Kainat və təbiət haqqında fəlsəfi hipotezalar seriyasından

nikeldən, qabığı isə əsasən oksigen və silisiumdan ibarətdir. 
Onların arasında ərgin silisium və kükürd birləşmələrindən 
ibarət  olan  mantilər,  həmçinin  onların  oksidləri  yerləşir. 
Mars  planetinin  səthində  külli  miqdarda  dəmir  tozu  var. 
Həmin  toz  Marsın  atmosferində  olan  karbon  qazı  ilə 
oksidləşərək 
qırmızı 
rəng 
alır). 
Bunların 
mövcud 
formalarının  əsası  da  onların  Günəşdən  ayrılması  üçün 
inandırıcıdır.  Lakin  atmosferin  və  canlıların  əmələ  gəlməsi 
prosesi ancaq Yer kürəsində olub. Buna görə də ehtimal etmək 
olar  ki,  dünya  okeanının  suyu  bəlkə  Yerin  içərisində  olub, 
müəyyən proseslərdən (toqquşma və ya da Yerin daxilində olan 

126 
 
proseslərdən)  üzə  çıxıb.  Günəşlə  əlaqədən  də  atmosfer 
meydana  gəlib.  Burada  Yerin  cazibə  qüvvəsi  isə  suyun  tam 
buxarlanmasının və açıq kosmik məkana dağılmasının qarşısını 
alıb.  
Günəşin  sabit  hərəkətini  təmin  edən  ilk  növbədə  onun 
planetlərinin  nüvələridir.  Hər  bir  planetin  nüvəsi  ilə  Günəş 
arasında  olan  bağlılıq  Günəşə  tarazlıq  verir.  Əgər  bu 
planetlərdən  biri  yox  olarsa,  belə  hesab  etmək  olar  ki,  başqa 
planetlərin  də  Günəş  ətrafında  indiki  tarazlığı  pozula  bilər. 
Planetlərsiz  və  onlar  ətraflarında  olan  peyklərsiz  Günəş 

127 
 
vaxtsa  problem  yaşanıb  və  bu  problem  Yer  kürəsinə  təsir 
göstərib  və  yerin  nüvəsində  böyük  bir  partlayış  olub.  Bu 
partlayış  nəticəsində  Yer  kürəsi  (quru  dairəsi)  dağılıb  və 
içərisində  olan  maye  çökək  yerlərə  dolub.  Maye  (su)  ətrafa 
yayılanda, həmin anda Günəşlə müəyyən sintez -təsir prosesləri 
həyata  keçib.  Günəş  şüalarının  suya  olan  təsirindən  (kimyəvi 
ayrılmalardan) atmosfer və onun qatları meydana gəlib. Günəş 
ş
üaları  buxarlanmış  suyu  səthdən  yalnız  müəyyən  məsafəyə 
qədər  buxarlandıra  bilib  və  Yerin cazibə  qvvəsi  bu atmosferin 
müəyyən  qədər,  müəyyən  həcmdə  yaranmasına  səbəb  olub. 
Dünya  okeanları  məhz  quru  parçasının  dağılması  və  Yerin 
nüvəsinin  zəifləməsi  anında  baş  verib.  Yerin  nüvəsi  və  Yerin 
qabığı  –süxurları  suyu  saxlaya  bilməyib  və  su  dağılıb.  Buna 
“Dağılmış  yumurta”  adını  da  vermək  olar.  Əvvəlcə  Yer 
Kürəsi  Ay  peyki  kimi  atmosfersiz  olub  və  ona  görə  də 
çəkisizlik  (cazibə  qüvvəsinin  və  sıxlığın  az  olması)  mövcud 
olub.  O  da  məlumdur  ki,  atmosfer  təbəqəsi  canlıları  (gəzən 
ünsürləri) sıxıb saxlayaraq Yer üzərində saxlayır. Yer yumurta 
kimi  (Yer  Kürəsinin  müəyyən  hissələri)  dağıldıqdan  sonra 
maye  üzə  çıxıb  və  Günəşin  suyu  buxarlandırması  sayəsində 
atmosfer  formalaşıb.  Bu  baxımdan  da  atmosferin  əmələ 
gəlməsini  Dünya  okeanının  əmələ  gəlməsi  ilə  əlaqələndirmək 
olar.  Yerin  ümumi  kütləsinin  yaratdığı  cazibə  qüvvəsi  isə 
atmosferi öz ətrafında saxlayıb.  
Digər  bir  hipoteza  ondan  ibarət  ola  bilər  ki,  Yer  kürəsi 
atmosferdən və dünya okeanından qabaqkı tarixdə indiki digər 
planetlər  kimi  atmosfersiz  və  içərisi  su  ilə  dolu  olan  bir  quru 
parçası  olub.  Günəş  sistemində  baş  verən  qeyri-nizam  (bu 
prosesin  özünü  Günəşin  yaranması  tarixinin  müəyyən 
mərhələsi  ilə  də  əlaqələndirmək  olar.  Yəni,  Günəşin 
nizamlanması  zamanı  ola  bilər  ki,  müəyyən  qeyri-nizamlılıq 
olub və planetlər arasında tarazlıq məsələsinsdə də bu, özünü 
göstərib)  vəziyyətlə  əlaqədar  olaraq  digər  bir  planet  və  ya 
böyük  quru  parçası  Yer  kürəsi  ilə  toqquşub.  Bu  toqquşma 

