Kainat və təbiət haqqında fəlsəfi hipotezalar seriyasından

Atmosfer  və  su.  Burada  iki  mövqe  ortaya  çıxa  bilər: 
birincisi,  kosmik  fəzadan  atmosferin  yaranması  və  ondan  da 
suyun-dünya  okeanının  meydana  gəlməsi;  ikincisi  isə  sudan 
atmosferin  meydana  gəlməsi.  Bu  barədə  əvvəlcə  də  qeyd 
olunub.  Birinci  məsələdə  Günəşin  və  Yerin  əmələ  gəlməsi 
baxışları  üstünlük  təşkil  edir.  Günəşin  və  Yerin  tarixi  var. 
İ
kinci  məsələdə  isə  belə  qəbul  etmək  olar  ki,  əslində,  başqa 
planetlər  kimi  (indiki  vəziyyətləri  kimi)  Yerdə  də  vaxtilə  su 
olmayıb.  Yer  kürəsi  asteroidlərlə  toqquşub,  dağılıb  və  bunun 
sayəsində  daxilində  olan  su  onun  səthinə  çıxıb,  nəticədə 
atmosfer meydana gəlib. Digər tərəfdən də hesab etmək olar ki, 
Günəşlə  Yer  arasında  hansı  bir  məqamda  tarazlıq  pozulub 
(məsələn,  Yer  kürəsi  bir  qədər  Günəşdən  uzaqlaşıb),  nəticədə 
Yerin  daxili  enerjisi  artıb,  Yeri  partladıb  və  suyunu  bayıra 
çıxarıb  və  nəticədə  atmosfer  meydana  gəlib. (Böyük  ehtimalla 
Yer kürəsi Günəşdən uzaqlaşarsa, ilk anda Yer kürəsinn daxili 
nüvəsi  partlayar.  Bu  prinsiplə  insanları  zil  qaranlıq  yerə 
atmaqla, partlatmaq, yaxud da dondurmaq olar).  
Yerin  üzərində  hava  və  su  demək  olar  ki,  eyni 
tərkibdədirlər.  Okean  dalğası  ilə  külək  demək  olar  ki, 
eynidirlər.  Sadəcə  olaraq  fərq  havada  olan  kütlənin  azlığıdır. 
Okean “sıxlaşmış havadan” ibarətdir. Hava axını az sıxlığı olan 
sudur.  Dalğa  həm  də  ona  görə  əmələ  gəlir  ki,  üzərində  olan 
hava  axını  suyun  səthinə  toxunur,  orada  özünə  məkan  axtarır. 
Məkan axtarmaq suyu itələyir, dalğalandırır.  
Qeyd:  havanı  çoxlu  udmaqla  susuzluğun  qarşısını  almaq 
olar.  Suda-quruda  yaşamaq  hava  və  suyun  eyni  tərkibli,  lakin 
müxtəlif sıxlıqlı olmasından irəli gəlir. 
Qeyd:  okean  həm  də  bərk  kütlənin  maye  halıdır, 
toplumudur.  Deməli,  materiya  ilə,  minerallarla  zəngindir. 
Okean havaya nisbətən minerallarla daha zəngindir. Çünki bərk 
materiya  ilə  qarışmış  formadadır.  Məlumdur  ki,  okeanda, 
dənizlərdə  və  istənilən  təbii  su  hövzələrində  (anbarında) 
dərinləşdikcə,  kütlə  artdıqca,  sıxlıq  da  artır  və  Yerin  cazibə 

