Kelishilgan

d)  «FSMU» texnologiyasi
Ushbu texnologiya munozarali masalalarni xal etishda, bahs-munozaralar o'tkazishda yoki o’quv – seminarii yakunida (tinglovchilarning o’quv-seminari haqidagi fikrlarini bilish maqsadida), yoki o’quv rejasi asosida biron bo'lim o'rganib bo'lingach qo’llanilishi mumkin, chunki bu texnologiya tinglovchilarni o'z fikrini himoya qilishga, erkin fikrlash va o'z fikrini boshqalarga o'tkazishga, ochiq holda bahslashishga, shu bilan bir qatorda o’quvchi-talabalarni, o’quv jarayonida egallagan bilimlarini tahlil etishga, qay darajada egallaganliklarini baholashga hamda tinglovchilarni bahslashish madaniyatiga o'rgatadi.
Maqsad. Ushbu texnologiya tinglovchilarga tarqatilgan oddiy qog’ozga o'z fikrlarini aniq va qisqa holatda ifoda etib, tasdiqlovchi dalillar yoki inkor etuvchi fikrlarni bayon etishga yordam beradi.
(F) – fikringizni bayon eting.
(S) – fikringiz bayoniga biron sabab ko'rsating.
(M) – ko'rsatilgan sababni tushuntiruvchi (isbotlovchi) misol keltiring.
(U) – fikringizni umumlashtiring.
e) «Sinkveyn» texnologiyasi
Sinkveyn (axborotni yig’ish) – (frantsuzcha besh ma'nosini bildiradi) o'rganilayotgan materialni puxta anglash uchun qo'llanadigan interfaol usullardan biri bo'lib, unda tushuncha (hodisa, voqea, mavzu) yiqilgan holda turli variantlarda va turli nuqtai nazar orqali ifodalanadi. Murakkab g’oya, sezgi va hisobotlarni birnechagina so'zlar bilan ifodalash malakasini shakllantiradi, kritik fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi.
Sinkveyn – mavzuga tegishli besh qatorli so'zlar to'plami:
1 - qatorda mavzu bitta so'z bo'lib, ot bilan ifodalanadi (kim?, nima?)
2 - qatorda 2 ta so'z – sifat (qanday?, qanaqa?)
3 - qatorda funktsiyani anglatuvchi uchta so'z (fe'l)
4 - qatorda 4 ta so'zdan iborat fikr (sezgi)
5 -qatorda mavzu mohiyatini takrorlaydigan, unga o'xshash 1 ta so'z yoziladi.
Muz yorish. Talabalar, talabalar orasidagi notanish ish, noqulay ishni yo'g’otish maqsadida guruh, auditoriya kichik guruhlarga bo'linib o'zlari haqida gapirib berish taklif qilinadi. Shu bilan yaxshi muloqot o'zaro hakamlikka sharoit yaratiladi. Yoki biror noma'lum narsa haqida o'z bilganlari bilan hamkorlashib to’g’ri xulosa qilinadi.
O’qitishning samaradorligini oshirishda o’quv jarayonida «Blits o'yin», «Chorraha», «Muomala texnologiyasi», turli ish o'yinlari texnologiyasi kabilardan ham foydalanish mumkin. Masalan, «Agar men … bo'lsam», «Men shunday qilgan bo'lardim» kabilar.
Yuqorida misol tariqasida keltirilgan ushbu zamonaviy metodlar, treninglarda qo’llanilgan texnologiyalar talabalarda mantiqiy, aqliy, ijodiy, tanqidiy, mustaqil fikrlashni shakllantirishga yordam beradi.

