Kirish. “Jahon adabiyoti” fanining predmeti va mazmuni

Dastlabki rim shoirlari

Birinchi Rim shoiri yunonistonlik Liviy Andronik (284-204) bo’lgan. Rimliklar janubiy Italiyadagi Tarent shahrini ishg’ol etganlarida uni asir olib, Rimga keltiradilar. Keyinchalik qullikdan ozod qilingan Andronik shu yerda qolib, Rim maktablarida yunon va latin tillaridan muallim bo’lib xizmat etadi. Ma’lumki, yunon maktablarida qo’llaniladigan asosiy darslik sifatida Gomer poemalari o’qitilgan. Latin tilida bunday asarlarning yo’qligi vajidan Andronik qadimgi saturn vaznida «Odisseya» dostonini latin tiliga tarjima qiladi. Bu asarning bizga yetib kelgan parchalaridan uni nihoyatda erkin tarjima qilinganligi ochiq sezilib turadi. Ko’p o’rinlarda misralar qisqartiriladi, ba’zan tashlab ketiladi, hatto obrazlarni o’zgartirish, yunon mifologiyasidagi ma’budlarning nomlarini latin ma’budlari nomi bilan almashtirish hodisalariga ham duch kelamiz. Umuman aytganda, Andronikdan keyin o’tgan tarjimonlar ham bu sohada uning izidan borib, tarjima ishiga originalning butun xususiyatlarini saqlab qolish prinsipi nuqtai nazaridan emas, balki shu asarni Rim davlatining madaniy ehtiyojiga moslashtirish, begona xalqning ma’naviy merosi yordamida o’zlarining adabiyotlari va milliy tillarini boyitish nuqtai nazaridan yondashadilar.

«Latin Odisseya»sining qariyb ikki asr davomida Rim maktablarida asosiy o’quv

kitobi bo’lib xizmat qilishi, bu tarjimaning Rim xalqi tarixida qanchalik muhim g’oyaviy hodisa bo’lganligidan darak beradi.

Liviy Andronik tarjimonlikdan tashqari, bevosita latin tilida sahna asarlari – tragediya va komediyalar ham yozgan. Shoirning bu sohadagi ijodiy mahsullari ham bizga qadar juda kamdan-kam yetib kelgandir. Saqlanib qolgan parchalardan shoir o’z tragediyalari mavzuini Evripid asarlaridan, komediyalar mavzuini Menandr, Filemon hamda Difilning asarlaridan olganligi ko’zga yaqqol tashlanib turadi.

Liviy Andronik Rim adabiyoti bahorini boshlab kelgan birinchi qaldirg’ochdir. Undan so’ng ko’p o’tmay yangi badiiy ijod bog’ida boshqa qushlarning navolari eshitila boshladi. Shulardan dastlabkisi Gney Neviydir (taxminan 270–200 yillar o’rtasida yashagan). Bu shoir avvalo, Andronik singari «kelgindi» bo’lmasdan, o’z xalqining turmushini yaxshi bilgan, shu xalqning dard va orzulari bilan yashagan chinakam Rim tabaasi, ikkinchi Pun urushining ishtirokchisi edi. Biz uning hayotida Rim kishisining haqiqiy qiyofasini, adabiy faoliyatida mustaqil ijodning birinchi kurtaklarini ko’ramiz. Neviyning ijodida dramatik asarlar – tragediya va komediya asosiy o’rin tutadi. Bu shoir ham xuddi Andronik singari o’zining tragik asarlari mavzuini yunon yozuvchilari asarlaridan olgan, ammo, shu bilan birga, o’z vatani hayotidan olingan mavzularda tragediyalar yaratish kabi sharafli ulug’ vazifa Rim tarixida birinchi marta Neviy zimmasiga tushadi. Milliy mavzuda yozilgan bu xildagi tragediyalarning qahramonlari saxnaga Rim senatorlari kiyadigan alvon hoshiyali ustki libos, ya’ni proteksta kiyib chiqardilar. Shu sababli mazkur asarlarni protekstata deb ataganlar. Neviy yozgan protekstatalardan biz, faqat ikkitasining nominigina bilamiz. Bulardan biri– «Romul», ikkinchisi– shoirning zamondoshi Klavdiy Marselning Klastidiy shahri yaqinida gallar bilan bo’lgan jangi haqidagi «Klastidiy» tragediyasidir.