128 
 
sayəsində Yür kürəsi dağılıb və çökək və parçalanmış yerlərdə 
sular  toplanıb,  dünya  okeanı  formalaşıb.  Dünya  okeanının 
formalaşması  ilə  də  dərhal  Günəşlə  sintez  və  təsir  prosesində 
atmosfer  yaranıb.  Yer  kürəsində  ikinci  bir  palentin  və  ya 
kametanın,  asteroidin  qalıqlarını  tapmaq  olar.  Bu  qalıqları  isə 
dünya okeanının diblərində, toqquşan yerlərdə daha çox axtarıb 
tapmaq  olar.  Başqa  planetin  qalıqları  Yer  kürəsinə  yad  olan 
elementləri gətirə bilər.  
Atmosferin  meydana  gəlməsi  ilə  canlı  aləm  də  meydana 
gəlməyə  başlayıb.  Çünki  hərəkətin  çoxluğunu  təşkil  edən 
atmosfer meydana gəlib.  
Belə  bir  istiqamətdə  də  güman  etmək  olar:  əvvəlcə  dünya 
okeanı  olub.  Vulkanlar  sayəsində  okeanın  dibindən  olan  quru 
hissələr  materikləri  meydana  gətirib.  Bu  anda  artıq  atmosferin 
kəmiyyəti  azalmağa  başlayıb;  çünki  su  azalıb.  Materiklərin 
ə
mələ  gəlməsi  güclü  küləkləri  meydana  gətirib.  Küləklər 
fərqlərdən  də  meydana  gəlib.  (Belə  qəbul  etmək  olar  ki, 
küləklər  Yer  kürəsinin  nizamına  görə  bizim  gördüyümüz 
formadadır.  Əgər  nizam  dəyişik  olubsa,  onda  belə  güman 
etmək  olar  ki,  küləklər  də  indiki  kimi  olmayıb.  Hər  halda 
qəbul etmək olar ki, küləklər elə suyun alternatividirlər, onlar 
az  seyrəkləşmiş  sudur.  Günəşin  buxarlaması  sayəsində 
okeanlardan suyun həcmi azalır və azalan hissə hava küləsini 
formalaşdırır.  Su  ilə  üzərində  olan  havanın  kəmiyyət 
nisbətindən,  eləcə  də  quru  üzərində  olan  atmosfer  fərqindən 
güclü  hava  axınları  -müxtəlif  kəmiyyətli  küləklər  meydana 
gəlir. Küləklər ümumiyyətlə, müəyyən məkanlarda olan hava 
kütləsinin fərqindən ortaya çıxır. Küləklər çox sıx olan hava 
məkanından  az  sıx  olan  hava  məkanına  doğru  hərəkət  edən 
hava  axınından  ibarət  olur.  Günəş  havanı  qızdıranda  həmin 
məkanda yüngülləşmə meydana gəlir. Ağır olan yerdən hava 
kütləsi yüngül olan yerə doğru hərəkət edir. Bu baxımdan da 
sərinləşmə  oksigenləşmə,  yəni  soyuma  prosesinin  özüdür. 
Küləklər 
vahid 
sistemdə 
tarazlaşdırıcı 
funksiyanı, 

