Kimyo-texnalogiya akulteti dekani B. Nurimbetov

Kimyoviy kondensatsiya usullari kimyoviy reaksiyalar natijasida qiyin eruvchan cho’kmalar hosil bo’lishiga asoslanadi. Ularga: 1) qaytarilish, 2) oksidlanish, 3) almashinish, 4) gidroliz va boshqa reaksiyalarga asoslangan usullar kiradi. Kimyoviy kondensatsiya usullarining asosi shundaki, kimyoviy reaksiya natijasida qiyin eriydigan mahsulot hosil bo’lsa, u ma’lum sharoit yaratilganida kolloid holatga o’tishi mumkin. Bunda reaksiya uchun olinadigan dastlabki moddalarni suyultirilgan eritmalar holida ishlatish kerak, chunki bu sharoitda hosil bo’ladigan mahsulot kristall zarrachalarining o’sish tezligi katta bo’lmaydi; natijada zarrachalarning o’lchami 1-100nm bo’lgan sistema hosil bo’ladi. Shu sababli sistemaning sedimentatsion barqarorligi ta’minlanadi (ya’ni dispers faza zarrachalari cho’kmaydi). Dastlabki reagentlardan birini yuqori konsentratsiyada ishlatish ham mumkin, chunki bu sharoitda hosil bo’lgan mahsulotning kristallari sirtiga qo’sh elektr qavatlar hosil bo’lib, ular sistemasining agregativ barqarorligini ta’minlaydi, natijada zarrachalar yiriklashib ketmaydi. Sistemaga stabilizator qo’shilganida esa har ikkala (agregativ va sedimentatsion) barqarorlik ta’minlanadi.
Qaytarilish usulida chin eritmada erigan modda biror qaytaruvchi vositasida
qaytariladi. Masalan, xloraurat eritmasini vodorod peroksid yoki formalin bilan qaytarish, kumush oksidni vodorod bilan qaytarish reaksiyalarini ko‘rsatish mumkin. Qaytarish usuli bilan Au, Ag, Pt, Pd, Rh, Ru, Os, Hg, Bi, Te ning zollari olingan.
Oksidlanish usulida molekulyar eritmadagi moddani oksidlash yo‘li bilan kolloid eritma hosil qilinadi, masalan H₂S ni oksidlab oltingugurt zoli hosil qilinadi.
Ikki tomonlama almashinish usuli erimaydigan moddalar hosil bo‘ladigan ikki tomonlama almashinish reaksiyalariga asoslanadi. Bu usul bilan, masalan, kumush xlorid gidrozoli hosil qilinadi.
Gidroliz usuli bilan, ko‘pincha, metall gidroksidlarining kolloid eritmalari olinadi. Buning uchun metall tuzlarini gidrolizlab kam eriydigan gidroksidlar hosil qilinadi. Suvda kam eriydigan silikatlar, volframat va boshqa kislotalarning zollari ham shu usulda olinadi.
Kolloid eritmalarni peptizatsiya usuli bilan ham hosil qilish mumkin. Zolning koagullanish mahsulotini qaytadan kolloid eritma holatiga o‘tkazish jarayoniga peptizatsiya deyiladi. Peptizatsiyani amalga oshirish uchun kolloid cho‘kmasiga (koagulyantga) biror elektrolit qo‘shib, erituvchi bilan aralashtiriladi. Kolloid eritma olishda ishlatiladigan elektrolit peptizator deyiladi. Peptizator sifatida elektrolitlar va ba`zi sirt faol moddalar ishlatiladi. Peptizatsiya murakkab jarayon bo‘lib, u peptizatorning dispersion muhitga, cho‘kma sirtiga yutilishiga, solvat qavatlar hosil bo‘lishiga va boshqalarga bog`liq. A. V. Dumanskiyning fikricha peptizatsia vaqtida cho‘kma bilan peptizator orasida kompleks birikmalar tipidagi bir qator oraliq mahsulotlar hosil bo‘ladi, agar kolloid zarrachalar sirtiga stabilizatorning o‘zi yutilib kolloid eritma hosil qilsa, bunday peptizatsiya bevosita peptizatsiya deyiladi; agar kolloid zarrachalar sirtiga stabilizatorning o‘zi yutilmay, balki uning eruvchan modda bilan hosil qilgan mahsulotlari yutilsa, bilvosita peptizatsiya deyiladi. Masalan, Fe(OH)₃ cho‘kmasiga FeCl₃ ta`sir ettirib, Fe(OH)<sub>3</sub> ning gidrozolini hosil qilish bevosita peptizatsiyadir, chunki bu holda temir ionlari
kolloid zarrachalar sirtiga yutilib, ularda musbat zaryadlar hosil qiladi; musbat zaryadli zarrachalar bir-biridan o‘zaro itarilganligi uchun cho‘kma tezfa gidrozolga aylanadi. Fe(OH)<sub>3</sub> ning iviq cho‘kmasiga HCl ning kuchsiz eritmasini ta`sir ettirib, Fe(OH)₃ gidrozolini hosil qilish bilvosita peptizatsiyaga misol bo‘ladi. Bu holda HCl bilan Fe(OH)₃ orasida sodir bo‘ladigan reaksiya mahsuloti ferrioksixlorid FeOCl eritmada FeO⁺ va Cl^- ionlariga dissotsilanadi. Ushbu sistemada FeO⁺ ionlari peptizator rolini bajaradi.