139 
 
qüvvəsinin  təsiri  ilə  sıxlaşma  artmı  meydana  gəlir.  Cazibə 
udur. Bu baxımdan da okeanda batan istənilən metal və ya bərk 
forma  dərinə  doğru  udulur.  Belə  güman  etmək  olar  ki,  lap 
dərinliklərdə  batma  okeanın  sıxlaşmasının  artmasına  görə  üst 
hissələrinə nisbətən zəif olur. Su çox sıx olduğundan, tutaq ki, 
bir  gəmi  və  ya  da  hissə  aşağıya  doğru  az  sürətlə  batır.  Dayaz 
yerdə  batma  sürəti  sıxlaşdıqca  azala  bilər.  Okean  dibinə 
aparatla enmək getdikcə çətin olar.  
Kütlənin artması çoxluq hesabına baş verir. Su çoxluğunun 
vertikal  əsası  sıxlığı  yaradır.  Okeanın  dibinə  doğru  getdikcə 
sıxlıq  artdıqca,  belə  hesab  etmək  olar  ki,  həmin  hissələrdə 
suyun  hərəkəti  də  zəifləyir.  Lap  materiya  ilə  sərhədlərdə 
“hərəkətsiz”  qalır.  Okean  dibləri  daha  çox  bərk  materiya 
formasına  yaxınlaşır.  Okean  dibindəki  su  üzə  qalxanda  isə 
yüngülləşir, 
seyrəkləşir. 
Suyun 
dibi 
nisbi 
hərəkətsiz 
vəziyyətində  olan  materiyaya  yaxın  olur.  Su  dərinləşdikcə  -
okeanlarda-dənizlərdə  və  s.-oksigen  tərkibi  də  artır.  Günəş 
ş
üasından uzaqlaşır.  Lakin okean dibində suyun,  - sıx olsa da- 
su  maddəsi  kimi  qalması  suyun  üzərində  olan  hərəkətlə 
ə
laqəlidir. Yəni, Yer kürəsi fırlanır, dalğalar əmələ gəlir, sualtı 
axınlar  əmələ  gəlir  və  nəticədə  suyun  ən  dərin  hissəsi  (1000 
metrdən artıq dərində  yerləşən abissal ərazilər) də sıx formada 
olsa da belə, hərəkətdə olur. Okeanlarda sıxlıq dərəcəsinə görə 
hərəkətlər  də  dərinləşdikcə  zəifləyir,  su  sükunət  halını  alır. 
Lakin  daha  çox  hərəkətsiz  olsa,  yəni  hərəkət  çox  zəifləsə,  su 
formasını  dəyişə  bilər.  Su  dərinləşdikcə  sıxlaşır  və  sərinləşir, 
oksigen  artır.  Bu  məntiqlə  hesab  etmək  olar  ki,  suyun 
dərinliyinə enən aparatın çəkisi ümumən sıxlıq sayəsində artır. 
Aparatın  enməsi  və  qalxması  xüsusi  çətinlikləri  tələb  edir. 
Çünki  aparat  üzərində  su  çəkisi  artır  və  daha  sıxlaşmış  yerə 
düşür. Təbii ki, okean dibinə yaxın ərazilərdə hərəkət –aparatın 
hərəkəti  yuxara  hissələrə  nisbətən  zəif  ola  bilər.  Həm  də  çox 
sıxlaşmadan  aparat  dağıla  bilər.  Su  dibində  olan  aparatın 

140 
 
qalxması  təbii  ki,  getdikcə  asanlaşmalıdır.  Yuxarı  qalxdıqca 
aparatın çəkisi də yüngülləşməlidir.  
Okeanın  dibinə  getdikcə  su  əhatəsi  qaranlıqlaşır.  Buradan 
da  qalınlaşma  başlayır.  Günəş  okean  dibini  işıqlandıra  bilmir. 
Bu  baxımdan  da  orada  yaşayan  canlılar  ya kor ola bilərlər,  ya 
da  iti  görmə  qabiliyyətinə  malik  olaraq,  istənilən  işıq 
elementini  tez  görə  bilərlər.  Okeanın  dibinin  hərəkəti  və  su 
forması  halında  qalması  həm  suüstü  məkanın  hərəkəti  ilə 
bağlıdır,  həm  də  Yerin  nüvəsindən  daxil  olan  enerji  də,  belə 
güman  etmək  olar  ki,  suyun  “buzlaşmasının”,  bərkiməsinin 
qarşısını  alır.  Okean  sularında  dərinləşdikcə  duzluluq  və 
ş
irinlilik nisbətləri də dəyişməyə məruz qalır. Ehtimal edək ki, 
dərinləşdikcə  su  soyuyur,  bu  anda  şirin  su  ehtiyatları  artır. 
Güman ki, okeanın dərinliklərində su üzərinə nisbətən şirindir. 
Okean  dibləri  bərk  materiya  ilə  yumşaq  su  (buna  okeanın  üst 
hissəsinin  suyunu  aid  etmək  olar)  arasında  keçid  formasını  da 
ala  bilər.  Okeanda  su  dərinləşsə,  ehtimal  etmək  olar  ki,  bərk 
materiyaya  çevrilə  bilər.  Sıxlıqdan  yuxarıya  doğru-az  sıxılmış 
su  ehtiyatı  toplanır,  ondan  da  yuxarıda  atmosferin  alt 
təbəqələri-troposfer,  stratosfer  və  s.  meydana  gəlir,  ondan 
yuxarı  isə  seyrəkləşmə  baş  verir.  Deməli,  sıxlıqlar  daha  çox 
bərk materiya ətrafında meydana gəlir. Sıxlıq bərk materiyanın 
cazibəsini  yaradır,  cazibə  də  üzərindəkiləri  sıxlaşdırır,  cəzb 
edir.  Kosmik  məkan-planetlərarası  məkan-  Günəş  olduğuna 
görə,  seyrəkləşir.  Bu  baxımdan  da  dünya  okeanı  atmosferin 
ə
sasıdır,  həm  də  Yer  kürəsinin  işıqlanmasına  yardım edir,  Yer 
kürəsini sərinn saxlayır.  
Yer  kürəsində  dünya  okeanı  duzludur.  Səbəbi:  belə  hesab 
etmək  olar  ki,  su  üzə  çıxanda  yerdəki  faydalı  qazıntılarla, 
metallarla  qarışıb.  Ola  da  bilər  ki,  ilkin  su  qaynar  olub  və 
temperaturun  yüksəkliyi  maddələri  qarışdıra  bilib.  Duzluluq 
bərk materiyaya yaxın bir vəziyyətdir, tərkibdir. 

