayir olduğundan, oxuyan kəslərə kəsalət və nifrət gətirməyi və heç bir surətdə insan üçün mərifət və ibrət dərsi ondan hüsula gəlmədiyi məlumdur. Məsələn, qəddin sərv ağacına oxşadıl- ması, ya məhbubun üzünü bədr aya bənzətdikləri kimi və yainki qaşlarını yaya və kipriklərini oxa təşbih tutduqları qəbul və bu qədər var ki, təzə səpkidə bu anəcən bizim şüəralardan bir nəfər olmayıb ki, bu mətləbə mültəfit olub öz şeirini təbii hissiyyatın məzmununa dair nəzm etmiş olsun» (29, s.387). Tədqiqatçı şairin zəif cəhətlərini nəzəri cəhətdən düzgün görsə də, «bəs yeni şeir necə olmalıdır?» sualına «düzgün ca- vab tapa bilmədiyini», «öz qoyduğu sualın cavabını təcrübi şəkildə şairin həll edə bilmədiyini» «Bahar axşamı» şeirində göründüyünü bildirir. Şairin yaradıcılıq işindən başqa dərs kitabları yazdığı, müəllimlik etdiyi, ədəbiyyatsevərlərə Şamaxıda mühazirələr oxuduğunu, Sabirlə Səhhətin yaxın dostluğunu qeyd edir. Onun
Gülxani Pənah
178 Sabiri sevdiyi, onun sənətinə yüksək qiymət verməsi, yaradıcı- lığında da öz əksini tapdığı bildirilir. Onun rus ədəbiyyatından etdiyi tərcümələri, elmə, maari- fə verdiyi dəyəri dilə gətirir: «Abbas Səhhət xoşbəxt gələcəyi elm və maarifdə, xalqın bütünlüklə savadlanmasında, mədəniy- yətin inkişafında görürdü. Odur ki, uşaqların tərbiyə olunması və xalqın maarif ocaqlarına cəlb edilməsinə ayrıca əhəmiyyət verirdi» (29-388). Sonralar Kamal Talıbzadə «Abbas Səhhət» monoqrafiya- sında onun tərcüməçilik fəaliyyətini geniş şəkildə araşdırmış, Krılov, Puşkin, Lermontov, Nekrasov, Fet, Koltson, Nadson, Qorkidən etdiyi tərcümələr, ümumilikdə bütün ömrü boyu tərcüməçiliklə məşğul olan şairin orijinal əsərləri ilə birlikdə tərcümələrinin də 1918-ci ildə Şamaxıdakı hərc-mərclik döv- ründə məhv olduğunu yazır (51, s.208). Tədqiqatçı tərcümələrinin çoxunun 1918-ci ildə itib- batdığını, ağır xəstələndiyindən materialları toplaya bilmədiyini, Gəncədə yatalaq xəstəliyindən vəfat etdiyini bildirir. Şairin inqilabdan əvvəl «Sınıq saz» (1912), «Məğrib günəşləri» (1912), «Cəhalət səmərəsi, yaxud bir yetimin xoşbəxtliyi» (1914), «Yoxsulluq eyib deyil» (1912), «Neft fontanı» (1912) adlı kitablarda çıxan şeir, drama və tərcümələrini araşdırır. «Yeni məktəb» adlı dərs kitabını M.Mahmudbəyovla birlikdə yazdığını qeyd edir. Ədəbiyyatşünaslıq elminin inkişafında A. Səhhətin böyük xidmətlərini qiymətləndirir. «Tazə şeir necə olmalıdı» (1905), «Sabir» (1911), «Sabirin tərcümeyi-halı» (1912), «Məğrib günəşlər»inə müqəddiməsi (1912) elmi xüsusiyyətləri ilə «nəzəri cəlb edir», xüsusən Sabirin həyat və yaradıcılığını oyrənmək baxımından alimlərimizə «zəngin» məlumat verir. Müxtəlif illərdə çap edilmiş əsərləri, yaradıcılığına aid məqalələri və elmi əsərləri var. Ədəbi fəaliyyətə XIX əsrin 90-cı illərindən başlayan A.Səhhətin ilk əsərləri başlıca olaraq qəzəllərdən ibarət olub və