129 
 
tarazlaşdırma funksiyasını yerinə yetirir. Məlumdur ki, gecə-
gündüz  dəyişmələrində  atmosfer  təzyiqi  dəyişir  və  küləklər 
meydana gəlir).  
Qeyd  olunduğu  kimi,  atmosferin  yaranmasında  suyun 
buxarlanması  və  Günəşin  təsiri  ilə  suyun  kimyəvi  ayrılmaları 
mühüm rol oynaya bilir. Su olmayan yerdə atmosfer də zəif ola 
bilər. (Qeyd:  zəif  atmisfer  elə  Günəşin  quru materiyaya  olan 
təsirindən  də  meydana  gəlir.  Bu  baxımdan  da  birmənalı 
olaraq demək olmaz ki, qəti olaraq digər planetlərdə atmosfer 
yoxdur).  Atmosfer  Yer  Kürəsində  nisbi  bərabər  əsaslarla 
paylanılır. Atmosfer buxardan əmələ gəlir. 2HO Günəş enerjisi 
ilə  reaksiyaya  girir  və  sudan  da  oksigen  və  ondan  da  azot 
ayrılır.  Ehtimal  etmək  olar  ki,  yağış  suyunun  oksigeni  az  ola 
bilər. Buxarlanma sayəsində yüngülləşmiş isti su yuxarı qalxır, 
ondan oksigen bir az ayrılır, qaz halına çevrilir və hidrogenli və 
azotlu su soyuyur və geri qayıdır.  
Atmosferin  əmələ  gəlməsi  prosesləri  Günəş  enerjisinin 
təsiri  ilə  suyun  buxarlanmasından  baş  verə  bilir.  Yağışdan 
sonra  buxarlanma  baş  verir,  torpaqdan  buxarlanma  getdikdə 
havada  azotun  miqdarı  çox  ola  bilər.  Su  üzərində (okeanlarda, 
göllərdə,  dənizlərdə)  Günəşin  təsiri  ilə  azot  arta  bilər.  Günəş 
olmayan  zaman  (qaranlıq  zaman)  dəniz  kənarında  olan  hava 
daha  çox  oksigenli  və  təmiz  olar.  Rütubətli  (nəmli)  hava  isə 
ağır  olur.  Məlumdur  ki,  Günəş  suyu  qızdıranda  onu  buxara 
çevirir. Tərkibində hidrogeni artırır. Suyu parçalayır, hərəkətlər 
sayəsində  su  parçalanır.  Oksigen  daha  çox  hidrogenləşir  və 
digər elementlərlə birləşir. Birləşmədə hidrogenin sayı çoxalır. 
Hərəkət  çoxalır.  Buna  görə  də  belə  təxmin  etmək  olar  ki, 
Günəş batanda hava soyuyur və hidrogeni çox olan hava (buxar 
halı-rütubət  halı,  nəm  və  sıx  hava  halı)  təkrar  olaraq  suya 
çevrilir,  oksigenini  artırır.  Bu  baxımdan  axşamlar  dəniz 
kənarının havasında bir qədər yumşalma meydana gəlir.  
Günəşin  dünya  okeanına  çox  təsir  göstərdiyi  ərazilərdə 
atmosfer  qatı  daha  möhkəm  ola  bilər.  Məsələn,  ekvatorda  və 

