Kirish. “Jahon adabiyoti” fanining predmeti va mazmuni

Vergiliy

Imperatorlik davrining bayroqdori, Rimning eng ulug’ shoiri Publiy Vergiliy Maron eramizdan oldingi 70-yilda Italiyaning shimoliy chismidagi Mantuya shahri yaqinida tug’iladi. Shoirning ota-onalari haqida aniq ma’lumot yo’q. Har holda ularning sarbast faqir kishilar bo’lganliklari, keyinchalik ro’zg’orlarini birmuncha ko’tarib, bemalolroq hayot kechira boshlaganliklari shubhasizdir. Shu sababli bo’lsa kerak, Vergiliy oldin Kremonda, so’ngra Milan, Rim shaharlarida durustgina tahsil oladi; zamonasining yoshlari singari ritorika, falsafa bilimlarini, ayniqsa adabiyotni har tomonlama mufassal o’rganadi. Biroq tabiatining yumshoqligi, uyatchanligi, shahar hayotini yoqtirmasligi va, eng muhimi, notiqlikka hech qanday qiziqish va iste’dodning bo’lmaganligi vajidan faqat bir marta sud ishida qatnashib tez kunda o’z yurtiga qaytib keladi-da, xoli vaqtlarini adabiyotga bag’ishlab, otasidan qolgan bir parchagina yerda dehqonchilik bilan kun kechira boshlaydi. Ammo shoirning sokin hayoti uzoqqa cho’zilmaydi. 41 yili Oktavian Avgust o’zining muzaffar qo’shinlarini Italiyaning shimoliy viloyatlaridagi yerlarga joylashtirganida Vergiliyning mulki ham musodara qilinadi. Bu paytlarga kelib she’riyat olamida ancha ko’zga ko’rinib qolgan Vergiliyning ba’zi mansabdor muxlislari (Pollion, Metsenat) shoirga iltifot ko’rsatib, turli-tuman in’om va ehsonlar bilan uning ko’nglini oladilar. SHular vositasida Vergiliy Oktavian bilan tanishadi, zamonasining baobro’ va badavlat kishisiga aylanadi. Haddan ziyoda kamtar, beg’ubor qishloq hayotini benihoyat sevgan, mansab va shavkatni yoqtirmagan Vergiliy, Rimning serhasham va sertakalluf hayotidan qochib, ko’proq Italiyaning janubiy qirg’oqlarida, Sitsiliyada yashaydi. Shoir Avgust saltanatiga, shubhasiz, chuqur samimiyat va xayrxohlik bilan qaragan. Uzoq yillik ichki qirg’inlarga xotima bergan, mamlakatda osoyishta hayot o’rnatgan va, buning ustiga, eski udum va odatlarni tiklashga, axloq va odobni ko’tarishga uringan Avgust, patriarxal-konservativ ruhdagi Vergiliyning dilida, shubhasiz, hurmat va ehtirom tuyg’ularini uyg’otar edi. Binobarin, Vergiliy bundan buyon o’z asarlarida Avgust saltanatini kuylovchi, uning ishlarini tarannum etuvchi ulug’ saroy shoiri darajasiga ko’tariladi.

Vergiliy hammasi bo’lib uchta asar yozgan. Bulardan birinchisi «Bukolikalar»

(cho’pon she’rlari), ikkinchisi «Georgikalar» (dehqon she’rlari) va uchinchisi «Eneida» dostonidir. Mazkur asarlardan tashqari Vergiliy nomi ostida bizga qadar «catalepta»,

ya’ni «mayda-chuyda she’rlar» deb ataluvchi yana bir to’plam ham yetib kelgan. Bu to’plamga kirgan she’rlarning ko’pchiligi neoteriklar, ayniqsa, Katull usulida yozilgan turli-tuman vazndagi she’riy asarlardan iboratdir. Biroq «catalepta» to’plamining avtori chindan ham Vergiliy bo’lganligini aniqlash juda qiyin. Bundan qat’iy nazar, Vergiliy o’zining ulug’ shuhratiga, shon-shavkatiga faqat oldingi uchta asar tufayli erishadi. Uning jahon poeziyasida abadiy barhayot qolishini shular ta’minlaydi.