Gülxani Pənah
179 tədqiqatçının fikrincə, «bu qəzəllər S.Ə.Şirvaninin maarifçilik fikirləri təsiri altındadır». Sədi və Hafiz haqqındakı şeirlərinin bu dövr yaradıcılığından qalmış «yeganə» nümunələr olub, dili qəliz, ifadə vasitələri köhnə olsa da Şərq şairlərinə müsbət münasibəti nöqteyi-nəzərindən dəyərləndirilir. Onun yaradıcılı- ğının ikinci dövrü 1905-ci il-dən sonraya təsadüf edir. Asiya xalqlarının qəflət yuxusundan ayılmasına çağırışı, «ayıl, ey milləti-məzlumə ayıl»-deyib xalqına etdiyi müraciəti xatırladan tədqiqatçı şairin dünyagörüşündə «bir intibah əmələ gəldiyi»ni qeyd edir. Yaşadığı dövrü araşdırır, kapitalizmin inkişafı, pro- letar hərəkatının güclənməsi, 1905-ci il inqilabına «xırda burjua şairi kimi» münasibətinin, dünyagörüşünün «məhdud və ziddiyyətli» olduğunu söyləyir: Bu dövr yaradıcılığında sinfi ayrılıqları hələ dərin göstərə bilmədiyindən bütün siniflərə və onların mətbuatına eyni dərəcədə münasibət bəslədiyini, yaradıcılığından nümunə gətirdiyi aşağıdakı misralarla verir: Getsə gör badi-fənayə «İrşad», Olacaq xaneyi-millət bərbad, Sənə gör şəmi-»Füyuzat»i-vətən, Nurlanmaz dəxi zülmati-vətən. Ağlayıb gülməyə gör «Molla əmu», Yatacaq milləti-islam hamu» (29, s.390) Tədqiqatçı bu misralarda «Füyuzat»ı əksinqilabçı burjua jurnalı olub, «Molla Nəsrəddin» və liberal «İrşad»la bir sıraya qoyulduğunu, onların hamısına təxminən eyni qiymət verildi- yini (əslində şair haqlı idi- G.P) şairin dünyagörüşündə «zid- diyyət» kimi təhlil edir. Şairin 1905-ci il inqilabından sonra getdikcə «dünyagö- rüşündə ciddi dönüş yaranır», hakim burjua-mülkədar sinfini tənqidedici şeirlər yazır, xalq kütlələrini «müdafiə» edir. Şa- maxı zəlzələsi münasibətilə yazdığı şeirində ev-eşiyi dağılmış yoxsullara dövlətlilərin kömək etməməsi pislənir, yığılan pulları mənimsəyənləri kəskin tənqid edir. Vətən əhlinin dər- Gülxani Pənah
180 dinə çarə, bu istismarçıların məhvini istəyən misralarını diqqətə çatdırır. Tədqiqatçı A.Səhhətin şeirlərindəki vətənpərvərliyi, yur- dun gözəlliklərini, onun təbiətini tərənnüm etməsini dəyər- ləndirir. «Vətən» (1914) şeirinin təhlilini verir: «gözəl torpaq, gözəl ölkə, gözəl yer»dən ibarət olan vətənin ruhu, canı, əti, qanı kimi sevən şair vətən haqqında ən səmimi ürək sözlərini deyir. Abbas Səhhət «Tərcümeyi-halım» adlandırdığı şeirində