130 
 
tropiklərdə atmosfer təbəqəsi daha qalın ola bilər. Qütblərdə isə 
Günəş suyu az buxarlandırdığından atmosfer təbəqəsi nazik ola 
bilər və oksigen az ola bilər. Ozon qatı da nazik ola bilər. 
Belə fərz edək ki, Yer kürəsi indikindən bir qədər Günəşə 
yaxınlaşıb.  Bu  anda  okeanın  suyu  buxara  çevrilər.  Quru 
materiya  əriyər  və  bir  müəyyən  məsafədə  isə  suya  çevrilər. 
Buradan da belə nəticəyə gəlmək olur ki, Yer kürəsi Günəşdən 
uzaqlaşma  prosesindən  müəyyən  m
r  v

131 
 
cazibə qüvvəsi atmosferin son sərhəddində (komosla sərhəddə) 
azalır. Buradan o yana Günəş atmosferi yarada bilmir. Boşluq, 
havasızlıq  mövcud  olur.  (Qeyd:  elm  deyir  ki,  Yerdən  100 
km.uzaqlıqda  yaxın  kosmos  başlayır.  Macar-yahudi  mənşəli 
Amerika  alimi  Teodor  Fon  Karmanın  şərəfinə  adlanan 
karman  xətti  dəniz  səviyyəsindən  100  km.  hündürlükdən 
keçir.  Karman  hesab  edib  ki,  bu  məsafədən  hündürlükdə 
məkan o qədər seyrəkdir ki, aerodinamik aparatlar bu ərazidə 
uça  bilməzlər,  bunun  üçün  kosmik  vasitələrdən  istifadə 
olunmalıdır.  400  km-ə  qədər  olan  məsafə  yaxın  kosmik 
məkan  adlanır.  Atmosferin  ionosfer  qatından  sonra 
maqnitosfer  qatı  başlayır.  Bu  qat  artıq  “yaxın  kosmos”-
kosmik  məkan,  yerətrafı  məkan  adlanır.  “Yaxın  kosmos” 
atmosferin  içindən  hesablanır.  “Yaxın  kosmos”  insanlar 
tərəfindən  öyrənilməyə  başlayıb.  Bu  sahədə ilk raketlər  uçuş 
ediblər  və  süni  peyklərin  hərəkət  trayektoriyası  meydana 
gəlib.  Elm  qeyd  edir  ki,  atmosferlə  planetlərarası  məkanın 
sərhəddi ekzosferdən-Yerin səthindən 700 km.hündürlükdən- 
başlayır  və  1300  km.  hündürlüyə  qədər  davam  edir.  Yerin 
xarici  atmosfer  təbəqəsi  olan  ekzosfer  əsasən  10  min  km. 
hündürlüyə  qədər  və  daha  çox  Yerdən  uzanır.  Burada 
hidrogen elementləri daha çoxdur.  
Bununla  yanaşı,  “uzaq  kosmos” anlayışı da işlənilir. Bu 
artıq  xarici  kosmosdur.  Xarici  kosmosa  da  aparatlar 
göndərilir.  NASA  alimləri  hesab  edirlər  ki,  21  milyon  km.də 
isə  tamamilə  Yer  kürəsinin  cazibə  qüvvəsi  itir.    Yer  küd[(e(r)-1( )-170b)-2(. )-1219-209.88 -13.88 a

