Q urolli m ojaro xalqaro va xalqaro tusda bo'lm agan nizolarga bo'linadi. Jeneva konvensiyalariga ikkinchi qo'shim cha protokolda xalqaro tusda bo'lm agan nizolarning quyidagi alohida jihatlari ko'rsatib berilgan: — uning doirasi davlat hududi bilan cheklanadi; — uning ishtirokchilari davlat qurolli kuchlari va hukum atga qarshi kuchlar yoxud boshqa uyushgan qurolli guruhlar hisoblanadi. Tartibsizliklar, alohida va tasodifiy zo'ravonlik aktlari yoki shunday m azm undagi boshqa aktlar xalqaro tusdagi nizolar hisoblanmaydi ham da ular m azkur protokolning ta’sir doirasiga kirmaydi. Davlat hududidan tashqariga chiqm aydigan har qanday qurolli m ojaro shu davlatning ichki ishi hisoblanadi. D avlat q o 'z g 'a lo n ko'targan fuqarolar bilan o 'z m unosabatlarini tartibga soluvchi, shu jum ladan, qo'zg'alonning jinoiyligini belgilovchi norm alar joriy etish huquqiga ega. Xalqaro gum anitar huquq ta’sir doirasining hududiy aspektlari mavjud bo'lib, ular quyidagicha farqlanadi: — urush teatri — urushayotganlaming harbiy harakatlar olib borish huquqiga ega bo'lgan barcha turdagi (quruqlik, havo va suvdagi) hududlari; — harbiy harakatlar teatri — harbiy harakatlar am alda olib borilayotgan quruqlik, havo va suv hududlari.
3 -§. Urushning boshlanishi va tamom bo‘Iishi
3 -§. Urushning boshlanishi va tamom bo‘Iishi
O datda, urush e ’lon qilmay yoki ultim atum , ya’ni urush boshlash to'g'risida oldindan ogohlantirmay turib, harbiy harakatlar boshlanishi m um kin emas. Hozirgi davrda qurolli m ojarolar urush holati rasmiy tan olinm agan sharoitda bo'lib o'tm oqda. Keyingi nizolar sifatida 1982- yilda Folklend orollari masalasi yuzasidan boshlangan anglo-argentina qurolli mojarosini ham da Iroqning Quvaytga qarshi 1990-yildagi bosqinini ko'rsatish mumkin. Urush e ’lon qilishning huquqiy oqibatlari, asosan, quyidagilarda nam oyon bo'ladi: 1) tinchlik munosabatlari barham topadi; diplomatik va konsullik m unosabatlari uziladi; diplomatik va konsullik xodimlari chaqirib olinadi; 2) tinchlik m unosabatlarga tegishli siyosiy, iqtisodiy va boshqa yo'nalishlardagi shartnom alar barham topadi yoki vaqtincha to'xtatib qo'yiladi; umumiy mazmundagi ko'p tom onlam a bitimlar harakati urush davom ida to'xtatib qo'yiladi; urush holati m unosabati bilan maxsus tu zilgan shartnom alar qo'llanadi; 3) dushm an tom on fuqarolari uchun alohida rejim o ‘rnatiladi. Ularning chiqib ketishi urushayotgan davlat manfaatlariga zid bo'lm agan taqdirdagina ular shu davlat hududini tark etishlari mumkin. Ularga nisbatan urush tam om bo'lgunga qadar muayyan hududga joylashtirish yoki m uayyan joylarga m ajburiy ravishda k o ‘chirish ch o ralarin i qo‘llashgacha bo'lgan maxsus rejim joriy etilishiga yo‘1 qo'yiladi; 4) dushm an davlatga tegishli m ol-m ulk musodara etiladi, diplomatik va konsullik vakolatxonalari mulki bundan mustasno. D ushm an to mon fuqarolarining mol-mulki o‘z maqomini saqlab qoladi. Urushning tamom bo'lishini urushayotgan tom onlar o'rtasida tinchlik shartnom asini tuzish bilan rasmiylashtirish qabul qilingan bo'lib, unga ko'ra, mojaro oqibatida yuzaga kelgan m uam m olar hal etiladi va sobiq dushm anlar o'rtasida risoladagidek munosabatlar tiklanadi. Tinchlik shartnom asidan oldin, odatda, sulh to'g'risidagi bitim tuziladi. U harbiy harakatlam i qisman yoki yalpi to'xtatish maqsadida tuzilishi m um kin. Bunday bitim lar harbiy masalalami hal etishga qaratilgan bo'lib, davlatlar o'rtasidagi m unosabatlarga daxl qilmaydi. Tomonlardan birining kapitulyatsiyasi ham harbiy harakatlam i to'xtatishning o'ziga xos shaklidir. Kapitulyatsiya urush holatiga barham bermaydi. U ndan so'ng, albatta, tinch yo'l bilan tartibga solish amalga oshiriladi. BMT Xavfsizlik Kengashining qarori bu boradagi muhim yangilik bo'lib, u tinch yo'l bilan tartibga solish vositasi sifatida xizmat qiladi. Iroqning Quvaytga qarshi bosqini barham topganidan keyin m azkur Xavfsizlik Kengashning qarorlari o'm iga nafaqat sulh to'g'risidagi bitimlar, balki tinchlikka qaratilgan, shu jumladan, bosqin uchun Iroqning javobgarligi masalalarini ko'zda tutuvchi shartnoma amal qila boshladi. Urush holatining barham topishi sobiq dushman tom onlar o'rtasida tinchlikka qaratilgan huquqiy munosabatlarni to 'la miqyosda tiklaydi. U uchinchi mamlakatlar uchun ham ahamiyat kasb etadi. Betaraf davlatlarga taalluqli norm alarning harakati to'xtaydi.