Şişə çəksəz də diriykən ətimi, Atmaram mən vətənü-millətimi misralarında vətəndaş şair kimi tanınmış, tədqiqatçılar onunla bağlı araşdırmalarında A.Səhhəti «Səhhət-artıq bədii sözlə əməlin, sənətlə idealın birliyinin rəmzi, sənətkar şəxsiyyətinin tamlığını nümayiş etdirən parlaq bir nümunə» kimi dəyərlən- dirirlər (51, s.187). C.Xəndan «həqiqət yolunda bütün varlığını fəda etməyə hazır olan» şairin vətəni «dərdli bir anaya, özünü isə onun ovladına» bənzədərək yazdığı Vətən uğrunda gərək şəxs fədakar olsun, Böylə mövsümdə yatan kimlərə ar olsun! -misralarına diqqəti çəkir (89, s.57). Onun «Özlərini sevənlərə» şeirində «yeni demokratik fikirli sənətkar» kimi tanındığını, istismarçı siniflərə qarşı çevrilən «Yay səhəri» şeirinin xarakterik keyfiyyətlərini dilə gətirir. «Bütün bunlar inqilabın Abbas Səhhətin yaradıcılığında oyatdığı yenilik və dönüşün nəticəsi idi»-deyən C.Xəndan bu dönüşün şairin mövzularında da böyük yeniliklərə «səbəb oldu- ğunu», yoxsul fəhlə və kəndlilərin həyatından maraqlı əsərlər yazdığı, «Əhmədin qeyrəti» (1908) əsərinin bu əsərlər içəri- sində xüsusilə seçildiyini bildirir: «Əhməd Bakıda (Qara şəhər- də) işləyən bir Cənubi azərbaycanlı fəhlədir. O, qəzet satanlar- dan İranda şah əleyhinə inqilabi hərəkatın başlandığını eşit- dikdə bu mübarizədə iştirak etmək üçün vətənə gedir, öz ailəsi
Gülxani Pənah
181 ilə görüşmədən inqilabçılara qoşulur, al bayrağın altına keçir» (29, s.392). Şairin bu fəhlənin inqilabi hərəkata qoşulmasından ruhlanaraq yazdığı misraları təhlil edən tədqiqatçı A. Səhhətin qəhrəmanına «passiv münasibət bəsləmədiyini», onun qəhrə- manıyla «maraqlandığını», «ona və ümumən inqilabçılara səmi- mi münasibət bəslədiyini» bildirir. Burjua-mülkədar quruluşuna qarşı yazdığı şeirlərdə tən- qidi realizm «güclənir», yaradıcılığında «əsas xüsusiyyət kimi nəzəri cəlb etməyən satira nümunələrinə» rast gəlinir, ictimai həyatın «sirrlərini» yaxından öyrənən şair «daha açıq gözlə həyata baxir», baş verən siyasi-ictimai mühitə münasibəti «də- yişir», xalqı qəflətdə saxlamağa çalışan ruhanilərin xalqın «qəddar düşməni» olduğunu görür. Ruhaniləri satira atəşinə tutan «Alimnümalar» şeirindən bir parçani verir: Qoymuş on beş yetimi bicamə, Başına bağlamışdır əmmamə. Keçirib mitəxanələrdə günün, Yeyib ancaq yoğunladıb boynun (29, s.392). Tədqiqatçı burjua-mülkədar ziyalılarının da onun ya- radıcılığında «tənqid hədəfi» olduğunu, «Müsəlman ürəfaları» (1910), «Özlərini sevənlərə» (1912), şeirlərində milli dilini bilməyən burjua ziyalılarını tənqid etdiyini, istismarçı siniflərə nifrətini qeyd edir. Şair zəhmətkeş xalqı, fəhlələri müdafiə etsə də, «siniflər arasında olan barışmaz ziddiyyəti, sinfi mübarizə- nin əsl mahiyyətini tam aydınlığı ilə