132 
 
Cazibə qüvvəsindən məlumdur ki, Yerin atmosferinə daxil 
olan  istənilən  cismi  Yer  özünə  cəzb  etməlidir.  Cəzb  etməmək 
üçün  cismin  kütləsi  gərək  Yerinkindən  çox  olsun.  Əgər  Yer 
kürəsinə, onun cəzbetmə sahəsinə onun kütləsindən böyük olan 
digər bir planet  yaxınlaşarsa, həmin planet Yer kürəsini özünə 
cəzb etmiş olar. Deməli, kəmiyyəti çox olan bərk kütlə vahidi –
daxilində  həm  də  nüvə  olan  təqdirdə-ətrafı  özünə  cəzb  edir. 
Cəzbetmə  nüvənin  mövcudluğundan  meydana  gəlir.  Bu 
baxımdan  Yer  kürəsi  ondan  böyük  olan,  lakin  nüvəyə  malik 
olan planetlər və ulduzlar tərəfindən cəzb oluna bilər.  
Belə  hesab  etmək  olar  ki,  atmosferi  olmayan  planetlər  və 
daha çox kainat tozları ilə rastlaşırlar. Yer Kürəsinin atmosferi 
bu tozları az qəbul edə bilər. Ona görə də güman etmək olar ki, 
daha  çox  başqa  planetlərin  çəkiləri  artmaqda  davam  edir. 
Marsın kütləsi hesab  edək ki, Yer kürəsinin kütləsinə nisbətən 
daha çox artır.  
Yer  Kürəsi  həm  də  ona  görə  öz  oxu  ətrafında  fırlanır  ki, 
Yerin nüvəsi  ilə  Günəş arasında əlaqə  mövcuddur və bu əlaqə 
də Yerin nüvəsinə təsir göstərir. Yerin nüvəsinin ətrafa verdiyi 
temperatur  ilə  Günəşdən  qəbul  edilən  temeperatur  birləşir,  bu 
anda  ümumi  temeperatur  yüksəlir.Yüksələn  hissənin  kütləsi 
digərindən  çox  olur.  Bu da  nəticədə fırlanmaya  gətirib çıxarır. 
Belə  qəbul  etmək  olar  ki,  Yer  kürəsinin  Günəş  ətrafında bir il 
ə
rzində dövr etməsi isə Günəş ətrafında mövcud olan burulğan 
zonaları  ilə  əlaqəlidir.  Həmin  zonada  digər  planetlər  kimi  Yer 
kürəsi  də  Günəş  ətrafında  dövr  edir.  Günəşin  qəbul  etdiyi 
elementlər  və  özündən  buraxdığı  elementlər  planetləri 
müəyyən bir məsafədə-taraz vəziyyətində fırlanaraq saxlayır.  
Bir  daha  qeyd  etmək  yerinə  düşər  ki,  çox  böyük  güman 
ə
sasında  qənaətə  gəlmək  olar  ki,  Yer  Kürəsi  toqquşmadan  da 
yarana  bilər.  Yer  kürəsində  ikinci  bir  planetin  tərikibi  də  ola 
bilər. Başqa bir planetlə toqquşma sayəsində Yer kürəsi dağıla 
bilər və içərisindəki maye tökülə bilər. Həmin maye olan sudan 
da  dünya  okeanı  yarana  bilər.  Dünya  okeanı  toqquşmadan 

