K. Bünyadzadə
Yüklə 1,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
GiriĢ Cavanlıq, gənclik daha çox dəliqanlılıq, hərdəmxəyal- lıqla assosiasiya yaradır. Sufi mütəfəkkir Mənsur Həllac şeir- lərindən birində gəncin məhz qeyri-sabit təbiətinə, İradəsizli- yinə, səbrsizliynə işarə edərək deyir: Aşiq gənclikdə kamala çatarsa, Sərxoşluqdan həbibinin vüsalını unudar. 1 Bununla yanaşı, insan ömrünün ən qısa, qısa olduğu üçün də ən şirin, ən ziddiyyətli dövrü olan gənclik həm də bütün həyatın təyinatının verildiyi, ömür sarayının təməlinin atıldığı bir çağdır. Deməli, onun öz hikməti, öz harmoniyası, öz qanunları olmalıdır və onlar gözardı edilə bilməz. Biz öz kitabımızda məhz bu barədə söz deməyə çalışırıq. Bunun üçün həm klassik dövrə, həm də müasirlərimizə üz tutmalı olduq. Bizim müraciət etdiyimiz müəlliflər kimlərdir? 37 yaş- lı Şihabəddin Sührəvərdi, 32 yaşlı Eynəlqüzat Miyanəci, 37 yaşlı Aleksandr Puşkin, 36 yaşlı Corc Qordon Bayron, 26 yaşlı Mixail Lermontov, 44 il ömür sürsə də 38 yaşa qədər ən dəyərli əsərlərini yazmış Syören Kyerkeqor, 79 illik ömrünün ilk 33 ilində müdrikliyin zirvəsini fəth etmiş və 1 Яхбар ял-Щяллаж, Парис, 1936, с. 67 (яряб дилиндя). -14 - sonralar yalnız bu zirvənin nuru ilə yaşamış Fridrix Şellinq, 29 yaşlı Mikayıl Müşfiq, 20 yaşlı Ülvi Bünyadzadə. Bu gənclərdən hər birinin taleyi bir faciə ilə yarıda qı- rılıb. Sührəvərdi, Miyanəci, Müşfiq edam olunub, Puşkin, Lermontov, Ülvi namərd gülləyə tuş gəlib, Bayron və Kyer- keqorun isə bu dünya ilə vidalaşmasına səbəb xəstəlik olub. Şellinq öz «ilham pərisini», həmfikrini – həyat yoldaşını 33 yaşında itirəndə sanki onun ulduzu da, yaradıcılıq eşqi də öz xanımı ilə bərabər söndü, dəfn olundu. Şellinqin fəlsəfəsini təhlil edən F.Engels onu nəzərdə tutaraq yazırdı: «…Allah tərəfindən vəhy verilmiş peyğəmbər yeni zamanın gəlişini xəbər verirdi. Ona nazil olan ruhla ilhamlanaraq onun özü də çox vaxt öz dediklərini anlamırdı. O, filosofluğun qapılarını geniş açdı və mücərrəd düşüncələrin hücrələrində təbiətin təzə-tər nəfəsi əsdi; isti bahar şüası kateqoriyaların toxumları üzərinə düşdü və onlardakı mürgüləyən qüvvəni oyandırdı. Ancaq ocaq söndü, mərdlik itdi, qıcqırma ərəfəsində olan üzüm təmiz şəraba çevrilməmiş turş sirkəyə döndü». 1 Şübhəsiz ki, Engels Şellinqin öz fəlsəfə şöhrətini yaşa- yandan sonra ömrünün 46 ilini 33 ildə qalxdığı zirvədən en- məyə sərf etməsini nəzərdə tutur. Lakin, zənnimcə, onun nə- dən öz fəlsəfəsinin zirvəsini məhz bu yaşda fəth etməsinin səbəbini və bu yaşdakı zirvənin digər yaşdakı zirvələrdən nə ilə fərqlənməsini, nə ilə əhəmiyyətli olmasını bilmək daha vacibdir. Bəlkə də kənardan baxana bu talelər qırıq görünür, əs- lində isə, onlar deyəcəkləri sözü söyləyə biliblər. Bu, hər 1 Гулыга А.