1-mavzu: Mustaqillik davrida “O`zbek xalq og`zaki ijodi”ni o`rganishning yetakchi masalalari. Folklor ma`naviy tarbiyaning poydevori. Xalq og`zaki ijodi so`z san`ati sifatida. Mif va uning badiiy talqinlari. Afsona, rivoyat, naqllarning badiiyati.
REJASI:

1. 
   Mustaqillik davrida xalq og`zaki ijodining o`rganilishi.
   
2. 
   Xalq og’zaki ijodining o’ziga xos xususiyatlari.
   
3. 
   Mif va uning badiiy talqinlari.
   
4. 
   Afsona, rivoyat va naqllarning badiiyati
   

BAYONI:

1991-yil 1 sentabrda O'zbekiston mustaqil respublika deb e'lon qilindi. Yurtimizdagi, o'nlab yillar davomida kutilgan bu xabar butun o'zbek xalqini mamnun etdi. Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq davlat o'tmish madaniy merosimizni qaytadan tiklash, odamlarning qalbi­da tutqunlikda yotgan qadriyatlarga keng yo'l ochish siyosatini amalga oshirdi. Har bir tadbir o'zining amaliy yechimiga ega bo'lishi bilan birga xalqqa ozodlik shabadasi­ni yetkazish maqsadini ko'zlagan holda amalga oshirildi. Millat o'tmishi va kelajagi haqidagi mulohazalar, ajdod­larimiz kashfiyotlaridan hosil bo'lgan g'urur tuyg'usi o'zbekning qalbidan o'rin ola boshladi: din, madaniy meros, qadriyatlar, milliy g'urur haqida hadiksiramay, bar­alIa mulohaza yuritish imkoni yaratildi.