133 
 
yaranan  çökək  yerlərdə  peydah  ola  bilər.  Paşqa  planet  Yer 
ə

134 
 
çox  güman  ki,  hidrogen  elementlərinin  bir  qismi  çəkilir. 
Oksigenin  ən  bariz  nümunəsi  maddə  halında  buzdur.  Buz 
genişdir  və  suya  nisbətən  daha  çox  məkanı  əhatə  edir.  Belə 
güman  etmək  olar  ki,  dünya  okeanı  donarsa  okeanın  səthində 
çox hündür buz qalıqları (buz dağları, dağ silsilələri) meydana 
gələr. Buza enerji verməklə (hidrogen əlavə etməklə) buz suya 
çevrilir.  Oksigen  və  hidrogenin  məlum  tarazlığında  su  maye 
halda  olur.  Enerji  çox  olduqda  isə  su  buxarlanır.  Suyun 
buxarlanması  sayəsində  atmosferdə  rütubət  artır.  Rütubət 
havada olan oksigen və hidrogendir, bu ikisinin birləşməsi olan 
nəmlikdir.  Rütubətli  havada  oksigen  azdır.  Çünki  enerji  çox 
olduğundan  sıxlıq  da  çoxdur.  Oksigenin  çoxluğu  hidrogen 
elementləri arasında tarazlığı yaradır. 2 hidrogen atom arasında 
bir oksigen atomunun olması hidrogen atomunun birləşməsinin 
qarşısını  alır.  Çox  güman  ki,  suda  hidrogen  lap  çoxalarsa, 
maddə  qaz  halına  çevriləcək  və  müəyyən  qapalı  şəraitdə  su 
buxarı  çox  olarsa,  həddən  artıq  çox  olarsa,  şiddətli  enerji 
yaranar  və  sonda  partlayışa  gətirər.  (Qeyd:  oksigeni 
hidrogendən tam ayrı düşünmək düz olmaz. Belə təxmin etmək 
olar  ki,  hidrogen  parçalanmış  və  hərəkətini  artıran  oksigen 
hissəciklərindən  və  atomlarından  ibarətdir.  Oksigen  atom 
hissəcikləri arasında tarazlıq yaratmaq üçündür. Oksigen enerji 
hissəcikləri arasında boşluğu saxlamaq üçündür. İqlim tarazlığı 
daha  çox  oksigendən  asılıdır.  Oksigen  digər  elementlərin 
tarazlığını meydana gətirir).  
Oksigen  həm  də  yüngül  elementdir.  Demək olar ki, qaz 
topası  halında  “boşluqdur”,  yumşaqlıqdır.  Məsələn,  atmosfer 
təzyiqi yüksək olarsa, oksigen artarsa, bu zaman genişlənmə də 
çox olar. Oksigenin azlığı havada boşluğun olmasının azlığıdır. 
Ona görə də küləksiz havada adam daha çox sıxılır. Çətin nəfəs 
alır. Çünki aktivlik olur, hidrogen çoxalır. Oksigen çatışmazlığı 
ə
mələ  gəlir.  Oksigen  çoxalanda,  boşluq  çoxalanda,  hidrogen 
elementi  azalanda  və  genişlənəndə,  elementlər  arasındakı 
məsafə  böyüyəndə  insanlar  da  rahat  nəfəs  ala  bilirlər. Deməli, 

135 
 
oksigen  həm  də  genişləndirmə  elementi  (tək  məhdudlaşdırma 
funksiyasını  yerinə  yetirə  bilməz)  funksiyasını  yerinə  yetirir. 
Oksigen  ağırlığı  paylayandır.  Ağırlıq  elementləri  arasında 
tarazlıq  yaratmaq  üçündür.  Nəfəs  alanda ağciyər böyüyür. Bu, 
o deməkdir ki, ağ ciyərə genişləndirmə  elementi, yəni oksigen 
daxil  olur.  Oksigen  çox  olan  yerdə,  yəni  boşluq  olan  yerdə 
yüngül  hissəciklər  havaya  daha  tez  qalxır.  Amosferdə 
hissəciklər  genişlənir  və  həmin  cisim  yuxarı  qalxır.  Oksigen 
çox  olan  yerdə  həm  də  Günəşlə  təmas  zamanı  nəmlik  artır. 
Atmosferin  oksigenlə  bol  olan  yerlərində  paraşütlə  yerə  gələn 
elementlər  də  məsamələr  böyük  olduğundan  gec  gələ  bilər. 
Yastıq  tükü  bəzən  yerə  düşür,  bəzən  də  havada  gəzir.  Bu, 
atmosfer  təzyiqindən  –havanın  müəyyən  məkanda  sıxlığından 
və seyrəkliyindən asılıdır.  
Hava  axını  boşluğa  doğru  müəyyən  kütlənin  hərəkətidir. 
Hava  axını  genişlənmə  funksiyasını  yerinə  yetirir. Məsamələri 
böyüdür.  Çatışmazlıqları  aradan  qaldırır.  Bu  baxımdan  da 
hesab  etmək  olar  ki,  sıxıcı  elementlərin  sürətlə  aralanması  elə 
hava axını deməkdir. Boşalmanın özü elə hava axınıdır. (Qeyd: 
elm yazır ki, hava təbii qazların qarışığndan ibarətdir. Əsasən, 
99  faizini  azot  və  oksigen  təşkil  edir.  Havada  su  və  hidrogen, 
karbon dioksid, neon, metan, heliy, kripton, ksenon kimi qazlar 
da vardır. 1754-cü ildə Cozef Blek təcrübi olaraq sübut edib ki, 
hava  çoxlu  sayda  qaz  qarışığından  ibarətdir.  Oksigen  Yer 
üzünün canlı orqanizmləri üçün lazımdır, oksigenləşmə prosesi 
həyata  keçirilir,  orqanizm  üçün  lazım  olan  enerji  meydana 
gəlir. Məsələn, metabolizm prosesləri formalaşır).  
Hündür  dağlarda  oksigen zəif  olur.  Oksigen düzən  yerlərə 
çökür. Bu, o deməkdir ki, genişlənmə azdır və genişlənmə daha 
çox  aşağılarda,  yəni  düzənliklərdə  mövcuddur.  Düzənliklərə 
axan  hava  da  hidrogenə  tez  çevrilir.  Genişlik  üçün  oksigen 
ehtiyatı  azdır.  Oksigen  ehtiyatı  aşağı  düşür.  Buradan  da 
oksigenin,  məsələn,  hidrogendən  ağır  olması  qənaəti  meydana 
gəlir.  Genişlənmənin  və  yüngülləşmənin  zəif  olduğu  yerlərə 