görmür, ancaq fəhlə və kəndlilərin ağır vəziyyətini təsvir etməklə kifayətlənir»-deyir (29-392). Tədqiqatçı Abbas Səhhətin əsərlərində burjua-mülkədar mühitində sənətin, sənətkarın vəziyyətinin pis, yaşayışının aşağı səviyyədə olduğunu, ailəsini, uşaqlarını bir parça çörəklə belə təmin edə bilmədiyindən şikayətini görür: Yox xəyalımda daha qönçə dodaqlar dərdi, Vardır ev dərdi, qadın dərdi, uşaqlar dərdi (29, s.393). Gülxani Pənah
182 Onun «Şair, Şeir pərisi və Şəhərli» adlanan əsərini Nek- rasovun «Şair və vətəndaş» şeirinin təsiri altında yazıldığını, burada «xalqın vəziyyətini ümumiləşdirərək, şair şəxsiyyə- tində» təsvir etdiyini bildirir: «Bu əsərdə qəhrəman iki yol ayrı- cındadır. Bir tərəfdən şeir pərisi onu romantik aləmlərə, «sakit» göylər mühitinə aparmaq istəyirsə, o biri tərəfdən də şəhərli gənc onu real aləmə, mübarizəyə, vətənə, millətə xidmətə çağırır» (29, s.395). Ədalətsiz ictimai quruluşun eybəcərliklərinin arzularının qarşısını kəsdiyi Şair tədqiqatçıların tədqiqatlarında sonralar «qanadını mühit əzmiş» qələmini «zəncirləmiş», ictimai şəra- itin faydasız şeylər yazmağa məcbur etmək istədiyi bir şəxsiy- yət kimi-»müstəmləkə şəraitində zülm və təzyiq altında əzilən minlərlə qabaqcıl adamların faciəsini» özündə cəmləşdirən bir surət kimi təhlil edilir (51, s.311). Kamal Talıbzadə bu əsərdə «Səhhət illərlə məşğul ol- duğu bir problemi daha geniş planda işləmək məqsədini izlə- mişdir. Poemada böyük arzularla çırpınan, sənətin ictimai mənasını başa düşən, cəmiyyətin qabaqcıl adamı olmaq istəyən Şair surətilə yaşadığı mühit arasındakı təzad və bunun nəti- cəsində Şairin keçirdiyi ziddiyyətli əhval-ruhiyyə ifadə olunur» (51, s.311)-deyir. C.Xəndan burada A.Səhhətin təsvir etdiyi Şairin Şeir pərisinin təklifini qəbul edib, dünyanın zülm və işgəncələrindən qurtulmaq istəyini özündə əks etdirən: Tabeyəm indi sənə, neryə aparsan gedərəm, Necə ilham edəsən, eylə təğənni edərəm. Tək cahanın qutarım möhnətü alamından, Gəlmişəm təngə məlali-səhərü şamından (29, s.395). misraları diqqətə çatdırır və bildirir ki, «şair bu sözləri dedikdən sonra görür ki, Şeir pərisi yoxdur. O yeni real həyatda qalmışdır. Real həyatın nümayəndəsi şəhərli gənc şairdəki bədbinliyi görüb onu olduqca kəskin sözlərlə danlayır. O deyir ki, vətənin, millətin bu halını bilən, şair olan kəs mübarizədən
Gülxani Pənah