Aslida, o'zbeklarning dunyoda ilg'or madaniyatga ega bo'lgan.xalq ekanligini tasdiqlovchi fikrlar mustabid tuzum­da ham aytilgan edi. Ammo bunday hur gaplarning mual­liflari qatag'on qilingandilar. Ularning ko'pchiligi - Fitrat, Cho'lpon, Qodiriy, Otajon Hoshim va boshqalar otildi. Ayrimlari - Usmon Nosir, keyinchalik Mirtemir, Said Ahmad, Maqsud Shayxzoda kabilar uzoq muddatga qamoq jazosiga tortildilar. Ammo erkinlikni, o'tmishdagi xalq allo­malarining kashfiyotlarini targ'ib etuvchi asarlar tizimi to'xtab qolmadi. 60-70-yillar adabiyotimizning she'riyat maydoniga yosh ijodkorlar sifatida kirib kelgan Erkin Vohidov, Abdulla Oripov kabi shoirlar «O'zbegim», «O'zbekiston» kabi lirik asarlar yaratdilarki, bu davrda yashagan yurtdoshlarimiz O'zbekiston qadimdan ilm-­ma'rifat, kashfiyotlar va qadriyatlar yurti ekaniga komil ishonch bildira boshlagandilar. Shuningdek, 50-yillardan Ibrohim Mo'minov, Valid Zohidov, Parso Shams, Solih Mutallibov, Hodi Zarif kabi taniqli ziyolilar turli xil munosabatlar bilan Mahmud Koshg'ariyning «Devonu lug'otit turk”, Yusuf Xos Hojibning «Qutadg'u bilig», Navoiyning «Xamsa», Boburning «Boburnoma» kabi bir qator asarlarini nashrga tayyorladilar va chop etdilar. Qizig'i shundaki, bizning olimlarimiz mumtoz adabiyot namunalaridagi sobiq sovet tuzumi siyosatiga mos kelmay­digan o'rinlarni keskin tanqid qilishar, boylar va yo'qsillar madaniyati haqida turli gaplarni topishar, ammo asarlarni to'liq nashr qilish niyatlariga ham erishar edilar.
Tabiiyki: «Sobiq sovet tuzumi davrida bevosita xalq orasi­da hukmron siyosatni tanqid qiluvchi xalq og'zaki ijodi asarlari yaratilmadimi?» - degan savol tug'iladi. Gap shundaki, xalq og'zaki ijodi asarlari yozib olinmasa, ular­rung ommalashuvi uchun sharoit tug'dirilmasa, ko'pincha vaqt o'tishi bilan bu asarlar o'z-o'zidan yo'qolib ketadi, aytuvchining yodidan ko'tariladi. Ularni yozib olish esa hamisha ham amalga oshavermaydi. Bugungi kunda faqat o'sha paytlarda diniy mavzudagi rivoyat, afsonalarning mavjudligini va og'zaki xotiralarda ana shunday yo'na­lishdagi asarlar bo'lganligini e'tirof etish mumkin. Jumladan, o'z paytida O. Hoshim tomonidan yozib olingan qo'shiqlarda kolxoz tuzumiga, hamma ekin maydonlariga faqat paxta ekish siyosatiga salbiy munosabat bildirilgan qo'shiqlar borligi haqidagi xotiralar mavjud xolos. Afsuskiki, turli sabablar bilan bu yozuvlar yo'qolgan.
Yuqorida yurtimiz mustaqil deb e'lon qilinmasdan ham xalq qadriyatlarini tiklashga urinishlar bo'lganini aytgan edik. Ulardan biri sifatida 1990-yilda davlat tomonidan Navro'z bayramini umurnxalq bayrami deb e'lon qilingani­ni, bu kun dam olish kuni deb belgilanganini va shu yili Navro'z tantanalari katta tayyorgarlik bilan o'tkazilganini ko'rsatib o'tish mumkin. Ammo bari bir 1991-yilda Vatanimizning mustaqil deb e'lon qilinishi va o'nlab mam­lakatlar tomonidan bu mustaqillikning tan olinishi o'tmish qadriyatlarimizga bo'lgan munosabatda yangi davr ochdi.
Birinchi Prezidentimiz I. A. Karimovning «O'zbekiston buyuk kelajak sari» asaridagi «Mustaqil O'zbekistonni rivojlan­tirishning ma'naviy-axloqiy negizlari» deb atalgan bo'limda: «O'zbekistonni yangilash va rivojlantirishning yo'li to'rtta asosiy negizga asoslanadi», -,- deyilgan. «Bu negizlar:
- umuminsoniy qadriyatlariga sodiqlik;
- xalqimizning ma'naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish;
- insonning o'z imkoniyatlarini erkin namoyon qilish; . - vatanparvarlik¹» , - deb belglab qo’yilgan .