141 
 
Su  materiyada  olan  hidrogen  və  oksigendir.  Suyun 
tərkibində olan komponentlər da ona yumşaqlıq verə bilər. Ona 
görə də maye haldadır. 
Antarktida üzərində hava çox boş ola bilər. Burada oksigen 
aşağıda  çox  ola  bilər.  Ona  görə  də  quruya  nisbətən  buz 
üzərində  yerimə  yüngül  olar. Buz oksigendir. Hava ilə (Günəş 
ş
üası ilə qarışanda) suya çevrilir. 
  
Yer kürəsinin öz oxu ətrafında fırlanması  
 
Yer kürəsinin öz oxu ətrafında fırlanması Günəş şüalarının 
Yer  kürəsinin  kütləsinə  olan  təsirləri  ilə  yanaşı,  həm  də  Yerin 
Günəş  ətrafında  dövr  etməsindən  meydana  gəlir.  Belə  ki,  Yer 
kürəsi  Günəş  ətrafında  dövr  etdikcə  dövretmə  sayəsində  Yer 
kürəsinin sürəti və sürət istiqaməti Yür kürəsini əks istiqamətdə 
öz oxu ətrafında dövr etdirir. Sürətlə Günəş ətrafında dövr edən 
Yer kürəsi  kosmik  fəzaya  sürtünür,  sürtünmə sayəsində qüvvə 
meydana  gəlir,  bu  qüvvə  əks  olaraq  Yer  kürəsinin  öz  oxu 
ə
trafında  fırlanmasına  səbəb  olur.  Yer  kürəsinin  öz  oxu 
ə
trafında  dövr  etməsi  Yer  kürəsinin  Günəş  ətrafında 
sürütnməsindən  meydana  gələn  itələmə  qüvvəsindən  yaranır. 
Burada sürtünmələr bir-birini əksə doğru itələyir.  
Yer  kürəsinin  öz  oxu  ətrafında  fırlanması  atmosferi 
saxlayır. Atmosferə okeanlardan qida verir. Okeanları hərəkətə 
gətirir, küləklər yaranır. Gecələr soyuma proseslərinə təsir edir. 
Belə  qəbul  etmək  olar  ki,  okeanlar  və  atmosfer  Yer  kürəsinin 
cazibə  qüvvəsinin  tarazlı  əsaslarla  paylanmasında  mühüm  rol 
oynayır.  Burada  vahidlik  elə  cazibə  qüvvəsinin  ümumi 
sistemliliyini  saxlayır.  Yer  kürəsinin  öz  oxu  ətrafında 
fırlanması  istiliyi  soyuqla,  soyuğu  da  istiliklə  əvəzləyir.  Belə 
ki,  gecə  ilə  gündüzün  meydana  gəlməsi  ümumi  atmosfer 
tarazlığını təmin edir.  
Yer öz oxu ətrafında fırlanmazsa, Yerin kürə şəkilli olması 
nəticəsində  bir  tərəfdə  daima  qaranlıq,  digər  tərəfdə  isə  daima 

