*Kirish *Asosiy qisim: Boshqaruv hisobi” fanining predmeti va usullari, uning nazariy asoslari

III. Qo’shimcha xarajatlar

1	Doimiy qo’shimcha xarajatlar bo’yicha chetlanishlar	- mahsulot birligiga sarflanadigan doimiy qo’shimcha xarajatlar me’yori; - mahsulot birligiga sarflanadigan haqiqiy doimiy qo’shimcha xarajatlar; - ishlab chiqarilgan mahsulotning haqiqiy hajmi
2	O’zgaruvchan qo’shimcha xarajatlar bo’yicha chetlanishlar	- mahsulot birligiga sarflanadigan o’zgaruvchan qo’shimcha xarajatlar me’yori; - mahsulot birligiga sarflanadigan haqiqiy o’zgaruvchan qo’shimcha xarajatlar; - ishlab chiqarilgan mahsulotning haqiqiy hajmi
IV. Yalpi foyda
1	Sotish bahosi bo’yicha chetlanishlar	- mahsulot birligining normativ tannarxi; - mahsulot birligining haqiqiy tannarxi; - sotilgan mahsulot hajmi
2	Sotish hajmi bo’yicha chetlanishlar	- smeta bo’yicha sotish hajmi; - haqiqiy sotilgan mahsulot hajmi; - mahsulot birligiga to’g’ri kelgan me’yoriy foyda
3	Yalpi foyda hajmi bo’yicha chetlanishlar	- normativ foyda; - haqiqiy olingan foyda

– ishlab chiqarish texnologiyalarini modernizatsiya qilish va qo’llashga ko’maklashadi. Investitsiyalar, asosan, tejamli texnalogiyalarga yo’naltirilishi lozimligi sababli, ishlab chiqarish texnologiyalari doimo qayta ko’rib boriladi. Zarur paytda foydalanilayotgan ayrim elementlargina emas, balki butun texnologiya ham qayta ko’rib chiqilishi mumkin;
– xarajatlarni qattiq va aniq nazorat qilishni ta’minlaydi.
"Standart-kost" hisob tizimi tayyor mahsulot va uning tarkibiy qismlari aniq baholanishini nazarda tutadi. Normativ xarajatlar bu tizimda nafaqat o’rtacha norma, balki avvalgi yillar tajribasi asosida sinalgan kompleks baholash mezonlaridir.
Yuqoridagi ijobiy tomonlar bilan birgalikda "Standart-kost" tizimining quyidagi kamchiliklari ham mavjud:
– "Standart-kost" tizimini qo’llash va uni takomillashtirish ko’p vaqt va xarajatlar talab qiladi. Ammo amaliyot ko’rsatishicha, ishlab chiqarish samaradorligini oshishi hisobiga bu xarajatlar tezda qoplanib ketadi;
– "Standart-kost" tizimi iqtisodiyotda baholar, foiz stavkalari, ishlab chiqarish texnologiyalari va usullari intensiv o’zgarib turadigan, beqaror sharoitlarda ijobiy samara bermay, o’z dolzarbligini yuqotadi. O’z navbatida, bunday sharoitlarda tizim xarajatlarni operativ nazorat qilishdagi ustuvor vazifalarni bajarmay, samarali boshqarish dastagi rolini ijro etmay qoladi;
– xususan, bozordagi raqobat natijasida shakllangan bahoning o’zgarishi va inflyatsiyani, ombordagi tayyor mahsulotlar qoldig’i va tugallanmagan ishlab chiqarish qiymatini hisoblashni murakkablashtiradi;
– standartlarni barcha ishlab chiqarish xarajatlariga qo’llab bo’lmaydi, shu sababli ularni nazorat qilish susayadi;
– korxona qisqa muddat ichida tavsif va tipi bo’yicha turli buyurtmalarni katta miqdorda bajarayotganda standartlarni har bir buyurtmaga hisoblab chiqish imkoni chegaralangan. Bunday hollarda ilmiy asoslangan standartlar o’rniga har bir mahsulotga o’rtacha qiymat belgilanadi, u mahsulotga baho belgilash uchun asos (bazis) bo’lib hisoblanadi.