183 çəkinərmi? Vətən bizim anamızdır, ananın halı pərişan olduqda övladı onun dərdinə qalmazmı? Bu töhmətlərin qarşısında yeni bir şey eşitməmiş kimi görünən Şair Şəhərliyə deyir ki, mən millət və vətənin halından xəbərsiz deyiləm. Mən çox şey demək istəyirəm, lakin qoy- murlar: Vətənə, millətə sanma deyiləm dildadə, Yazmaq olmaz fəqət olmazsa qələm azadə! Çox həqiqət mənə təlqin eləyir vicdanım, Yoxdur ondan birini söyləməyə imkanım. Bu misralarda dövrə qarşı bir etiraz və üsyan vardır» (29, s.396). Surətin dili ilə deyilmiş bu sözləri tədqiqatçı A.Səhhətin «öz ideyası və hakim siniflərə qarşı münasibəti ilə üzvi surətdə bağlı» olduğu qənaətində haqlıdır. Bu cəmiyyətin şairi ağır vəziyyətə salması ilə bağlı fikrinin şeirin bir neçə yerində «nəzərə çarpması» tədqiqatçının diqqətindən yayınmır: «Şair üsyankar sözləri ilə dövrünün hakim siniflərinə hücum etməklə öz vəziyyətini belə təsvir edir: İstərəm qoşmağı, lakin yük ağır, yol da yoxuş, Necə uçsun qanadı sınmış, əzilmiş bir quş» (29, s. 396). Şairin belə acınacaqlı vəziyyətə düşməsinə baxmayaraq gələcəyə ümidlə baxması, amma bu gələcəyi «tam reallığı ilə təsəvvür edə bilmədiyindən» ümumilikdə gələcək haqqında yazan şairlərin fikirlərinə «şərik» olduğunu görür. Onun insan cəmiyyətinin inkişaf qanunlarını və onun aparıcı qüvvələrini «görmədiyini», ancaq etiraz ruhlu şeirlər yazmaqla «kifayət- ləndiyini» deyir: Dəyişmək olmazsa, tərəqqi olmaz, Təbiətin bu qanunu pozulmaz. Təbiətdən gərək alınsın ibrət, Təcəddüdlə olur, bəqayi-millət deyən şair həyatı dəyişdirmək, onda yenilik yaratmaq istəyirsə də, inqilabın həqiqi yollarını görə bilmir. Məhz buna görə də
Gülxani Pənah
184 ümidsizliyə qapılaraq, öz şeirlərinin «soyuqluğundan», təsirsiz qaldığından şikayətlənir» (29, s.397). Şairin xırda burjua romantiklərindən fərqli olub inqilabçı sinfin mübarizəsinə kömək etmiş olsa da proletar inqilabının «böyük mənasını dərk etmədiyindən» irəli gedə bilmədiyi fik- rində olan tədqiqatçı onun əsərlərində sırf bolşevizm ideyala- rına rəğbət, məhəbbət axtarır. Bunları onun yaradıcılığında tap- madığından şairin tərcümələri ilə oxucularını mübarizəyə ça- ğırsa da özünün mübarizədə «ardıcıl» olmadığı qənaətindədir. A.Səhhətin çap etdirdiyi ilk şeirlərində panislamizm ideyalarını irəli sürdüyünü deyir, eyni zamanda sonrakı şeirlərində tədqiqatçının qənaətinə görə, bu ideyanın millətə, vətənə zidd olduğunu görür. Lakin inqilabçı sinfi və onun qüdrətini görməməsinin nəticəsində «açıq mübarizə meydanın- da gur səsini «ucaltmadığını» deyir. Şair 1917-ci il Fevral burjua inqilabını alqışlasa da iş başına keçən müvəqqəti höku- mətin xalqın vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün bir iş görmə- diyindən «hürriyyət və məşrutənin ancaq adı gəlmiş, özü gəlməmişdir»- fikrini həyat təcrübəsi olan şairin düzgün qənaəti kimi dəyərləndirir. Sovet tədqiqatçısı şairin inqilabçıların təşəbbüslərini, fəhlə soldat deputatları