142 
 
işıqlıq  olardı.  Bu  halda  atmosfer  indiki  kimi  olmazdı.  İşıqlı 
yerlərdə  həddən  artıq  istilik  və  quraqlıq,  qaranlıq  yerlərdə  isə 
çox  güman  ki,  buzluluq  (buzlaqlıq),  ya  da  buzlaqsız  lap  aşağı 
temeperatur  olardı.  Yer  kürəsinin  isə  bütövlüyündən  söhbət 
gedə  bilməzdi.  Planet  yalnız  qaz  halında  ola  bilərdi.  Yerin  öz 
oxu ətrafında fırlanması, eləcə də fəsillərin əməl gəlməsi sanki, 
Yer  kürəsi  üçün  ümumi  bir  termostat  (termostat  havanı  eyni 
temperaturda saxlayan cihaza deyilir) rolunu oynayır, atmosfer 
həm qızır, həm də soyuyur. (Qeyd: qızma və soyuma enerjinin 
aktivliyi  və  deaktivliyidir.  Aktivliyin  yüksək  həddi  alovun 
yüksəlməsidir.  Onun  da  ən  son  həddi  alovsuzluqdur.  Bu 
baxımdan  da  Yer  kürəsinin  yanmasının  ən  yüksək  həddi 
alovsuzluğa,  tükənməyə  aparıb  çıxara  bilər.  Bu  məsələdə 
Günəşin “sönməsi” fikirinə gəlib çata bilirik. Günəşdən gələn 
işıq  enerjisi  istilik  enerjisinə  çevrilir.  Yəni,  sürəti  azalır. 
Günəşdən  çıxan  enerji  axını  daha  parıltılı  olur;  çünki 
sürətlidir.  Kosmik  fəzada  isə  parıltı  azalır.  Bu  baxımdan  da 
işıq  enerjisi  istilik  enerjisinin  müəyyən  sürətli  həddidir). 
Qarşılıqlı  vəziyyətlərdə  isə  tarazlıq  əmələ  gəlir.  Yer  kürəsi 
fırlandıqca  hesab  etmək  olar  ki,  atmosferdə  cərəyanları  da 
meydana  gətirir.  Yerin  fırlanması  onun  maqnit  axınına  (Yer 
kürəsinin  maqnitosferi  təbii  ki,  ümumi  kütlədən  və  onun 
fırlanması  sayəsində  meydana  gələn  təsir  qüvvəsindən 
formalaşan bir sistemli hərəkət sferası rolunu oynayır. Maqnit 
təbəqəsini  həm  də  Yerin  nüvəsi  və  onun  digər  planetlərlə  və 
Günəşlə qarşılıqlı əlaqələri də təmin edir) səbəb olur ki, bu da 
nəticədə  atmofer  təzyiqində  dəyişikliyi  yaradır.  Maqnitosfer  – 
elm  yazır  ki,  atmosferin  xarici  qatındadır  və  Yer  kürəsini 
Günəş  şüalarının  təsirindən  qoruyur-  əks  təsir,  yəni,  Yer 
kürəsinin  ətrafa  olan  əks  təsiri  sahəsidir.  Maqnitosfer 
cazibədən, 
ümumi 
kütlənin 
hərəkətindən 
və 
daxili 
elementlərdən meydana gələn bir özünümüdafiə sahəsidir. Belə 
hesab  etmək  olar  ki,  Yer  kürəsinin  atmosferinin  maqnitosfer 
sahəsi  onun  həm  də  daxili  bütövünün  ümumi  qoruyucu 

143 
 
qüvvəsindən  meydana  gəlir.  Maqnitosfer  Günəş  enerjisindən 
də  qidalanır  və  Günəşin  cazibə  və  itələmə  qüvvəsi  sahələri 
arasında aralıq bir yer tutur.  
 Yer  kürəsinin  öz  oxu  ətrafında  fırlanması  və  onun 
nəticələri.  Günəş  şüası  elementlər zərrəciklərinin axınlarından 
ibarətdir.  Günəş  şüası  həm  kosmik  fəzadan,  həm  də  Yerin 
atmosferindən  (onun  təbəqələrindən)  keçir  və  Yer  kürəsinin 
materiyn 

