Kasbiy faoliyat psixologiyasi

Psixologik ta’sir
- bu turli vositalar yordamida insonlarning fikrlari, 
hissiyotlari va hatti-harakatlariga ta‘sir ko‗rsata olishdir. Ijtimoiy psixologiyada 
psixologik ta‘sirning asosan uch vositasi farqlanadi. 
1. 
 
Verbal ta’sir
- bu so‗z va nutqimiz orqali ko‗rsatadigan ta‘sirimizdir. 
Bundagi asosiy vositalar so‗zlardir. Ma‘lumki, nutq - bu so‗zlashuv, o‗zaro 
muomala jarayoni bo‗lib, uning vositasi - so‗zlar hisoblanadi. Monologik nutqda 
ham, dialogik nutqda ham odam o‗zidagi barcha so‗zlar zahirasidan foydalanib, 
eng ta‘sirchan so‗zlarni topib, sherigiga ta‘sir ko‗rsatishni xohlaydi. 
2. 
 
Paralingvistik ta’sir
- bu nutqning atrofidagi nutqni bezovchi, uni 
kuchaytiruvchi yoki susaytiruvchi omillar. Bunga nutqning baland yoki past 
tovushda ifodalanayotganligi, artikulyatsiya, tovushlar, to‗xtashlar, duduqlanish, 
yo‗tal, til bilan amalga oshiriladigan harakatlar, nidolar kiradi. Shunga qarab, 
masalan, do‗stimiz bizga biror narsani va‘da berayotgan bo‗lsa, biz uning qay 
darajada samimiyligini bilib olamiz. Kuyib - pishib, ochiq yuz va dadil ovoz bilan 
«Albatta bajaraman!», desa ishonamiz, albatta.
 
3. 
 
Noverbal ta’sirning
ma‘nosi «nutqsiz» dir. Bunga suhbatdoshlarning 
fazoda bir-birlariga nisbatan tutgan o‗rinlari, holatlari (yaqin, uzoq, intim) qiliqlari, 
mimika, pantomimika, qarashlar, bir-birini bevosita his qilishlar, tashqi qiyofa, 
undan chiqayotgan turli signallar (shovqin, xidlar) kiradi. Ularning barchasi 
muloqot jarayonini yanada kuchaytirib, suhbatdoshlarning bir-birlarini yaxshiroq 
bilib olishlariga yordam beradi. Masalan, agar uchrashuvning dastlabki 
daqiqalarida o‗rtog‗ingiz sizga qaramay, atrofga alanglab, «Ko‗rganimdan biram 
xursandman», desa, ishonasizmi? 
 
Muloqot jarayonidagi xarakterli narsa shundaki, suhbatdoshlar bir - birlariga 
ta‘sir ko‗rsatmoqchi bo‗lishganda, dastavval nima deyish, qanday so‗zlar 
vositasida ta‘sir etishni o‗ylar ekan. Aslida esa, o‗sha so‗zlar va ular atrofidagi 
harakatlar muhim rol o‗ynarkan. Masalan, mashhur amerikalik olim Megrabyan 

---

173 
formulasiga ko‗ra, birinchi marta ko‗rishib turgan suhbatdoshlardagi 
taassurotlarning ijobiy bo‗lishiga gapirgan gaplari 7%, paralingvistik omillar 38%, 
va noverbal harakatlar 58% gacha ta‘sir qilarkan. Keyinchalik bu munosabat 
o‗zgarishi mumkin albatta, lekin halq ichida yurgan bir maqol to‗g‗ri: «Ust-boshga 
qarab kutib olishadi, aqlga qarab kuzatishadi». 
Muloqotning qanday kechishi va kimning ko‗proq ta‘sirga ega bo‗lishi 
sheriklarning rollariga ham bog‗liq. 
Ta’sirning tashabbuskori
- bu shunday 
sherikki, unda ataylab ta‘sir ko‗rsatish maqsadi bo‗ladi va u bu maqsadni amalga 
oshirish uchun barcha yuqorida ta‘kidlangan vositalardan foydalanadi. Agar 
boshliq ishi tushib, biror xodimni xonasiga taklif etsa, u o‗rnidan turib kutib oladi, 
iltifot ko‗rsatadi, xol-ahvolni ham quyuqroq so‗raydi va so‗ngra gapning asosiy 
qismiga o‗tadi.
Ta’sirning adresati
- ta‘sir yo‗naltirilgan shaxs. Lekin tashabbuskorning 
suhbatga tayyorgarligi yaxshi bo‗lmasa, yoki adresat tajribalirok sherik bo‗lsa, u 
tashabbusni o‗z qo‗liga olishi va ta‘sir kuchini qayta egasiga qaytarishi mumkin 
bo‗ladi. 
Oxirgi yillarda «professionalizm» tushunchasi tez-tez ishlatiladigan bo‗lib 
qoldi. Chunki jamiyatda tub islohotlarni amalga oshirish, mehnat unumdorligini 
«inson omili»ni takomillashtirish hisobiga oshirish davr talabi bo‗lib qoldi. 
Ayniqsa, odamlarni boshqarish sohasidagi professionalizmga katta e‘tibor 
qaratilmoqda. Juda ko‗pchilik mutaxassislar barcha bajaradigan funksiyalari 
orasida odamlar bilan til topishish, ularga ta‘sir ko‗rsatish, ular faoliyatini to‗g‗ri 
tashkil qilish va boshqarish eng murakkablaridan ekanligini e‘tirof etmoqdalar. 
Odamlar bilan normal munosabatlarni o‗rnata olmaslik, ayniqsa, biznes sohasida 
amaliy sheriklarning holatlari, kutishlarini aniqlay olmaslik, o‗z nuqtai nazariga 
o‗zgalarni professional tarzda qo‗ndira olmaslik, «birov»ni, uning ichki 
kechinmalari va o‗ziga bo‗lgan munosabatini aniq tasavvur qila olmaslik amaliy 
psixologiyada