Neviy tragediyaga qaraganda komediya sohasida kengroq shuhrat qozonadi. Biroq bu borada ham shoir o’zining hamkasbi Andronik kabi yunon komediyalarini Rim sahnasiga ko’chirib qo’ya qolmasdan, birinchi marta Rim adabiyoti tarixida kontaminatsiya, ya’ni ikkita yunon komediyasidan bitta Rim komediyasi yaratish usulini qo’llaydi. Plavt hamda Terensiy kabi mashhur komediyanavis shoirlar keyinchalik bu usuldan keng miqyosda foydalandilar. Bundan tashqari, Neviy, asosan, yangi komediya vakillariga ergashsa ham, qadimgi attika komediyasi izidan borib, o’z asarlarida Rim davlatining yirik-yirik arboblariga til tegizishdan, zamonasining zo’ravonlarini masxara qilishdan cho’chimaydi. Umuman, uning komediyalarida o’tkir siyosiy satira, Rim hayotining milliy nafasi sezilib turadi.

Neviy talantining eng yuqori cho’qqisi – «Pun urushi» dostonidir. Rim milliy dostonchiligiga asos solish jihatidan bu asar latin adabiyoti tarixida alohida muhim o’rin tutadi. Doston yaqinda bo’lib o’tgan birinchi Karfagen urushi voqealariga bag’ishlangan. Biroq asarda xuddi Gomer dostonlarida bo’lgani kabi, real tarixiy hodisalar mifologik afsonalar bilan chatishgan holda tasvir etiladi. Biz jangnomaning boshlanishida o’t ichida qolgan va halokatga mahkum etilgan Troya shahrini ko’ramiz. Ulug’ qahramon Eney ma’budlarning amri bilan o’z yurtini tashlab ketishga majbur bo’ladi. Dengiz safarining og’ir mashaqqatlarini yengib, qahramonning Karfagen shahriga, malika Didona huzuriga yetib kelishi, bundan so’ng troyaliklarning Italiya qirg’oqlariga qarab yo’l olishlari va, nihoyat, Eneyning avlodi Romul tomonidan Rimning barpo etilishi – asar davomida mufassal tasvirlanadi. Shunday qilib, Rim

xalqining troyaliklardan tarqalganligi haqidagi rivoyatga birinchi marta badiiy tus bergan shoir Gney Neviydir. Neviyning tragediya va komediyalari singari, «Pun urushi» dostonidan ham juda ozgina parchalar saqlanib qolgan. Shu sababli uning fazilatlari to’g’risida to’laroq fikr yuritish imkoni yo’q. Asrlar davomida dostonning Rim xalqi o’rtasida eng sevimli kitob bo’lib qolishi – asarning badiiy jihatdan birmuncha puxta yozilganligidan dalolat bersa kerak.

Dastlabki Rim shoirlari orasida eng yirigi, albatta Kvint Enniy (239–169) bo’lgan. Uning ona yurti Italiyaning janubidagi Kalabriya viloyatida yunon madaniyati qadim zamonlardan beri juda keng yoyilgan bo’lib, shoir ilk bolaligidan ellin falsafasi va adabiyoti ta’sirida tarbiyalanadi, keyin Rimga ko’chib kelib, bu yerning tabaasi sifatida ikkinchi Pun urushida ishtirok etadi va, nihoyat, Rimga qaytib, latin va yunon tillaridan dars o’qitadi, adabiy faoliyat bilan kun kechiradi.

Enniy o’z ijodining boshlang’ich davrlarida Liviy Andronik hamda Neviy yo’llarini davom ettirib, asosan, yunon komediyasi va tragediyalarini latin sharoitiga moslashtirish bilan shug’ullangan. Zamondoshlarining shahodatiga qaraganda, komediyanavislik sohasida ancha zaif bo’lgan Enniy, tomoshabinlar nazarida e’tibor qozonolmaydi. Ammo uning tragediyalari Rim teatri sahnalarida uzoq yillar umr kechiradi. Yunon tragediyanavislari orasida Enniyni ham ko’proq qiziqtirgan shoir Evripid bo’lgan. Rim shoirining Italiya sharoitiga moslashtirib qayta ishlagan variantlari orqali tomoshabin ulug’ yunon adibining qator asarlari–«Gekuba», «Ifigeniya»,

«Aleksandr», «Medeya» va boshqa tragediyalari bilan tanishadi. Bizga qadar yetib kelgan ba’zi parchalardan tragediya sohasida Enniyning nihoyatda mohir san’atkor bo’lganligi, qahramonlarning ichki dunyosini ochishda, aynshqsa, ularning ehtirosli jo’shqin holatlarini ko’rsatishda oldingi shoirlardan allaqancha yuqoriligi yaqqol sezilib turadi.