144 
 
tərəfindən hiss oluna bilmir. Dəyişmə olur; çünki Yer kürəsi bir 
tərəfdən  Günəşdən  enerji  alır,  Günəşə  enerji  ötürür,  digər 
tərəfdən  başqa  planetlərlə  paralel  enerji  mübadiləsini  həyata 
keçirir.  Belə  hesab  etmək  olar  ki,  Yer  kürəsinin  Günəşdən 
qaranlıqlaşan hissəsinin çəkisi işıqlı hissəsinin çəkisindən fərqli 
olur. Yer kürəsi sutka ərzində öz çəkisini artırıb-azaldır. Lakin 
bu  ümumi  çəkisinə  təsir  etmir.  Onun  hissələri-qaranlıq  və 
gündüz  hissələri-arasında  nisbət  dəyişir,  hissələrdə  kütlə  fərqi 
yaranır.  Yer  kürəsinin  öz  oxu  ətrafında  fırlanmasına  Günəşin 
ş
aquli  və  üfüqi  düşən  şüaları  təsir  göstərir.  Günəş  düşən 
hissələrlər  qaranlqılaşan  hissələr  arasında  (meridianlar  üzrə) 
kütlə  fərqi  yaranır.  Fəzada  hərəkət  Yer  kürəsinin  gecə-gündüz 
çəki nisbətindən meydana gəlir. Yer kürəsinin öz oxu ətrafında 
fırlanması  sayəsində  okeanların,  dənizlərin  atmosferlə  nisbəti 
tarazlanır.  Atmosferin  Yer  kürəsi  üzrə  nisbətən  taraz  qaydada 
paylanılması  prosesləri  baş  verir.  Gecə-gündüz  əsasən 
atmosferin  nisbətən  tarazlı  formalaşmasına  təsirlərini  edir. 
Gecə-gündüz hadisələri  Yerin  cazibə  qüvvəsini tarazlayır. Yer 
kürəsinin  fırlanması  dünya  okeanının  dağılmasının  qarşısını 
alır.  Eyni  zamanda  atmosferin  (hava  axınının)  tarazlı  axın 
etməsinin əsaslarını yaradır.  
Yer  kürəsi  əgər  öz  oxu  ətrafında  fırlanmazsa,  onda 
ümumiyyətlə  Yer  kürəsinin  mövcudluğundan  söhbət  gedə 
bilməz.  Təsəvvür  edək  ki,  Yer  kürəsi  öz  oxu  ətrafında 
fırlanmır. İndiki kimi bir forması mövcuddur. Günəş şüasını da 
qəbul edir. Nəticələri necə ola bilər: 
-Yer  kürəsi  Günəş  şüasının  ardıcıl  düşməsindən  öz 
kütləsinin  tamamilə  dəyişər,  Yer  kürəsi  şişər  və  partlayar, 
yalnız zəif əlaqədə olan qaz halında olar; 
-Yer  kürəsinə  ardıcıl  düşən  Günəş  şüası  dünya  okeanını 
buxara çevirər, planetin atmosferini məhv edər; 
-Yerin bərk materiyası isə tamamilə əriyər; 
-Yerin daxili nüvəsi üzünə çıxar və partlayar.  

145 
 
Bütün  planetlər  və  peyklər  hərəkət  edərək,  öz  oxları 
ə
trafında fırlanaraq, planetləri ətraflarında dövr edərək özlərini 
qoruyurlar.  
Yer 
öz 
oxu 
ə
trafında 
fırlandıqca 
Günəşlə 
olan 
təmaslarından,  Günəşin  dünya  okeanı  ilə  təmaslarından 
atmosferini  yaradır.  Fırlanma  sayəsində  bərk  materiya  ilə 
dünya okeanı arasında meydana gələn təzyiq fərqləri sayəsində 
atmosferin  hərəkəti  və  paylanması  hadisələri  baş  verir. 
Strukturlararası  proseslər  makro  prosesləri  meydana  gətirir  və 
onun tərkib hissələrinə çevrilir.  
 
Ay haqqında 
 
 Oksigen  “enerjisizlikdir”,  ona  görə  də  boşluqdur. 
Sıxılmanı  isə  hidrogen  molekulları  əmələ  gətirir.  Hidrogen 
hərəkətdə  olanda  həm  sıxılır,  həm  də  genişlənir.  Oksigen 
genişlənən, 
hidrogen 
sıxılandır. 
(Hidrogen 
hərəkətdə 
olduğundan 
həm 
də 
genişlənəndir, 
seyrəkləşdiricidir. 
Hidrogenin  sıxıcı  funksiyası  onun  müəyyən  məkanda  hərəkət 
fəallığı  və  təsirləri  ilə  əlaqəli  ola  bilər).  Elm  qeyd  edir  ki,  Ay 
Yer  kürəsi  ətrafında-perigey  (Yer  kürəsinə  yaxınlaşma)  və 
apogeylə  (Yer  kürəsindən  uzaqlaşma)  27  gün,  7  saat,  43,1 
dəqiqə  ilə  çevrə  trayektoriyası  formasında  dövr  edir.  Ayda 
günüz isti, gecə çox soyuq olur. Ola bilər ki, günüz Günəş işığı 
(enerjisi) düşən  yerdə sıxlıq çox olsun,  yəni hidrogen atomları 
çoxluq  təşkil  etsin.  Gecə  isə  oksigen  çox  olsun,  boşluq  çox 
olsun,  “enerjisizlik”-deaktiv  (dezaktiv,  passiv)  enerjisizlik 
meydana  gəlsin. (Qeyd:  elm  yazır  ki,  ayın  tərkibi  heliumdan, 
neon,  hidrogen  və  arqondan,  eləcə  də  karbon  və  metandan 
ibarətdir. Ayın səthində atmosfer çox incədir, Ayı kosmik fəza 
cisimlərindən qoruya bilmir və buna görə də meteor hissələri 
çoxdur.  Burada  elm  oksigenin  olmasını  inkar  edir.  Lakin 
nəzərə almaq lazımdır ki, oksigen elə Ayın bərk materiyasının 
ə
sasıdır,  bərkimiş  qazdır.  Ayın  üzərində  su  olmadığından 