sovetinin təşkilini ürəkdən alqışladığını bildirir. Tədqiqatçı Abbas Səhhətin nəsr və dram əsərlərini də təd- qiq edir. Dram əsərlərini əsasən uşaqlar üçün yazmış, bu əsərlər «dramaturji konflikt, hadisələrin zənginliyi, obrazların dolğun- luğu etibarilə zəif»dir, buna görə də Azərbaycan dramaturgiyası tarixində görkəmli «yer tutmadığı» qənaətindədir. A.Səhhətin dram əsərlərində bədii dil «dramatik səviyyəyə yüksəlməsə də» tədqiqatçı o zamankı şəraitdə kiçik formalı dram əsərlərinin azlığını nəzərə aldıqda bu əsərlərin» məktəb və klub səhnələri üçün tarixi əhəmiyyətini qeyd edir. Mövzusu məktəb həyatın- dan alınan bir pərdəli «Cəhalət səmərəsi» (1912), Ostrovskidən iqtibas yolu ilə yazılan iki pərdəli mənzum pyesi «Yoxsulluq eyib deyil» (1912), orijinal pyeslərindən «Tağı və Nağı»nı
Gülxani Pənah
185 təhlil edir. Tədqiqatçı A. Səhhətin nəsr əsərləri ilə bağlı təhlil və tədqiqatlarında onun 1950-ci ildə çıxan «Seçilmiş əsərlə- ri»nin müqəddiməsində verilən məlumata diqqəti çəkir. Əldə olmayan «Volqa səyahəti» (1913), azad sevgidən bəhs edən «Əli və Aişə» adlı romanlarının adını çəkir, «Cərrahlıq» (1915) nəsr əsərini təhlil edir. A.P. Çexovun eyni adlı hekayəsinə nəzirə şəklində yazıldığını, mövzunun tamamilə Azərbaycan həyatından aldığını, «keçmiş cəmiyyətin həyatından tipik bir səhnə» olduğunu söyləyir: «Dəllək Məşədi Əsgər öz çirkli kəlbətini ilə Molla Eyvazın dişini çəkərkən sındırır və ikinci dəfə ağrıyan dişinin əvəzinə sağ dişini çəkir. Yazıçı Azərbaycanda çox yayılmış və xalqın bədbəxtliyinə səbəb olan bu «mütəxəssisləri», ara həkimlərini real bir qələmlə ifşa edir. O xalqı elm, mədəniyyət yoluna, həkimlərə müraciət etməyə çağırır. Hekayənin dili sadə, üslubu realistikdir» (29, s.403). Bu əsərində romantik nasirlərdən fərqli olaraq A.Səhhətin canlı danışıq dilini əsas götürməsini dəyərləndirir. A.Səhhətin uşaq şeirlərinin sadə və uşaq psixologiyasına «uyğun» olması, əksəriyyətinin bu gün də müasirliyi, məktəb- lilərin dilindən düşmədiyi, başqa şeirlərinə nisbətən «daha oy- naq, daha yüngül formalarda» yazıldığı, uşaqların ruhuna uy- ğun alleqorik şeirlər olduğu, bunların bu gün də «mahnı şəklin- də» oxunması, bunlardakı «məzmun sadəliyi, aydınlığı», az- yaşlı uşaqların da başa düşməsi dəyərləndirilir: «Abbas Səhhət bəzi uşaq yazıçılarımızdan fərqli olaraq, şeirlərində öz hiss və həyəcanından daha çox uşaqların hiss və həyəcanlarını ifadə etməyi lazım bilmişdir» (29, s.404). Onun «Quşlar» şeirini nümunə gətirir: Quşlar, quşlar, a quşlar, Qaranquşlar, a quşlar! Cəh-cəh vurur burada Gah yerdə, gah havada, A quşlarım, getməyin, Məni qəmgin etməyin! (29, s.404).
