Kasbiy psixologiya

Yuridik psixologiyada «jinoyatchi shaxsi» tushunchasi

«Jinoyatchi shaxsi» ko‘p qirrali tushuncha bo‘lib, bir qator fanlarning o‘rganish obyekti hisoblanadi. Uni nafaqat psixologlar, balki yuristlar ham predmet obyekti sifatida o‘rganadilar. Jinoyatchi shaxs psixologiyasi haqida bir qator psixolog (M.I.Yenikeyev, O.L. Kochetov, Y.V. Chufarovskiy, Y.L. Vasilyev va boshq.) olimlar ilmiy adabiyotlarda o‘z fikrlarini bildirganlar.
Yuridik psixologiyada ham ushbu muammo markaziy o‘rinlardan birini egallaydi. Jinoyatchi shaxsi – jinoyatchining asosiy intellektual- ma’naviy xislatlari, ruhiy va jismoniy holatining majmuidir. Jinoyatchi shaxsini o‘rganish shaxs sodir etgan qilmishni malakali baholashni, jumladan individual bashorat qilishni ta’minlash uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega. Jinoyatchi shaxsi to‘g‘risida har tomonlama va chuqur tasavvurga ega bo‘lish uchun tahlil nafaqat jinoyat sodir etilgan vaqtni va uni tekshirish davrini, balki tekshiriluvchining rivojlanishini ham qamrab olish kerak. Bunda jinoyat sodir etilishining yashirin motivlarini ham, psixologik-psixiatrik xususiyatlarini ham baravar inobatga olish lozim. Jinoyatchining shaxsi va jinoyat o‘zaro bog‘liq bo‘lganligi bois, kriminalistik ish doirasida jinoyatchining shaxsi to‘g‘risida tegishli ma’lumotlarni olish jinoyatni tergov qilish faoliyatining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Chunki O‘zR JK 54-moddasiga binoan, sud jazo tayinlashda jinoyatchi shaxsini boshqa holatlar bilan bir qatorda inobatga olishi lozim¹.
Jinoyatchi shaxsning ichki dunyosini anglash uchun uning hayotda tutgan o‘rni, atrof muhitdagi voqelik, insonlar, jamiyat, davlat, qonun, mehnat va hokazolarga munosabatini bilish lozim. Buni esa uning ehtiyojlari, ma’naviy yo‘nalishlari va faoliyatining motivlarini o‘rganmasdan turib amalga oshirish mumkin emas.
Ya’ni, har qanday jinoiy faoliyat ko‘p jihatdan jinoyatchining o‘ziga xos individual-psixologik xususiyatlariga bog‘liq. Jinoyat-protsessual qonuni isbotlash predmetini belgilashda ayblanuvchining javobgarlik darajasi va xususiyatiga ta’sir etuvchi holatlarni, shuningdek,





¹ Юридик энциклопедия / Проф. У.Таджихановнинг умумий таҳририда. – Т., 2001. – Б. 165.
ayblanuvchi shaxsini ifodalaydigan boshqa holatlarni aniqlashni talab etadi. Shu bois jinoyatchi shaxsining aniqlanishi lozim bo‘lgan belgi- larini ishlab chiqish yuridik psixologiyaning asosiy vazifasi hisoblanadi.
Jinoyatchi shaxsini psixologik jihatdan o‘rganishda uni ijtimoiy muhit bilan o‘zaro aloqadorlikda tahlil qilish kerak bo‘ladi. Chunki jinoiy xulqni shaxs yoki muhit emas, balki aynan ularning o‘zaro aloqasi yuzaga keltiradi. Ijtimoiy muhitning jinoiy xulqqa ta’siri murakkab xususiyatga ega. Boshqacha aytganda, jamiyat hayotining ijtimoiy- iqtisodiy, siyosiy va madaniy jihatlari jinoyatning modellashtiriladigan mexanizmi shakllanishiga tashqi ta’sir ko‘rsatadi, ayni vaqtda, modellashtiriladigan jinoyatchining psixologik xususiyatlari uning go‘yoki ichki mazmunini tashkil etib, uni shakllantiradi.
Jinoyatchi shaxsi yuridik psixologiya uchun ham, kriminologiya uchun ham alohida qiziqish uyg‘otadi, zero u muayyan tashqi shart- sharoitlarni oddiygina aks ettirib qolmay, balki o‘zaro aloqaning faol tomonini tashkil etadi.
Binobarin kriminologiyada «jinoyatchi» va «jinoyatchining shaxsi» kabi atamalar kategoriya, ya’ni har biri mustaqil tushuncha sifatida talqin qilinadi. «Jinoyatchi shaxsi» tushunchasi o‘ziga xos ravishda jinoyatchining ijtimoiy belgilarini ifodalaydi, ya’ni shaxsning «ijtimoiy qiyofasi»ni ochib berishga xizmat qiladi¹.
Ijtimoiy shart-sharoitlarning g‘ayriijtimoiy xulq bilan aloqasi murakkabdir, buning ustiga doimo ijtimoiy shart-sharoitlar jinoyatda muayyan shaxs orqali o‘zgargan holda namoyon bo‘ladi. Bir qator hollarda ular uzoq vaqt ijtimoiy o‘zaro munosabatda bo‘lish jarayonida shaxsda nisbatan barqaror iz qoldiradi va ayrim jinoiy harakatlarni emas, balki barqaror g‘ayriqonuniy yo‘nalishni yuzaga keltiradi. Bu yo‘nalish jinoyatchiliklar majmuida ko‘rinadi.
G‘ayriijtimoiy xulqning qonuniy xatti-harakatdan farqi qadriyatlar, qarashlar va ijtimoiy maqsadlar tizimidan, ya’ni ongning mazmun bilan bog‘liq tomonidan kelib chiqadi. Umum e’tirof etishicha, g‘ayriijtimoiy xulqning bevosita sabablarini aynan shaxs va ijtimoiy muhitning qadriyatli-normativ tizimlaridan, ularning o‘zaro munosabatidan izlash kerak².





¹ Qarang: Криминология: Дарслик / Проф. З.С.Зариповнинг умумий таҳрири остида. – Т., 2007. – Б. 84.
² Qarang: Васильев В. Л. Юридическая психология. – М., 1999. – С. 222–
224.
Yuridik psixologiyaga oid adabiyotlarni tahlil qilish ham jinoyatchi psixologiyasini o‘rganish masalalariga katta e’tibor qaratilgani va qaratilayotganidan dalolat beradi
Shunga qaramay, amaliyotning ko‘rsatishicha, jinoyatchilarning psixologik xususiyatlari borasida amalga oshirilgan nazariy tadqiqotlar jinoiy faoliyatning manzarasini yetarlicha to‘liq aks ettira olmayapti, ya’ni ko‘pgina savollar (masalalar) «kadr ortida» qolib ketmoqda. Masalan, jinoyatni sodir etish usulini tanlashda, jinoyatchi ko‘p hollarda nafaqat psixologik xususiyatlarni, balki ruhiy holatlarni ham hisobga oladi. Ruhiy holat esa, ma’lumki, psixologiyaning predmetini tashkil etadi.