146 
 
sıxlıq  da  ola  bilmir.  Lakin  bu,bərk  materiyanın  özündə 
oksigeni inkar edə bilməz. Suyun olması da mümkündür. Bu 
da  daxildə  ola  bilər.  Ya  da  su  halında  birləşmə  heç  onun 
daxilində  də  olmaya  bilər.  Bu  birləşmə  Günəş  sistemi  üçün 
məxsusi  olaraq  ancaq  Yer  kürəsində  mövcuddur.  Digər 
ulduzlar sistemində isə suyun olması istisna olunmur).  
Ayın  gecə  səthinə  çox  boşluq  ucbatından  düşmək  olmaz 
(çətin  olar).  Hər  şey  Ay  “göyündə”  olar.  Ay  atmosferi 
(Yerdəkindən yüngül olsa da belə) gecə çox sıx ola bilər. Ayın 
atmosferinin  günüz  az  sıx  olması  onun  səthində  suyun 
olmaması  ilə  əlaqəli  ola  bilər.  Gündüz  Ayın  səthinə  aparatla 
enmək  olar,  çünki  sıxlıq  (Günəş  enerjisindən  yaranan  sıxlıq) 
buna imkan verər. Məlumdur ki, atmosferin də kütləsi (çəkisi) 
vardır.  Sıxlıq  onun  kəmiyyətini  artırr
. 
Ayda  gecələr  oksigen 
küləyinin (axının olması) inandırıcı olar. Həyat üçün vacib olan 
su  olarsa  (planetin  üzündə  olarsa)  təbii  ki,  Ayda  da  Yer  kimi 
canlı  aləm  üçün  təbii  tarazlıq,  elementlər  tarazlığı  yaranar. 
(Qeyd:  tarazlıq  anlayışı  hər  bir  məkan üçün xas olandır. Bu 
baxımdan  da  mütləq  və  nisbidir.  Məkanlar  üçün  tarazlıqlar 
digər  məkanlar  üçün  fərqliliklərdir.  Tarazlıqlar  həm 
elementlər bolluğundan, yəni çoxluqdan meydana gəlir, həm 
də elementlər azlığından ortaya çıxır. İstənilən halda tarazlıq 
öz məkanında məxsusidir və hər  bir  məkan üçün bərabərliyi 
tələb edir).  
Elm  qeyd  edir  ki,  Venerada  hava  insan  üçün  çox 
təhlükəlidir.  Hava  əsasən  zəhərli  karbon  qazından  və  sulfat 
turşusu  buludundan  ibarətdir.  Atmosfer  qatı  çox  qalındır.  Ona 
görə  də  atmosfer  təzyiqi  çox  böyükdür.  Qeyd  etmək  olar  ki, 
Venera  Günəşə  yaxın  planet  olduğu  üçün  hidrogeni  (aktivlik 
yaradan elementi) çoxdur. Hidrogenin çoxluğu məhz karbonun 
ə
mələ  gəlməsini  təmin  edir.  Daha  çox  karbonlaşma  və 
oksidləşmə  gedir.  Hidrogenin  çoxluğundan  da  Veneranın 
tərkibində  olan  metallar  (burada  metalı  təşkil  edən  maddələr) 
ola  bilər  ki,  ərimiş  formadadır.  Metalların  əriməsindən  də 

147 
 
atmosferi qazlı və zəhərli olur. Venera üzərində daima mövcud 
olan  güclü  enerji  (hidrogen)  burada  daimi  sıxlığı  şərtləndirir. 
Boşluq,  yəni  oksigen  çox  yarana  bilmir.  Veneranın  gecəsində 
ola  bilər  ki,  Günəşin  işığı  olmayan  hissədə  atmosferdə  bir 
qədər “boşluq”-deaktiv hidrogen,  yəni  oksigen  yaransın. Bunu 
az ehtimal etmək olar.  
Ay  planetinə  gecə  vaxtı  (Ayın  özündəki  gecə)  kosmik 
aparat  endirmək  gündüzə  nisbətən  ola  bilər  ki,  bir  qədər  çətin 
olsun. Çünki bu zaman Ayın qaranlıq tərəfində oksigen çox ola 
bilər.  Temperatur  soyuq  ola  bilər.  Yüngüllük  (aparatın  Aya 
enmə  yüngüllüyü)  çox  olar.  Ayda  su  olmadığından  Yerdəki 
kimi  atmosfer  də  yoxdur  (elm  bunu  sübut  edib).  Ayın 
gündüzündə isə Günəş olduğundan sıxlıq da ola bilər. 
 
