Kasbiy psixologiya

Psixologik tayyorgarlik xodimlarni kasbiy ko‘nikma va malakalarini shakllantirishning asosi

Psixologiyada shaxsning kasbiy mahoratini tadqiq qilishda S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontyev, B.G.Ananyev va boshqa psixolog olimlar tomonidan ishlab chiqilgan hamda rivojlantirilgan ong va faoliyat birligi tamoyiliga fundamental kategoriya sifatida yondashiladi.

Ichki ishlar organlari xodimlarining kasbiy kamoloti muammosini tadqiq etishda T.V.Kudryavsev tomonidan ishlab chiqilgan shaxsning kasbiy kamoloti uzoq davom etuvchi, ko‘p jabhali va harakatchan jarayon ekanligi hamda u o‘z taraqqiyoti davomida to‘rt bosqichni bosib o‘tishini e’tirof etuvchi qarashlar nazariy asos bo‘lib xizmat qildi.
T.V. Kudryavsev nazariyasi bo‘yicha kasbiy kamolotning bosqich- larini quyidagicha ifodalash mumkin:

1. 
   bosqich – kasbiy niyat;
   
2. 
   bosqich – ta’lim va tarbiya;
   
3. 
   bosqich – kasbga kirish;
   
4. 
   bosqich – kasbiy mahorat.
   

Har qanday mutaxassislikda kasbiy mahoratga erishish davri uzoq va qiyin kechadi. Mazkur muammoning nazariy jihatlari B. G. Ananyev,
Y. A. Klimov, A. I. Alekseyev, R.Z.Gaynutdinov, E.G‘. G‘oziyev, U. Tad- jixanov, Z. S. Zaripov, S. V. Asyamov, Y. Y. Agzamova, R. M. Maxmudov va boshqalarning tadqiqotlarida ishlab chiqilgan. Mazkur olimlarning tadqiqotlarida kasbiy faoliyatning boshqaruvda bevosita ishtirok etadigan alohida shaxs tuzilmalari hamda ularning ontogenezi, tuzilishi, vazifalari,
imkoniyatlari, shakllanish qonuniyatlari, huquqiy madaniyati va boshqa masalalar tahlil qilingan. Bir qator ilmiy ishlarda odam tomonidan o‘z shaxsiy sifati, xususiyatlarini aks ettirishi va anglashining nazariy ahamiyati bilan birgalikda, ularni takomillashtirishda amaliyotning muhim ekanligi, ya’ni shaxsning kasbiy xususiyatlari va kasbiy mahorati o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanish ham e’tirof etiladi.
Xodim kasbiy faoliyatining asosiy psixologik xususiyatlari va tarkibiy elementlarini ko‘rib chiqish ham uning faoliyati qanchalik murakkab va serqirraligidan dalolat beradi.
Kasbiy faoliyat xodimga ko‘plab turli xil talablar qo‘yadi, ular orasida eng muhimlaridan biri – shaxsda kasbiy xislatlarning rivojlangan bo‘lishi. Bunga birinchi navbatda quyidagilar kiradi:

• 
  shaxsiga xos xislatlarning kasbiy-psixologik yo‘nalganligi;
  
• 
  psixologik barqarorlik;
  
• 
  rivojlangan irodaviy xislatlar: murakkab vaziyatlarda o‘zini tuta bilish, jasurlik, mardlik, oqilona tavakkalga moyillik;
  
• 
  yaxshi rivojlangan kommunikativ xislatlar;
  
• 
  turli toifadagi kishilar bilan tezda aloqaga kirisha olish, ishonchli munosabatlar o‘rnata olish va uni saqlay bilish;
  
• 
  turli xil profilaktik ishlarni amalga oshirishda fuqarolarga psixolo- gik ta’sir ko‘rsata olish qobiliyati;
  
• 
  rivojlangan, kasbiy jihatdan muhim bo‘lgan bilish xislatlari: kuzatuvchanlik va diqqatlilik, rivojlangan xotira, ijodiy tasavvur;
  
• 
  rivojlangan tafakkur, aqliy ishga moyillik, farosat, rivojlangan intuitsiya;
  
• 
  ziyraklik, murakkab vaziyatdan chiqib keta olish.
  