Ushbu kamchiliklarga qaramay korxonalarning rahbarlari ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxini kalkulyatsiyalash, shuningdek, boshqarish, rejalashtirish va zaruriy qarorlar qabul qilish uchun nazorat o’rnatishning ishonchli quroli sifatida "Standart-kost" hisob tizimidan foydalanadilar.
Normativ usul va "Standart-kost" tizimini o’rganish ular o’rtasida umumiyliklar mavjudligini tasdiqlaydi. Demak, har ikkala tizim uchun quyidagilar umumiy tamoyil bo’lib hisoblanadi:
– xarajatlarni qat’iy normalashtirish;
– xarajatlarni alohida moddalari bo’yicha normativ kalkulyatsiyani oldindan (hisobot davri boshlanguncha) tuzish;
– chetlanishlarning paydo bo’lishi va javobgarlik markazlaridagi chetlanishlar va joriy normalar bo’yicha xarajatlarning bo’linish hisobi hamda nazorati;
– ishlab chiqarish jarayonida va xarajatlarni boshqarishdagi salbiy hodisalarni bartaraf etish uchun axborotdan foydalanish maqsadida paydo bo’lgan chetlanishlarni tizimli umumlashtirish va tahlil qilish;
– mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish va xarajatlar hisobi usullarining har taraflamaligi hamda imkoniyatlarini inobatga olish.
Shuni ta’kidlash lozimki, qayd qilingan umumiy tamoyillar o’rtasida quyidagi ayrim tafovutlar mavjud:
– normativ usuldan farqli ravishda "Standart-kost" hisob tizimida xarajatlar normalari o’zgarishlarining alohida hisobi olib borilmaydi;
– xarajatlarning dastlabki hisoblangan normalari haqiqiy xarajatlarni standartlarga muvofiq holga keltirish uchun qat’iy belgilangan stavkalar sifatida ko’rib chiqiladi;
– chetlanishlar paydo bo’lganda standart normalari o’zgarmaydi;
– ular bugun hisobot davriga nisbatan barqaror bo’lib qoladi.
"Standart-kost" hisob tizimidan farqli o’laroq, normativ hisob ishlab chiqarishga yo’naltirilgan bo’lib, sotish jarayoniga mo’ljallanmagan. Bu esa mahsulotning sotish bahosini belgilash va asoslashni qiyinlashtiradi.
Hozirgi vaqtda O’zbekistonda buxgalteriya hisobi tizimini isloh qilish jarayoni bormoqda. U bozor iqtisodi va buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari talablariga tobora ko’proq muvofiqlashtirilmoqda. O’zbekiston Respublikasi buxgaleg’teriya hisobining “Hisob yuritish siyosati va moliyaviy hisobot” nomli 1-sonli BHMSiga ko’ra korxonalarga haqiqiy va normativ tannarx bo’yicha buxgalteriya hisobi ob’ektlarini baholash va aks ettirish, buxgalteriya hisobini yuritishning shakl va usullarini mustaqil belgilash huquqi berilgan. Masalan, normativ tannarx bo’yicha tayyor mahsulotlarning sintetik hisobini tashkil etuvchi korxonalar hisobvaraqlar rejasiga muvofiq (21-sonli BHMS) 2800 – “Tayyor mahsulotlarni hisobga oluvchi hisobvaraqlar”ining qo’llashlari mumkin. Bu hisobvaraqlar hisobot davrida ishlab chiqarilgan mahsulot haqidagi axborotni umumlashtirish va ularning haqiqiy ishlab chiqarish tannarxini normativ (standart) tannarxidan chetlanishlarini aniqlash uchun mo’ljallangan.