Planetlər arasındakı əks olunmalar və əlaqələr  
 
Sistemlilik prinsipindən çıxış edərək, belə qəbul etmək olar 
ki, planetlər arasında əlaqələr vardır. Bu da onunla izah olunur 
ki,  bütün  planetlər  vahid  sistemdə  fərdi  və  ümumi  funksiya 
yerinə  yetirirlər.  Elm  hələlik  doqquz  planeti  kəşf  edib. 
Planetlərin  də  öz  peykləri  vardır.  Güman  etmək  olar  ki, 
Planetlər  arasında  işıq  əlaqələri  və  əks  olunmalar  vardır.  Əks 
olunmanı  kosmik  fəza  təmin  edir.  Işıq  əlaqələri  elə  enerji 
ə
laqələridir.  Planetlər  arasında  olan  əlaqələrdən  də  məhz 
teleskop  vasitəsilə  həmin  planetləri  tapmaq  olur.  Əks  olunma 
və  işığın  axmasına  görə  planetləri  görmək  mümükün  olur. 
Planetlər Yer kürəsinə axan siqnallardan kəşf edilir. Həmçinin 
kosmik  teleskopların  tədqiqatları  onu  deməyə  imkan  verir  ki, 
qalaktikalar  arasında,  eləcə  də  qalaktikalar  daxilində  siqnal 
axınları  vardır.  Əks  halda  biz  insanlar  heç  bir  kosmik  obyekti 
müşahidə  edə  bilmərik,  görə  bilmərik.  Axınlar  ümumi 
qalaktikaların vəhdətini və cazibə qüvvələrini meydana gətirir.  
Ay  Yerə  yaxındır, hər iksini Günəş işıqlandırır və görmək 
mümkün  olur.  Bunlar  Günəşlə  təqribən  eyni  məsafədə  (yaxın 

148 
 
məsafədə) yerləşirlər və Günəş əks olunmaları onlar arasındakı 
kosmik fəzanı da  yaxşı işıqlandırırır. Ay və Yer bir-birinə işıq 
ötürürlər.  Çox  güman  ki,  Yerin  və  Ayın  arasında  enerji 
mübadiləsi  həyata  keçirilir.  Bu  baxımdan  da  hər  iki  planet 
arasında  əlaqə  vardır.  Ay  olmasa  çox  güman  ki,  Yerdə  də 
cazibə  qüvvəsi  olmaz,  maqnit  tarazlığı  pozular,  bundan  da  öz 
oxu  ətrafında  fırlanma  pozular.  Eyni  zamanda  indiki  kimi 
atmosfer  və  işıq  olmaz.  Yer  kürəsi  olmasa  Ay  da  ola  bilməz. 
Bu  baxımdan  da  Ayın  təhlükəsizliyi  Yerin  təhlükəsizliyinə 
bağlıdır. Ayın məhv olması və ya da böyük zərbə alması Yerdə 
fəsadlar  törədər.  Bunu  mütləq  hesab  etmək  lazımdır.  Ay  Yer 
kürəsini  bir  növ  öz  ətrafında  həm  də  qoruyucu  obyekt  kimi 
görür.  Eləcə  də  Ay  Yer  kürəsini  qoruyur,  Yer kürəsi  ətrafında 
fırlanmaqla  Yer  kürəsi  ətrafında  enerji  selinin  paylanmasında 
iştirak edir.  
Günəş  bütün  planetləri  işıqlandırır.  O  planetlər  daha  çox 
işıqlanırlar ki, kütlələri böyükdür, Günəşlə məsafələri yaxındır, 
başqa  planetlərə  (əks  olunma  sahəsinə)  yaxındır,  səthində 
enerjini  udan,  işığı  udan  (burada  zəiflədən)  elementlər  azdır. 
Enerji  keçirici  elementlər  (nisbətən)  çoxdur.  Bütün  planetlər 
səthində  olan  elementlərin  Günəşlə  əlaqəsindən,  şüalarla 
ə
laqəsindən  işıqlanma  yaranır.  Güman  etmək  olar  ki,  yer 
kürəsində dünya okeanı və buzlaqlar Yer kürəsini daha da işıqlı 
edir.  Həm  də  Günəşə  yaxın  olan  planetlər  də  məntiqlə  işıqlı 
olmalıdırlar;  çünki  aktivlik  var.  İşıqlıq  da  aktivliyin  elə 
ə
sasıdır.  Günəş  işığı  elə  müəyyən  dərəcəli  maksimal 
hərəkətdən yaranır.  
Element  (materiya,  cisim)  enerjini  “udur”,  udulmayan 
enerji  isə  əks  olunur.  Günəşin  düşmə  kütləsi  ilə  əks  olunma 
kütləsi  arasında  təbii  ki,  sıxlıq  və  həcm  eyni  deyildir.  Elə 
kütləni  də  sıxlıq  meydana  gətirir.  Ağır  hissəciklərin  sıx 
toplanması  kütləni  artırır.  Yüngül  elementlərin  sıx  toplanması 
bir  tərəfdən  kütləni  artırır,  digər  tərəfdən  də  həcmi 
genişləndirir.  