Enniy o’zining o’tkir poetik mahoratini «Annallar» («Solnomalar») dostonida yana ham kengroq namoyish qilgan. 60 ming misradan iborat 18 bobli (bizga qadar uning 1200 misrasi yetib kelgan) salmoqdor bu asar Enniyning Troyani tashlab qochishidan boshlanib, to shoirning zamonasiga qadar davom etgan butun Rim tarixini o’z ichiga oladi. Enniy «Annallar»ni yozishga kirishar ekan, Rim ma’budlariga sig’inib, mashaqqatli ishda ulardan madad tilamasdan, yolg’iz ulug’ Gomerning poetik ko’magiga suyanadi. Asarning debochasida hikoya qilinshicha, Enniy go’yo, bir tush ko’radi-yu, shu tushida muzalar uni Gelikon tog’iga olib chiqadilar, bu yerda uning huzuriga Gomer kelib, o’z ruhining Enniy tanasiga ko’chganligini aytadi.

«Annallar»ning avtori mazkur debocha bilan «Iliada» hamda «Odisseya» usulida doston yozmoqchi bo’lganini, yunon shoiri izidan borib Rim elining ikkinchi Gomeri bo’lish orzusida ekanligini izhor qiladi. Enniy, darhaqiqat, Gomer dostonlari usulidan – epitetlar, o’xshatishlar va boshqa poetik vositalardan katta ustalik bilan foydalanib, ko’zlagan maqsadlariga erishishda ajoyib muvaffaqiyatlar qozonadi. Senat binosida uning ishlarini bayon qiluvchi oltin lavhalar o’rnatiladi; o’ziga birin-ketin konsul, imperator, xalq tribuni unvonlari beriladi; Italiyaning turli shaharlarida va viloyatlarida unga muhtasham haykallar o’rnatiladi va, nihoyat, senatning qarori bilan Oktavianga shu paytga qadar hali tarixda ko’rilmagan Avgust, ya’ni muqaddas, ma’budvash degan

nom beriladi. Ichki urushlarga xotima berib, mamlakatda osoyishtalik o’rnatgan xaloskor, xalq turmushini farovonlashtirgan g’amxo’r «yurt otasi», respublika tartiblarini tiklagan hurriyatparvar sifatida Rim jamiyatining oliy tabaqalari Oktavianni ko’klarga ko’taradilar.

Rasmiy ravishda respublika tuzumini joriy etgan Avgust, eski urf-odatlarni, diniy aqidalarni, axloq va odob normalarini ham qayta tiklashga harakat qiladi, hatto Rim kishisining shaxsiy hayotiga ham daxl qilib, oilaning sog’lom, er-xotinlarning bir- birlariga halol bo’lishlariga katta e’tibor beradi. Oktavian Avgust o’zining saltanatini eski respublika tartiblariga, ota-bobolarning rasm-udumlariga qaytishning aynan o’zginasi ekanligini isbotlashga nechog’li urinmasin, Rim jamiyatining ko’pchiligi bu siyosatning boshdan oyoq respublikachilikka qaraganda ko’proq sezarning hokimi mutlaqlik siyosatiga yaqin turganligini yaxshi tushunar edi. Biroq qariyb yuz yil davom etgan ichki urushlardan tinka-madori qurigan barcha Rim xalqi, ayniqsa dehqon ommasi, mamlakatda o’rnatilgan osoyishtalik vajidan Avgustning diktatorlik siyosatiga ko’nikib ketadi. Hatto uning asriga «oltin davr» deb nom beriladi.