В. Философское наследие Шеллинга // Шеллинг Ф.В. Сочинения, М., Мысль, 1998, с. 7. - 15 - adama, hətta uzun illər yaşayanlara belə qismət olan bir xoş- bəxtlik deyil. Yox, bu, nakam tale, qırıq ömür haqqında bir kitab deyil. Onların fiziki həyatı qeyri-təbii şəkildə süquta uğrasa da, ruhlarının bəşəriyyətə çatdırdıqları daha möhtəşəmdir və onu unudub, arxa plana keçirib yalnız faciəli bir ölümü, nakam gənc ömrü ön plana çıxartmaq həmin gənclərin özlərinə deyil, onların dedikləri sözə qarşı ədalətsizlikdir. Səlahəddin Xəlilov yazır: «Ölməzlik qa- zananlar ideya müəllifləridir. Başqasının ideyasının ictimai realizasiyası prosesinə qatılaraq real ictimai həyatın uza- dılması bir şeydir, sənin ideyanın ictimai prosesə çevrilərək yaşaması başqa şeydir. Bu, artıq sosial-mənəvi sferada ölməzlikdir». 1 Gənclik fəlsəfəsinin ən vacib ideyaları gəncliyin ilk baxışda nəzərə çarpan keyfiyyətləri fonunda ya diqqətdən kənarda qalır, ya da bir təsadüf kimi qəbul edilir. Halbuki hər ideyanın özünə xas forması, reallaşma metodları var. Həmçinin elə ideyalar var ki, onlar məhz ömrün gənc çağı üçün nəzərdən tutulur. İllər keçəndən sonra o, nəinki öz formasını, mənasını dəyişə bilir, hətta ümumiyyətlə malik olduğu saflığı, ülviyyəti itirir, mahiyyəti dəyişir. Onların də- rinliyinə, əsl mənasına yalnız əqlin, ruhun gənc yaşdakı sə- viyyəsi çata bilər. Bu, qısa ömür ərzində deyilmiş böyük hikmət haqqın- da bir kitabdır. Bu, Allahın pak, ülvi ruhlar vasitəsilə in- sanlara çatdırmaq istədiklərinin şərhidir. S.Xəlilov yazır: «Tarixdə çox nadir hallarda şairin və ya filosofun əsas ya- radıcılıq ideyası, çağırışları onun şəxsi həyat nümunəsi ilə 1 Хялилов С. Сивилизасийа вя жямиййят // Ипяк йолу. Бейнялхалг елми, ижтимаи-сийаси ъурнал, 2000, № 2, с. 21. -16 - üst-üstə düşür, real təcəssümlə tamamlanır. Belə olanda, ideya hələ kifayət qədər inkişaf edib öz zirvəsinə çatmamış bir həyat həqiqəti bu zirvəni fəth edir». 1 Bu, qısa gənc bir ömürə sonsuz müdrikliyi sığdırmaq, dəli-dolu nəfsi dərin düşüncə ilə cilovlamaq, zəif, gənc çiyinlərdə bəşəriyyətin ağır yükünü çəkmək, gəncliyin mənfi, naqis hesab edilən keyfiyyətlərini ən müqəddəs zirvəyə qaldıra bilmək qüdrəti və bunun Allah tərəfindən insana bəxş edilən nemətlərdən, lütflərdən biri olması haqqında təhlildir. Bu, dünənə, yaxud bugünə aid bir həqiqət deyil. Bu, insanın mahiyyətində ta-a yaranışından var olub ona insanlığını anladan, xatırladan bir həqiqətdir. Belə bir səbəbdən biz məkanı, zamanı, milliyyəti heçə sayaraq həm Şərqə üz tutmuşuq, həm Qərbə, orta əsrləri, yeni dövrü bir-birinə qatıb indi-də dayanmışıq. Çünki Allah birdir. Əbu Turxan demiş, «qütblər zirvədə birləşir». Əlbəttə, müraciət