Ushbu xislatlar insonga tug‘ilganidan xos emas, ularni shakllantirish va rivojlantirish – davomli va qiyin jarayon, ammo u ichki ishlar organlari xodimlarining kasbiy shakllanishi uchun zarur shartdir. Ushbu xislatlarning xodim shaxsida bo‘lmasligi yoki yetarli rivojlanmaganligi o‘z funksional vazifalarini me’yorida bajarishiga xalaqit beradi, faoliyatida xatolarga yo‘l qo‘yishiga, o‘z kasbiga moslasha olmasligiga va kasbiy buzilishiga olib keladi. Shu bois xodimlarda ushbu xislatlarni shakllantirishga xizmat qiladigan kasbiy-psixologik tayyorgarlik katta ahamiyat kasb etadi.
Ichki ishlar organlari xodimlarining xizmat jarayonida o‘z holatini boshqarish zarur bo‘lgan vaziyatlar tez-tez yuzaga keladi. Ruhiy va jismoniy zo‘riqishlar haddan tashqari katta bo‘lganda, buning ustiga xodim o‘z xatti-harakatlarini yomon boshqarganda asabiylashish yuzaga keladi. Bu esa faoliyat samaradorligini pasaytiradi va uning noto‘g‘ri tashkil
etilishiga, ishda jiddiy xato va kamchiliklarga olib kelishi mumkin. Bunday vaziyatlarning takrorlanishi ko‘pincha o‘ziga bo‘lgan ishonchning yo‘qolishiga, asabiy depressiyalarga olib keladi. Masalan, o‘tkazilgan tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, jinoyat qidiruv bo‘limlarining so‘ralgan xodimlaridan 30 % uyqusining buzilishidan shikoyat qilganlar, 80 % dan ko‘prog‘i nevrotik holat ko‘rinishlarining bir necha alomatlari borligini ta’kidlaganlar. Bu alomatlar ish kunining oxiriga borganda charchash (70 %), diqqatning pasayishi (30 %), tajanglik (20 %), bosh og‘rig‘i va aylanishi (10 %), uyquchanlik va darmonsizlik (10 %)larda namoyon bo‘ladi¹.
Shu bois xodimlarning hissiy-irodaviy o‘zini o‘zi boshqarish yo‘llari va usullarini egallashlari bugungi kunda juda dolzarb vazifadir. Xizmat faoliyatida asablari mustahkamroq bo‘lgan, raqib (jinoyatchi) bilan kurashishga yaxshiroq shaylana oladigan, nafaqat jismoniy va aqliy imkoniyatlaridan oqilona foydalana oladigan, balki asabiy-ruhiy faol- ligini maqbul darajada saqlay oladigan, tezkor-xizmat faoliyatining murakkab vaziyatlarida o‘zining irodaviy faolligini namoyon qila oladi- gan xodimlar ko‘proq muvaffaqiyatni qo‘lga kiritadilar.
Xodimdagi hissiy-irodaviy barqarorlikka uning kasbiy faoliyatga psixologik jihatdan tayyorligini ko‘rsatuvchi alomatlardan biri sifatida qarash mumkin. Bu, o‘z navbatida, har bir xodimning kasbiy malaka va ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Hissiy-irodaviy barqaror- lik deganda, murakkab vaziyatlarda muvaffaqiyatli ishlash uchun qulay bo‘lgan psixik holatni saqlash qobiliyati tushuniladi. Hissiy-irodaviy barqarorlik quyidagilarda namoyon bo‘ladi:

• 
  ekstremal vaziyatlarda xodimda harakatlarining samaradorligini pasaytiruvchi va noaniqliklar, adashishlar tug‘diruvchi psixologik reak- siyalarning yo‘qligi;
  
• 
  psixologik jihatdan murakkab bo‘lgan sharoitlarda vazifani bexato bajarish mashqini olganlik;
  
• 
  kasbiy ziyraklikni saqlash, tavakkal, xavf-xatar, kutilmagan vaziyatlarga nisbatan oqilona ehtiyotkorlik va diqqatni namoyish etish;
  
• 
  ishlarni qat’iy qonun asosida yuritishga ta’sir etuvchi shaxslarning ruhiy ta’siriga berilmaslik;
  
• 
  jinoyatlarning oldini olishga, ularni ochish va tergov qilishga qarshilik ko‘rsatuvchi shaxslarga qarshi psixologik kurash olib borish qobiliyati;
  

¹ Qarang: Асямов С. В., Пулатов Ю. С. Ички ишлар идоралари ходим- ларининг касбий-психологик тренинги. – Т., 2002. – Б. 35–36.

• 
  psixologik jihatdan murakkab, nizoli, ig‘vogarona vaziyatlarda o‘zini yo‘qotmaslik.
  

Hissiy-irodaviy o‘zini o‘zi boshqarish jarayoni quyidagi uchta asosiy prinsipga tayanadi:

• 
  relaksatsiya;
  
• 
  vizuallashtirish;
  
• 
  o‘zini o‘zi ishontirish.