«Eneida» dostonining voqealari bo’lib o’tgan yerlar bilan tanishish maqsadida eramizdan oldingi 19-yilda Vergiliy Yunoniston hamda Kichik Osiyo safariga jo’naydi. Biroq salomatliginiig zaifligidan yo’l mashaqqatlarini ko’tarolmay, Afinada og’rib qoladi va tezlik bilan orqasiga qaytib, arang yurtiga yetib keladi va tez kunda dunyodan o’tadi.

Vergiliyning birinchi yirik asari «Bukolikalar» o’nta she’rdan iborat to’plamdir. Bu to’plamga kiritilgan she’rlarni ko’pincha eklogalar, ya’ni she’riy parchalar deb ham ataydilar. Biz bularning deyarli hammasida ellinizm davrining atoqli shoiri, cho’ponlar hayotining ulug’ kuychisi Feokritning kuchli ta’sirini sezamiz.

Rim shoiri ko’pchilik eklogalarning mazmunini, tematikasini, ayrim obrazlarni, hatto alohida misralarni ham Feokrit idilliyalaridan ko’chiradi. Uning cho’ponlari ham xuddi Aleksandriya shoirining cho’ponlari singari shaharlarning sertashvish g’alvalaridan uzoqda yashovchi, sayroqi qushlarning navosiga jo’r bo’lib, mahbubalari bilan muhabbat zavqini suruvchi, bir-birlari bilan mushoira aytishib, quyuq o’rmonlarda, yam-yashil o’tloqlarda, chashmalar bo’yida dorilamon hayot kechiruvchi oddiy odamlardir. Siz Vergiliyning aksariyat cho’ponlari og’zidan na o’zlarining ahvollaridan nolish va na zamona tartiblaridan zorlanish sadolarini eshitasiz. Ularning tuni kunlari, aksincha, xushmanzara tabiat quchog’ida, rohat va farog’atda o’tadi.

Biroq Vergiliy cho’ponlarining betashvish, osuda hayotlari osmonini ahyon- ahyonda qopa bulutlar bosadigan, ularning rohatiga vaqt-vaqti bilan kulfat va musibat oralab turadigan paytlar ham bo’ladi. Masalan, Italiyaning shimoliy qismlaridagi yerlarni Oktavian qo’shinlari foydasiga musodara qilish munosabati bilan dehqon ommasi boshiga tushgan og’ir kunlarni ba’zi eklogalarda aniq ko’rishimiz mumkin. Ma’lumki, mazkur voqealar vaqtida Vergiliyning mulki ham musodara qilingan edi. Shoir keyinchalik Avgustning iltifoti bilan o’z yerini qaytarib olishga muyassar bo’ladi. Xuddi shu masala yuzasidan yozilgan I eklogada, keksa cho’pon Titir nomidan avtor Oktavianni olqishlaydi, xaloskor sharafiga oy sayin qurbon so’yajagini aytadi. Molibey degan ikkinchi cho’pon qo’shinlarning zulmidan va aholining noittifoqligi kasridan o’z yerini tashlab, begona yurtlarga ketayotganligi xaqida shikoyat qiladi.

«Bukolikalar» to’plamining IV eklogasi ham zamonaning aktual masalalariga bag’ishlangandir. Bu eklogada shoir tez kunda ma’budvash ajoyib bir bolaning dunyoga kelishi va shu munosabat bilan yer yuzida tinchlik, osoyishtalik va farovon hayot o’rnatilishi haqida karomat qiladi. Bola shu qadar noyob oliy xislatlar bilan tug’iladiki, uning sharofati bilan qonli urushlar tugatilib, faqat odamlar o’rtasida emas, hatto yirtqich hayvonlar o’rtasida ham totuvlik, ahillik qaror topadi; zaharli ilonlar, gazanda hasharotlar va og’u taratuvchi yaramas o’simliklar qirilib ketadi; qaytadan boshlangan bu oltin davr odam bolasini mehnat mashaqqatlaridan ozod qiladi, butun noz- ne’matlarni tabiatning sahovatli qo’llari yetishtirib beradi: daryolarda suv o’rnida sut

va sharbat oqdi, haydalmagan yerlardan g’aram-g’aram g’alla unadi, daraxtlardan oltindek xushbo’y bollar tomadi.