Hisobot oyi tugaganda 2010 – “Asosiy ishlab chiqarish” hisobvaraqida qayd etilgan mahsulotlarning haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi shu hisobvaraq kreditidan 2810 – “Ombordagi tayyor mahsulotlar” hisobvaraqi debitiga tuzatish provodkalari bilan o’tkazilishi kerak. Bunda ishlab chiqarilgan tayyor mahsulot haqidagi axborot ikki xil bahoda shakllanadi: debet bo’yicha – haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi, kredit bo’yicha – normativ tannarx. Oy oxirida 2810 – “Ombordagi tayyor mahsulotlar” hisobvaraqi bo’yicha debet va kredit oborotlarini taqqoslash bilan haqiqiy ishlab chiqarish tannarxining normativ tannarxdan og’ishishi aniqlanadi. Og’ishish summasi 2810 hisobvaraqi kreditidan 9100 – “Sotilgan mahsulot (tovar, ish, xizmat)lar tannarxini hisobga oluvchi hisobvaraqlar”ning debetiga hisobdan chiqarilishi lozim. Har chorakda 2810 hisobvaraqi yopiladi va kelasi chorakning boshigacha qoldiqqa enga bo’ladi.
Korxonalar amaliyotida normativ tannarx hisoblash tizimi orqali mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish xarajatlar hisobini xalqaro "Standart-kost" hisob tizimiga muvofiqlashtirishni ta’minlaydi.
Hisob amaliyotida 2800 – "Tayyor mahsulotlarni hisobga oluvchi hisobvaraqlar"idan foydalanishda mahsulotning haqiqiy tannarxi ishlab chiqarilgan, yuklab jo’natilgan va sotilgan mahsulotlar bo’yicha uning normativ tannarxidan chetlanishlari bo’yicha mehnattalab hisob-kitoblarni amalga oshirish zaruriyati qolmaydi, chunki tayyor mahsulotlar bo’yicha aniqlangan chetlanishlar darhol 9100 – "Sotilgan mahsulot (tovar, ish, xizmat)lar tannarxini hisobga oluvchi hisobvaraqlar"iga yozib qo’yiladi, biroq bu variant faqatgina mahsulot ishlab chiqarilgan va o’sha chorakning o’zida sotilgan bo’lsagina sotilgan mahsulotning haqiqiy tannarxini aniqlashga imkon beradi.
Amaldagi hisobvaraqlar rejasi korxonalarda normativ tannarx bo’yicha materiallar hisobini ikki usul bilan olib borish imkonini yaratadi:
– haqiqiy tannarx bo’yicha;
– hisob baholari bo’yicha.
Korxonalar hisob baholari sifatida materiallarni sotib olishda normativ yoki rejadagi qiymatdan, sotib olish yoki o’rtacha baholar va h.k.dan foydalanishlari mumkin.
Birinchi usulga ko’ra, 1000 – "Materiallarni hisobga oluvchi hisobvaraqlar"ida materiallarni sotib olish va tayyorlash bo’yicha barcha haqiqiy xarajatlar aks ettiriladi.
Ikkinchi usulda, 1510 – "Materiallarni tayyorlash va xarid qilish” hamda 1610 – "Materiallar qiymatidagi farqlar" hisobvaraqlaridan foydalaniladi. Ushbu usullardan birontasini qo’llashni korxona mustaqil belgilaydi va uni o’z hisob siyosatida ko’rsatadi.
Materiallarning sintetik hisobi normativ usul bilan olib borilganda materiallar kirimi haqiqiy tannarx bo’yicha 1510 – "Materiallarni tayyorlash va xarid qilish" hisobvaraqining debetida olib boriladi. Bunda kirim daftariga yozilgan materiallarning normativ qiymati 1000 – "Materiallarni hisobga oluvchi hisobvaraqlar" hisobvaraqlari va sotib olingan mahsulotlarning haqiqiy tannarxining normativ tannarxidan chetlanishlari 1610 – "Materiallar qiymatidagi farqlar" hisobvaraqining debeti hamda 1510 – "Materiallarni tayyorlash va xarid qilish" hisobvaraqining kreditida aks ettiriladi.
Material va boshqa ishlab chiqarish zahiralarining hisobvaraqlar rejasida aks ettirilishidagi vaqt o’rtasidagi tafovut "Standart-kost" hisob tizimini qo’llashga salbiy ta’sir ko’rsatadi, chunki bir tomondan tayyor mahsulotlar zahiralari va jo’natilgan tovarlar normativ tannarx bo’yicha har hisobot kunining oxirida aks ettirilsa, ikkinchidan material zahiralari va tugallanmagan ishlab chiqarish haqiqiy tannarxi bo’yicha hisobot davrining oxirida qayd qilinadi.