136 
 
qar tez-tez yağır. Bu, o deməkdir ki, qar genişlənmə prosesinin 
məhdudluğundan  tez  həmin  məkana  düşür.  Oksigenin  az 
olduğu  məkana  qar  tez  düşür.  Sıxlıq  çox  olan  yerdə  qar  çətin 
düşür.  Lap  hündür  dağlarda  yox,  dağ  ətəklərində  yaşamaq, 
alçaq  dağlar  qoynunda  yaşamaq  daha  sağlamlıqdır.  Oksgen 
ağır olduğundan dağ başlarından ətəklərinə doğru axır. Burada 
da  istiliklə-aranla  qarşılaşır  və  oksigen  hidrogenə  çevrilir. 
İ
stiləşmə daha çox aşağılarda gedir. Hündürlükdə isə bu proses 
zəif olduğundan oksigen az olsa da soyuqluq hiss olunur. Ona 
görə də dağlara qalxdıqca hava da soyuyur.  
Dağ  aralarında  və  dağ  ətəklərində  hava  axınları  çox 
olduğundan hava təmiz olur. Küləklər meydana gəlir.  
 
Oksigen  hidrogenə  nisbətən  “enerjisizlikdir”,  yəni  zəif 
hərəkət  edəndir.  Lakin  ehtiyatdır-məsələn,  Yer  kürəsi 
üzərində.  Deyək  ki,  su  buxarlanır.  Buxarlandıqdan  sonra 
soyuyur,  yəni  bərkləşmə  və  soyuma  əmələ  gəlir.  Dünya 
okeanı Yer kürəsinin canlıları üçün ən əsas oksigen və onun 
birləşdiyi  bir  çox  qazlar  ehtiyatıdır.  Bu  birləşmə  isə 
okeandan  yuxarı  qalxdıqca  atmosferdə  baş  verir.  Deməli, 
maddələrin  çevrilməsi  əsasən,  məsələn,  atmosferdə,  cazibə 
qüvvəsindən  uzaqlşadıqca,  yuxarı  qalxdıqca  baş  verir. 
Eləcə də Yer kürəsi üzərində maddələrin çevrilməsi halları 
mövcud  olur.  Bu  baxımdan  da  müxtəlif  elementlər 
meydana gəlib.  
Buzla  suyun  hərəkəti,  eləcə  də  buxarın  hərəkəti  eyni 
deyil.  Hərəkətin  sürət  artımı  tərkib  hidrogendən  asılıdır. 
Su yandıqca buxara çevrilir, deməli, tərkibini –paraçalayır 
və  itirir.  Daha  çox  hidrogenə-yüngül  qaza  (oksigenə 
nisbətən) çevirir.  
Oksigendə  çoxlu  müsbət  enerjini  axtarmaq  olmaz.  Lakin 
oksigendə  yığılmış  enerji  var.  Məsələn,  buzlaqlarda  yığılmış 
enerji  var.  Kosmik  fəzada  oksigen  boldur,  bərk  planetlərdə 
oksigen  boldur.  Oksigen  ehtiyatda  olan  hidrogendir,  həm  də 