Gülxani Pənah
186 Burada ifadə olunan hiss və həyəcanın «az yaşlı uşaqlara aidliyi» diqqətə çatdırılır. Onun uşaq şeirlərini bədii cəhətdən də yüksək qiymətlən- dirir, alleqoriyadan istifadə etdiyini, Krılovun təmsillərini xatır- ladan orijinal əsərlər yaratdığını, bu əsərlərin təsir qüvvəsini və pedaqoji əhəmiyyətini qeyd edir. «Ayı və Şir», «Ayı və arılar», «Sərçə və qırğı», «Qarışqa və milçək», «Tülkü və qurd», «Tülkü və meymun» və s təmsilləri məşhurdur, öz dövrünə məxsus şeirlərində dövrün məktəb tərbiyəsi ilə «barışmayır» («Bir məktəbdə imtahan»). Uşaqların sərbəst düşünməsinə törədilən maneçilik, inzibati halların tənqidi və s. kimi qoyduğu məsələlər araşdırılır. Onun yaradıcılığı «ata-anaya məhəbbət, məktəbə rəğbət, təbiətin sirləri ilə tanışlıq, tərbiyəli olmaq, çalışqanlıq, xalqı, vətəni sevmək kimi mühüm mövzuları» əhatə edir, uşaq şeirlərində xalq yaradıcılığından geniş istifadə edir: «Bu istifadə iki şəkildədir. O bəzi şeirlərinin mövzusunu xalq yaradıcılığından alıb, həmin mövzunu öz sözləri ilə yenidən işləyir. Məsələn, onun «Gün və Külək» şeirinin mövzusu xalq ədəbiyyatından-uşaqlar üçün yaranmış bir nağıldan alınmışdır. Xalq yaradıcılığından ikinci istifadə yolu zərbi-məsəl, tapmaca, atalar sözü və bayatıları eyni ilə öz şeirlərində işlətmək şəklində olur» (29, s.405). «Köç» şeirindən aşağıdakı misraları: Ağ dəvə alçaq gedər, Qolunda qolçaq gedər, Ağ dəvənin gözləri, Yerə dəyər dizləri. Və yaxud, «Ana və bala» şeirindən: Dağda darılar, Sünbülü sarılar, Qoca qarılar, Bu balama qurban misralarını nümunə gətirir. Onun bu şeirlərində «nəsihət şəklin- də» gəldiyi nəticələrə diqqəti yönəldir. Bu nəticənin bəzən
Gülxani Pənah
187 «xalq məsəllərilə» verildiyini deyir: «Hər bir şeirin ideya və məqsədilə əlaqədar olan bu nəticələr yadda qalan nəsihətlər ki- midir. «Tənbəl» şeirinin qayəsi uşaqları çalışqanlığa, zəhmətə cəlb etmək olduğundan şair onu bu sözlərlə qurtarır:
Hər kim dilər şən olsun, Getsin çalışqan olsun.
Yaxud, «Gün və külək» əsərində işə yiyələnmək məq- sədini güdən şair öz şeirini bu sözlərlə qurtarır:
Güc və zor ilə heç iş aşmaz, İş əlində həlim olan çaşmaz» (29, s.406). Abbas Səhhətin uşaqlar üçün yazdığı şeirləri «yaradıcı əməyin məhsulu» bilir: «o, bu sahədə çox düşünmüşdür. Rus və Azərbaycan təmsilçilərinin nəcib ənənələrini davam etdirən şair orjinal əsərlərilə başqa yazıçılarımızı da bu sahədə çalışmağa ruhlandırmışdır. İnqilabdan əvvəl nəşr olunan uşaq jurnalları onun şeirlərini tez-tez çap etdikləri kimi dərslik yazan müəl- liflər də bunlardan geniş istifadə etmişdir. Şairin özü tərəfindən yazılmış dərs kitablarında da bunlardan istifadə olunmuşdur» (29-406). Uşaq şeirlərini dil, stil, həcm, forma cəhətdən ən yax- şı uşaq əsərləri kimi qiymətləndirən tədqiqatçı onu Sabir, A.