Zamonasining anchagina o’qimishli kishisi va san’at ishlariga bir daraja yaqin turgan Avgust, adabiyotning kattakon targ’ibotchilik imkoniyatlarini yaxshi tushunadi va hokimiyatni qo’lga olgan kunlaridan boshlab, o’zining idora usullarini xalq ommasiga ma’qul qilish maqsadida shu imkoniyatlardan keng suratda foydalanishga kirishadi. Bundan tashqari hukmronning ba’zi bir yaqin amaldorlari ham shu davrning yirik adiblarini o’zlariga jalb etib, ularning qalamlarini yangi tartiblar tomon yo’naltirishga harakat qiladilar. San’at va adabiyot ishlarini uyushtirishda mehnatlari singgan va shu yo’lda Avgustga juda katta xizmat ko’rsatgan kishilar orasida eng mashhurlari Korvin Massala, Asiniy Pollion hamda Gay silniy Metsenatdir. Bulardan imperatorning eng yaqin maslahatchisi va adabiy ko’makdoshi albatta Metsenat bo’lgan. Nomi keyinchalik san’at va adabiyot homiysi timsoliga aylanib ketgan bu odamning o’zi ham uncha- muncha she’r yozar, adabiy harakatlarga yaqindan qatnashar edi. Metsenat Vergiliy hamda Goratsiy kabi shoirlarning ulug’ talantini payqab, shular ishtirokida maxsus yozuvchilar to’garagi tashkil qiladi. Rim hayotining badiiy ijod markazi hisoblangan bu to’garak yangi imperiya adabiyotining shakllanishi va rivoj topishida benihoyat muhim rol o’ynaydi. Umuman aytganda, bu davrdagi shoirlarning deyarli hammasi o’z asarlarida Avgust tomonidan o’rnatilgan yangi tartiblarni olqishlaydilar. Binobarin, respublika tuzumidan imperatorlik sistemasiga o’tish paytidagi adabiyotning asosiy xususiyati madhiyabozlikdan iboratdir. Ammo, shunga qaramay, Oktavian zamonasi, Rim poeziyasining badiiy jihatdan bemisl yuksak darajalarga ko’tarilgan «oltin davri» bo’lgan. Darhaqiqat Avgust saltanati yillarida ijod qilgan Vergiliy, Goratsiy, Ovidiy kabi ulug’ shoirlar o’zlarining asarlari bilan Rim poeziyasining klassik davr yunon adabiyotidan qolishmaydigan va keyinchalik jahon adabiyoti taraqqiyotiga kuchli ta’sir o’tkazishga qodir bo’lgan kamolot bosqichiga olib chiqadilar. Imperatorlik tuzumining dastlabki davrlaridagi Rim poeziyasi badiiy mahorat bobida nechog’li gurkiragan bo’lmasin, biroq masalaga ma’no va mazmun jihatidan, siyosiy aktuallik, zamonaviylik va xalqchillik nuqtai nazaridan qaraganimizda, Rim adabiyoti yunon ada-biyoti bilan va, xususan, V asr yunon dramaturgiyasi bilan zindor-zinhor tenglasha olmaydi. Bundan

tashqari, imperiya davrida so’z erkinligiga xotima berilishi natijasida adabiyotning birmuncha turlari kundan-kunga susayib, keyinchalik tamomila oyoqdan qoladi. Bu sohada notiqlik san’ati, ayniqsa mavqeini yo’qotadi. Respublika yillaridagi siyosiy kurashlar paytida benihoyat gurillab ketgan bu janr o’zining o’tmish imkoniyatlaridan mahrum bo’lib, quruq bir safsatabozlikka, maktab mashqiga aylanib qoladi. Shuningdek, adabiyotning eng ommabop turi hisoblangan dramaturgiya ham Avgust zamonasida ortiq taraqqiy eta olmaydi. Xullas, Oktavian saltanati yillaridagi adabiyotga nisbatan qo’llaniladigan «oltin davr» iborasini poeziyadan boshqa janrlarga tatbiq etish aslo mumkin emas. Bordi-yu, xuddi respublika yillarida bo’lgani kabi, imperatorlik davrida ham adabiyotga birmuncha erkinlik berilganida, Avgust siyosatini qoralovchi asarlarning paydo bo’lishi shubhasiz edi. Ehtimol, bunday asarlar bo’lgandir, afsuski, ular bizga qadar yetib kelmagan.