137 
 
hərəkətini zəiflətmiş hidrogendir, enerji mənbəyindən nisbətən 
uzaqlaşmış  hidrogendir.  (Qeyd:  bu  məsələdə,  biz  planetlərin 
Günəşdən  meydana  gəlməsi  fərziyyəsini  məntiqi  baxımdan 
bir qədər inandırıcı şəkldə sübuta yetirə bilirik).  
Buzlaqları  buxara  çevrimək  olur  və  nəticədə  enerjisini 
itirir.  Buzlaq  formasını  itirir.  Oksigen  söndürmək  (məsələn, 
alovu)  və  enerjini  tez  “udmaq”  üçündür.  Məsələn,  alovlanmış 
bir  məkanda  alov  ona  görə  genişlənə  bilir  ki,  burada  oksigen 
məsamələri genişləndirir. Bu baxımdan hava enerji mənbəyidir. 
Oksigen  alışqanlıqla  əslində  enerjinin  sərfiyyatında  (məsələn, 
alov yanan zaman) iştirak edir. Ona “enerji verməklə” mövcud 
materiyanın  yanmasını  tezləşdirir.  Oksigen  qaz  olaraq  enerjini 
udur  və  enerjinin  tez  məhv  olmasına  gətirib  çıxarır.  Oksigen 
digər  elementlərin  dağılmasına  səbəb  olur.  Oksidləşmə 
proseləri, karbon oksidi meydana gəlir. Bu baxımdan da nəzərə 
almaq lazımdır ki, oksigen “olmayan yerdə”-burada az olan yer 
nəzərdə  tutulur-  sıxlıq  var  və  belə  olan  yerdə  alovlanma  da 
yoxdur. Alovlanma əslində ətrafdakı enerji mənbəyinə görə baş 
verir.  
Təyyarə  küləkli  havada  çətin  uçur.  Çünki  külək  sayəsində 
genəlmələr  artır  və  cərəyanlar  meydana  gəlir.  Sıxlıq  da  arta 
bilir.  Təyyarə  o  zaman  aşağı  yerlərdə  ağır  uçur  ki,  oksigen 
azalır  və  sıxlıq  olur.  Aktivlik  olanda  təyyarəyə  çoxlu  sürət 
lazım  olur.  Bu  ona  bənzəyir  ki,  dayaz  suda  ağır  tonnajlı  gəmi 
üzür. Təbii ki, gəminin burada az sıxlığa görə üzməsi mümkün 
olmur, çünki su kütləsi və lazımi sıxlıq çatışmır.  
Yerdə atmosfer (məsələn, oksigen elementi) olmasa Günəş 
istiliyi  nəticəsində  böyük  partlayışlar  meydana  gələ  bilər. 
Ümumiyyətlə  isə  oksigenin  olmaması  hidrogenin  olmaması 
deməkdir.  
Çoxlu buz yemək daxildə narahatlıq doğurar və ehtimal ki, 
mədə  və  bağırsaqda  köpmələr  yarada  bilər.  Eləcə  də  isti  suyu 
çox  içmək  sayəsində  ağırlaşmalar  yarana  bilər.  İsti  yeməklər 
daxildə genişlənməni artıra bilər.  

138