Ma'lumki, xalq dostonlarimizning ijrosida ming yillik an'analar singdirilgan. Ayniqsa, Samarqand doston­chillgidagi baxshining do'mbira jo'rligida doston aytish usuli, she'riy parchalarni bo'g'izda kuylashi Osiyo qit'asi shimolidagi shamanlar ijrosiga hamohangligi bilan diqqatni jalb qiladi. Shamanlar faoliyati esa minglab yillar bilan o'1chanadi. Demak, o'zbeklarda ham uzoq-uzoq davrlardan buyon davom etib kelayotgan san'at namunalari belgilari saqlanib qolgan ekan. Shu bilan birga, xalqimizda askiya, yor-yor, o'lan aytish kabi so'z san'ati bilan bog'liq durdo­nalarimiz borki, ularni qayta tiklash, xalqqa qaytarish biz ­o'zbeklaming o'zbekligini ta'kidlash, milliy ruhimizni rivoj­lantirish bilan aloqadordir. Milliy ruhni shakllantirmay, rivojlantirmay, milliy mafkura haqida o'ylash ham mumkin emas. Yana shuni ta'kidlash maqsadga muvofiq bo'ladiki, madaniyatimizning o'ziga xosligini tiklash rejasi bevosita bayrog'imiz, gerbimiz, madhiyamizni xalq noiblari tomonidan tasdiqlanishi bilan boshlandi. Bayrog'imizdagi hayotbaxsh ranglar, oy va yulduzlar; gerbimizdagi humo qushi, Amu va Sirdaryolaru bug'doy va paxta tasvirlari, ,madhiyamizdagi «Avlodlar mardona ruhi senga yor» kabi misralarda aynan biz - o'zbeklarning tabiati, ajdodlar xoti­rasi, kelajakka umidimiz o'z ifodasini topgan. Bularning hammasi: «O'zbek xalqining yuksak milliy qadr-qimmati, or-nomusi va shon-sharafi, uning o'ta mehribonligi va sof vijdonligiga asoslangandir». Ayni chog'da: «O'z xalqiga, uning an'analariga, til va madaniyatiga muhabbat va hur­matni tarbiyalamasdan turib, o'z xalqini millatlarning butun jahon hamjamiyatida tenglardan biri sifatida idrok qiluvchi haqiqiy insonni, o'z Vatanining jonkuyarini tarbiyalash mumkin emas».!
Char Rossiyasining Turkiston o'lkasidagi general-gubernatori M. Skobolev ga­pidan olingan edi: «Millatni yo'q qilish uchun. uni qirish shaft emas, uning madaniyatini, san'atini, tilini yo'q qil­sang bas, tez orada o'zi tanazzulga uchraydi».
Haqiqatan ham, M. Skobolev qo'lidan kelgan harakat­ni qillb ketdi. Undan keyin bu harakat sobiq sovet tuzumi tomonidan davom ettirildi. Tabiiyki, 120-130-yil davomi­da keltirilgan zararni 5-10 yilda bartaraf qillsh mumkin emas. Shuning uchun Akademik litsey va kasb-hunar kolle­jining talabasi xalq og'zaki ijodini, milliy madaniyatimiz asoslarini, ona tilimiz imkoniyatlarini qanchalar tez o'zlashtirsa, mustaqilligimizni ko'ra olmaydigan odamlarga qarshi shu qadar qaqshatqich zarba bergan bo'ladi. Va, aksincha, xalqimiz o'tmishiga loqaydlik bilan qarash dush­manlarimiz tegirmoniga suv quyish bilan barobardir. Shuning uchun ham Islom Karimov qayta-qayta buyuk ma'naviyatimizni tiklash, milliy an'analarga qadriyatlarimiz asosi sifatida munosabatda bo'lish zaruratini qayd etadilar. 1997-yilda qabul qilingan O'zbekiston Respublikasi «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da «Ma'naviy-axloqiy tarbiya va ma'rifiy ishlar» alohida bo'lim sifatida tasdiqlan­di. Unda yosh avlodni ma'naviy-axloqiy tarbiyalashda xalqning boy milliy madaniy-tarixiy an'analariga, urf-odat­lari hamda umumbashariy qadriyatlarga asoslangan samarali tashkiliy, pedagogik shakl va vositalari ishlab chiqilib, amaliyotga tatbiq etish zarurati ta'kidlanadi. O'zbek xalq og'zaki poetik ijodini alohida fan sifatida o'qitilishi ana shu vazifani ijobiy hal qilishga ham samarali ta'sir ko'rsatadi.