Bu ekloganing kimga bag’ishlanganligi yuzasidan antik dunyoda boshlangan munozaralar to shu kunga qadar tugagan emas. Ba’zi olimlar, shoir o’z asarida Asiniy Pollionning endigina tug’ilgan o’g’lini ko’zda tutgan, desalar, ikkinchilari Oktavianning homilador xotinidan tug’ilishi lozim bo’lgan bolaga bag’ishlanganligini isbotlashga urinadilar. Xristian dinining paydo bo’lishi va keyinchalik tez sur’atlar bilan yoyilishi natijasida, Vergiliy o’zining mazkur eklogasida Isoning tug’ilishini karomat qiladi, degan fikr, ayniqsa juda keng tarqalgan. Biroq bu haqda yozilgan tadqiqotlarning benihoyat ko’p bo’lishiga qaramay, masala hamon yechilmagan. To’g’risini aytganda, bu masala adabiyot tarixi uchun u qadar katta ahamiyatga ega emas. Asar kimga atalib yozilgan bo’lmasin, shoir bu yerda ham, xuddi I eklogada bo’lgani kabi o’zining eng ezgu istaklarini ifoda etadi. Ma’lumki, quldorlik jamiyatining tanglikka yuz tutishi natijasida turli-tuman diniy e’tiqodlar, taassub va afsonalar juda avj olib ketgan edi. Zamonasining iqtisodiy tangliklaridan, bema’ni urushlaridan bezor bo’lgan Rim Aishisi, rivoyatlarda hikoya qilinadigan oltin davrni uzoq o’tmishdan kelgusi yillarga ko’chirib, xayolotda ovunchoq axtaradi. Masalaning muhimligi shundaki, shoir o’zining butun orzularini bu asarda ham, asosan, yer bilan bog’lagan. Yirik quldor xo’jaliklarning tobora kengayib borishi orqasida mulkidan ayrilib xonavayron bo’lgan dehqon ommasi yana yerga qaytish, dehqonchilik bilan kun kechirish umidida yashar edi. Bu xildagi orzular shu sinfning manfaatgo’yi bo’lgan Vergiliyning asarida ham o’z ifodasini topadi. Biroq quldorlik jamiyati sharoitlarida shoirning xohishlari afsonaviy shirin xayollardan nariga o’ta olmaydi.

Umuman aytganda, «Bukolikalar» avtorining diqqat markazida turadigan asosiy

masala – dehqonchilik ishlarining boshqa kasblarga nisbatan a’loligini, oddiy qishloq hayotining go’zalliklarini madh qilishdan va shu yo’sin mayda yer egalarining manfaatlarini himoya etishdan iboratdir.

Vergiliyning birinchi asariga Feokrit idilliyalarining kuchli ta’sir ko’rsatganligini yuqorida aytib o’tgan edik. Bu da’volardan xulosa chiqarib, Rim shoirining eklogalariga ko’chirma asarlar deb qarash va ularning badiiy qimmatidan ko’z yumish xato.