149 
 
Böyük  və  Yer  tipli  planetləri,  eləcə  də  Günəşə  yaxın  olan 
planetləri  kəşf  etmək  asan  olub.  Çünki  planetlərin  əks 
olunması,  işıqlanması  onların  kəşfinə  gətirib  çıxarıb.  Kosmik 
fəzada  işıq  paylanılır.  Paylanma  sayəsində  materiya  görünür. 
Materiya ətrafında paylanma çox olur. İşıqlanma çox olur. Yer 
üzərində  qurulan  teleskoplar,  həmçinin  kosmik  teleskoplar 
planetləri  və  kainatı,  o  cümlədən  ulduzları  öyrənmək  üçün 
mühüm əhəmiyyətə malikdir. (Mikroskopların və teleskopların 
ixtirası işıqla əlaqəli olmuşdur. Qalın qatlı obyektlərdən keçmə 
linza  effektini  yaratmışdır).  Planetlər  arasında  enerji  əks 
olunmaları  (işıq  əks  olunmaları)  təbii  ki,  planetlər  arasında 
ə
laqələri də meydana gətirir. Ona görə də Günəş sistemində hər 
hansı  bir  planetin  məhv  olması  digərlərinə  təsirsiz  ola  bilməz. 
İş
ıq 
paylanılır, 
deməli, 
enerji 
paylanılır. 
Enerjinin 
paylanmasında  ümumi  Günəş  sisteminin  enerji  məkanı 
formalaşır.  Planetlərin  birinin  sistemdə  çatışmazlığı  mütləq 
şə
kildə Günəşin kütləsinə təsir edə bilər. İndiki nizam pozular.  
Deməli,  planetlər  bir-biriləri  ilə  əlaqəlidir  və  sıx  bağlılıq 
var.  O  da  ola  bilər  ki,  bir  planetin  Günəş  ətrafında  fırlanması 
digəri  ilə  bağlıdır.  Planetlər  arasında  fəza  seli  asılılığı  da  ola 
bilər.  Bu,  o  deməkdir  ki,  bir  planetin  fırlanmasından,  məkan 
dəyişməsindən  meydana  gələn  sel  (“materiyasız”  fəza 
elementinin  axın)  başqa  xətlə  hərəkət  edən  planetə  təsir 
göstərir.  Bu  fikir  ondan  irəli  gəlir  ki,  planetlər  Günəş 
sisteminin tərkib hissələridir. Tərkib hissələr və onlar arasında 
məkan  bütövlüyü  olmadan  ümumi  sistemin  indiki  kimi 
fəaliyyəti də ola bilməz.  
Planetlərin  işıq  (enerji)  əks  etmələri  sayəsində  planetlərin 
yerləri,  məkanları,  fırlanma  dairələri  müəyyən  oluna  bilir.  Bir 
planetin  güclü  hərəkəti  (Günəş  ətrafında)  ola  bilər  o  biri 
planetin  orbital  trayektoriyasına  da  təsir  göstərsin.  Hər  bir 
planetin fırlanmasına və fırlanma sürətinə onun çəkisi, Günəşlə 
ə
laqəsi,  peykləri  və  kosmik  fəza  təsir  göstərir.  Buradan  da 
qarşılıqlı mövcudluq və tarazlıq sistemi meydana gəlir. 

150 
 
Belə  də  qəbul  etmək  olar  ki,  hər  bir  planet  digər  planetə 
eyni  dərəcədə  təsir  göstərə  bilməz.  Burada  kütlə,  Günəşdən 
olan  məsafə,  planetin  tərkibi,  ətraf  təsir  qüvvəsi  fərqləndirici 
kriteriya  kimi  çıxış  edir.  Ancaq  təxmin  etmək  olar  ki,  böyük 
kütləli  planet  kiçik  kütləliyə  nisbətən  daha  da  cəzbedən 
olmalıdır.