etdiyimiz gənclərdən Ülvi bizə doğ- ma olmaqla yanaşı, həm də zamanca ən yaxın olandır. Lakin Ülvi elə bir hikmət aləminin sakinidir ki, orada yaxın-uzaq anlamları yoxdur. Və bu aləmdən söz açanda bizim üçün Ülvi qədər Sührəvərdi də, Lermontov da, digər söz açacağımız gənclər da doğmadır, yaxındır. Kitabda şərh edilən mövzularda iki qanunauyğunluğu qoruyub saxlamağa çalışmışıq. Əvvəla, qoyulan hər bir hissin, duyğunun primitiv səviyyədən ən ali dərəcəyə qədər yüksəlməsini və bu yolda hansı mərhələlərdən keçməsini izləmişik. Yəni hər anlamın, həm hissin iki üzü olduğunu və təfəkkür səviyyəsindən asılı olaraq onun hansı tərəfinin 1 Хялилов С. Цлви щисслярдян шящидлик зирвясиня // Халг гязети, 20 йанвар, 2009-жу ил. - 17 - təzahür etməsini göstərmişik. İkincisi isə, hər növbəti başlığı özündən əvvəlkinin üzərində qurmuşuq. Konsentrik çevrələr kimi, hər yeni başlıq əvvəlkini də əhatə etməklə yanaşı, gəncliyin əlavə xüsusiyyətlərini də açıqlayır. Məqsədimiz isə gənclik fəlsəfəsinin bütöv bir mənzərəsini yaratmaqdır. Bu kitabda gənc deyəndə məhz bu missiya daşıyıcıları, öz istedadları ilə nur kimi yanmağı bacaran gənclər nəzərdə tutulacaq, daha doğrusu, gənc müdriklər. Əslində, bizim təqdim edəcəyimiz hər bir hissi öz mis- siyasını anlamış və bu missiyasını həyata keçirməklə öz həyat yolunu gedən hər kəs gənc yaşlarında yaşayıb, yaxud yaşamaqdadır. Bəlkə də onlar haqqında oxuduqca tanış duyğular rast gələcək, ya zəif, ya güclü şəkildə. Bu, belə də olmalıdır. Çünki bu bir-iki nəfərin deyil, ümumiyyətlə gəncliyin fəlsəfəsidir və ya fəlsəfənin gənclik çağıdır. Bu gənclər özlərindən sonra məktəb yaratmayıblar. Bu, onların yaşadıqları qısa müddətdə mümkün də deyildi. Hətta 79 il ömür sürmüş Şellinqə belə bu, qismət olmamışdır. Onun kitabının ön sözündə A.V.Qulıqa yazır: «Şellinq …öz şöhrətini yaşadı və heç bir fəlsəfi davamçı qoymadı. Bu, al- man fəlsəfəsində vulqar materializminin üstünlük təşkil etdiyi bir vaxt idi. Tezliklə şüar səsləndi: «Geriyə Kanta doğru!» Neokantçılıqla yanaşı, Almaniyada güclü neohegelçilik, hətta nə isə neofixteçilik kimi bir şey də var idi. Neoşellinqçilik isə olmayıb». 1 Lakin bu gənclər başqa bir fəlsəfə çatdırırlar: gənclik fəlsəfəsi – pak, təmiz ruhun mübarizəsi, ilahi aləmlə qovuşması, digər həmyaşıdlarında nöqsan sayıla biləcək bir keyfiyyəti ən ülvi mərtəbəyə 1 Гулыга А.В. Ады чяк. ясяр, с. 5. -18 - qaldırıb, onun kamil formasını nümayiş etdirmək bacarığı, ən qısa ömürdə hikmətli söz demək qüdrəti. Mən orta hesabla hazırda bizim bu gənclərlə eyni yaş- dayam. Əbu Turxan deyir ki, «odun necə yandığını kül yox, sonuncu köz daha yaxşı bilər». Mən də məhz gənclik çağından çıxmaq ərəfəsində gənclik fəlsəfəsindən yazmağa ürək elədim. |