«Alpomish», Go'ro'g'li turkumi dos­tonlarida shaxs g'ururi, vatanga muhabbat, elga xizmat qil­ish istagi yetakchi g'oya darajasida ilgari suriladi. Bu asarlar­da vatanga xiyonat qilgandan ko'ra o'limni afzal ko'rgan Ravshan, butun harakatini parchalangan yurtni birlashtirish­ga bag'ishlagan Alpomish, o'z yurtini ichki va tashqi dush­mandan himoya qilgan Go'ro'g'li kabi el botirlari madh eti­ladi. Hech ikkilanmay aytish mumkinki, o'zbekning butun fazilati, falsafasi, dunyoqarashi, turli hayotiy vaziyatlarga munosabati uning maqollarida aks etgandir. Shuning uchun ham xalqirnizning ilm-hunarga, oilaga, mehnatga, ahillikka, nomardlikka bo'lgan munosabatini bilish uchun tillingmaqollari bilan tanishish kifoyadir. Ulardan o'quvchi o'zbek uchun vatan, xalq, ana, ilm, g'urur naqadar muqaddas tushunchalar ekanligini anglab yetadi. Xullas, xalq og'zaki ijodiga oid doston, ertak, qo'shiq,maqol va boshqa janrlarda ligan surilgan g'oyalar asrlardavomida xalqning yosh farzandni tarbiyalash vositasi bo'libkelgan. Bugungi kunda milliy mafkuramizni shakl­lantirish va rivojlantirishda o'zbek folklori namunalari munosib o'ringa egadir. Shuning uchun ham og'zaki ijodga xalq qadriyatlarining tarkibiy qismi sifatida munosabatda bo'lish muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Dunyodagi eng qadimiy kitoblardan biri «Avesto» hisoblanadi. Olimlaming aniqlashicha, ana sllu qadimgi yozma yodgorliklaming yaratilishida ham bizning ajdodlarimiz ishtirok etganlar. Bu kitob ajdodlarimizning olamning paydo bo’lishi, yorug’lik va zulmatning o’zaro kurashlari bilan bog’liq tasavvurlari haqida hikoya qiladi. Axura-mazda (Xur­muz), Angra Manyu (Axriman) yaxshilik va yomonlik olamiga boshchilik qiladilar. Badiiy adabiyotdagi minglab yillar davomida ijod qilingan obrazlarning dastIabki namunasi Xurmuz va Axrimanda mujassamlangan edi. Shubhasiz, xalqimiz og’zaki ijodidan keng o’rin olgan Alpomish, Go’ro’g’li kabi botirlar, Muqbil toshotar, Ozodachehra kabi xalq vakillari ham agar qahramonla­riga aylanar ekanlar, qadim-qadim zamonlardagi badiiy ijod ta’siri o’z hukmini o’tkazgan.Bugungi kunda O’zbekistonda zavq bilan o’qilayot­gall, maroq bilan aytilayotgan doston, ertak, qo’shiq, maqol, topishmoq, afsona va rivoyat, askiya va latifa, loflar o’zbek xalq og’zaki ijodining janrlari hisoblanadi. Xalqimiz yaratgan ana shu ma’naviy boyliklarimiz butun o’zbek xalqi madaruy merosi, qadriyatIarining tarkibiy qismidir. Ilmda xalq og’zaki ijodi folklor atamasi bilan yuritiladi. Bu atamani 1846 yilda ingliz olimi Vilyam Toms taklif qilgan edi. Folklor deganda ma’lum millat­ga mansub, xalq tomonidan asrlar davomida yaratilgan san’ at namunalari: so’zanalar, xalq kuylari, raqslar va boshqalar tushuniladi.
Ammo folkloming alohida sohasi bilan shug’ullanuvchi mutaxassis esa ko’pincha folklor deganda o’zi o’rganuvchi sohani nazarda tutadi. Jumladan, tasviriy san’atni o’rganadigan olim folklor deganda, naqsh san’atini nazarda tutadi. Xoreograf esa xalq raqsini, musiqashunos xalq kuy­larini, folklorshunos esa xalq og’zaki ijodini nazarda tutib ish olib boradi.
Ma’lumki, o’rta umumta’lim maktablarida adabiyotning ikki asosiy turga bo’linishi o’rganilgan. Ulaming birinchisi­ni ilmiy, ikkinchisini badiiy adabiyot deb ataydilar. Badiiy adabiyot o'z navbatida ikki yirik turga bo'linadi: xalq og'zaki adabiyoti (folklor), yozma adabiyot (individual ijod). Xalq og'zaki ijodi deb atalgan adabiyot yozma adabiyotdan bir necha xususiyatIar bilan farqlanadi. Bu xususiyatIar quyidagilardan iborat:

1. 
   an’anaviylik;
   

2) og’zakilik va improvizatorlik; 3) jamoalik va ommaviylik;
4) variantlilik va versiyalik;
5) anonimlik.

1.