Şaiq, S.S. Axundov kimi «bacarıqlı uşaq yazıçısı» kimi qiy- mətləndirir. Tədqiqatçı şairin tərcümələrini araşdırarkən Azərbaycan- da tərcümə ədəbiyyatının uzun bir tarixi olsa da, A.Səhhətə qədər bu işlə müntəzəm məşğul olan, «onu öz sənəti hesab edən bir yazıçı və şairə» rast gəlmədiyindən bu sahədə onun xidmə- tini qiymətləndirir. Ən böyük xidməti kimi qabaqcıl rus şairləri ilə «xalqımızı tanış etməsini» görür. Ondan qabaq A.A.Bakıxanov Krılovdan, R.Əfəndiyev Puşkindən, Gülməmmədbəyov Kəngərli Nekrasovdan tərcümə- lər edib. Tədqiqatçı A. Səhhətin öz dövründən narazı qalan, Gülxani Pənah
188 vətən, xalq üçün azadlıq axtaran M. Y. Lermontov, A.S.Puşkin, Nadson, Müsse, Smirnov, Koltsov, Pleşşeyev, M.Qorki, Nikitin, Derjavin, L.Tolstoy, Kozlov, Jadovski, Mixaylov, Qrekov, Medvedyev, Belousov, Minski, Krılov, Höte, Hüqo, Miller və s. sənətkarların əsərlərini Azərbaycan dilinə tərcümə etmiş olduğunu da bildirir. C. Xəndan bu fikirdədir ki, onun tərcümələrini “çox zaman özünün orijinal şeirlərindən ayırmaq çətindir”, çox «səlis, bədii və təbii bir dillə» tərcümələr edir, oxucu bu parçaları tərcümə deyil, orijinal şeir olduğunu «zənn» edir, sovet hakimiyyəti illərində bu şeirlərin bəziləri tərcümə olunsa da, bəzilərinə heç «toxunulmamışdır», bu gün belə onlar orijinal şeir kimi «səslənir». Puşkinin «Qafqaz» şeirini nümunə gətirir: Qafqaz altımdadır, ən müdhiş olan zirvədə mən, Tutmuşam tək, uçurum, qarlı dağ üstündə qərar. Qaraquş uçmağa qalxarsa uzaq bir təpədən, Nə qədər yüksək uçarsa, yenə dövrəmdə uçar (29, s.409).
Onun tərcümələrinin «öz müasirlərinə də «təsirsiz qal- madığını», Sabir, Şaiq, C.Cabbarlı kimi şairlərin yaradıcılığın- da «açıq göründüyünü» açıqlayır. Məmməd Arif A. Səhhətin rus ədəbiyyatından, xüsusilə, Qafqaz xalqlarının istiqlaliyyət və azadlıq uğrunda mübarizə- sini görüb, onlara böyük sevgi bəsləyən Lermontovdan etdiyi tərcümələri («Mtsıri», «Hacı Abrek», «Çərkəslər», «Qanlı», «Terekin sovqatları», «Mübahisə» və s) «Qafqazın xalqlarına və təbiətinə bu cür diqqətli və doğma münasibət» «Qafqaz oğlu olan Səhhəti» maraqlandırdığından, eyni zamanda da rus ədəbiyyatında yeni motivlər, yeni ideyalar ifadə edən yüksək sənət nümunələrinə daha çox diqqət göstərdiyindən irəli gəldiyi fikrindədir (42, s.322). Abbas Səhhətin-demokratik fikirli bir şairin əsərlərindəki ictimai fikirlər, milli ruh, «imperalizmi zəiflədən, pozan, taqət- dən salan mübarizəyə» kömək edən fikirləri, milli-vətənpər-
Gülxani Pənah
189 vərlik ideyaları ilə silahlanmış əsərləri, zülmə, istismara qarşı kəskin nifrətini ifadə edən əsərləri C.Xəndanın və sonradan gələn ədəbiyyatşünasların diqqətində olmuşdu. O elə bir maarifpərvər sənətkar idi ki, o yazdığı əsərlərdə də, tərcümə etdiyi əsərlərdə də «ruhuna uyğun olanı» ifadə edirdi. A.Səh- hətin geniş yaradıcılığa malik olduğunu bildirən C.Xəndan fikirlərində haqlıdır ki, «onun maraqlı uşaq şeirlərindən, pyeslərindən, nəzəri məqalələrindən, lirik və epik şeirlərindən, tərcümələrindən ayrıca danışmaq lazımdır». Yüklə 4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|