Vergiliy Aleksandriya shoirining ijodiga taqlid etar ekan, uning mavzularidan, adabiy usulidan o’zicha foydalanib, Rim kishisining ahvol-ruhiyasi, kayfiyati bilan sug’orilgan tamomila yangi asar yaratadi. Biz Rim shoirining eklogalarida Feokritning idilliyalarida bo’lgani kabi, cho’ponlarning sevgi tuyg’ulariga istehzo nazari bilan qarash, ularning xarakterini kinoyali tasvirlarda ko’rsatish holatlarini uchratmaymiz. Qahramonlarning muhabbat ehtiroslarini, his va tuyg’ularini chuqur va keskin dramatik shaklda ta’riflash – cho’pon qo’shig’i janriga Vergiliy tomonidan qo’shilgan yangi bir hissadir. Bundan tashqari Vergiliyning eklogalariga xos ajoyib mayinlik, chuqur samimiyat, tabiat manzaralari bayonidagi nafis dilbarlik va, eng muhimi, bir maromda tekis oqadigan va kishi ko’ngliga orom bag’ishlaydigan ravon va ixcham misralar – Rim shoirini Aleksandriya adibidan mutlaqo ajratib turadi. Katull va Lukretsiy kabi ulug’ shoirlardan keyin Vergiliy qalami ostida yana ham yuksak darajaga ko’tarilgan latin tili

bundan buyon Rim poeziyasining benuqson klassik namunasiga aylanadi.

«Bukolikalar»ning jahon adabiyoti tarixidagi asosiy mohiyati ham ana shundadir.

Vergiliyning dehqonchilik haqida yozilgan ikkinchi asari – «Georgikalar» poemasi ham mazmun jihatidan birinchi to’plamga juda yaqin turadi. Necha o’n yillab davom etgan ichki urushlar oqibatini tugatish, vayron bo’lgan mayda va o’rta hol dehqon xo’jaliklarini qayta tiklash va, umuman, dehqonchilikni rivojlantirish masalalari – yurtning osoyishtaligi, xalqning tinchligi yo’lida qayg’urgan chinakam vatanparvar shoirni juda qiziqtirar edi. Zamonasining dolzarb muammolaridan biri hisoblangan mazkur masalani Avgustning o’zi ham qo’llab-quvvatlagan, uni amalga oshirish yo’lida ko’pgina uringan. Binobarin, Vergiliyning maqsadi ham, yerlarini tashlab ketgan kechagi dehqonlarni yana qishloqlarga qaytarib, dehqonchilik ishlariga tortish siyosatini o’tkazayotgan Oktavian Avgustning tadbirlariga ko’maklashishdan, to’rrirog’i, bu siyosatning adabiyotdagi in’ikosidan iborat bo’lgan. Nihoyat, asarning Metsenat toshpirig’i bilan boshlanishi va shu odam bilan Oktavianga bag’ishlanishining o’zi ham, shoir bilan uning lutfikorlari o’rtasida g’oyaviy birdamlik bo’lganligidan dalolat beradi. Didaktik mazmundagi «Georgikalar» poemasi yirik-yirik to’rt qismdan iborat kattagina asardir. Bu qismlardan birinchisi g’allakorlikka, ikkinchisi bog’dorchilik hamda tokchilikka, uchinchisi chorvachilikka va to’rtinchisi asalarichilikka bag’ishlanadi. Bu asarni yozishda shoirning ko’zda tutgan asosiy maqsadi, qishloq xo’jaligining barcha sohalari bo’yicha dehqonga mukammal amaliy maslahat berish, uni mavjud agronomiya bilimlari bilan mufassal tanishtirish emas, balki qishloq hayotining go’zalliklarini ko’rsatish, boshqa kasblarga nisbatan dehqonchilikning ma’naviy afzalligini targ’ib etishdir.

Vergiliyning jo’shqin yurak harorati bilan sug’orilgan misralarida shahar

g’alvalaridan, siyosat mojarolaridan, urush tashvishlaridan uzoqda kechadigan oddiy dehqon hayoti, darhaqiqat, ajoyib go’zallik kasb etadi. Tabiatning endigina jonlanib kelayotgan erta bahor chog’laridagi yurak nash’alarini, kurtak yozib gullarga bezanayotgan, barg chiqarib husnga to’layotgan daraxtlarni ko’rganda dillarda qo’zgaladigan latif sezgilarni nimalar bilan ham tenglashtirish mumkin! Axir, bu go’zalliklarning hammasi olihimmat, sersaxovat tabiatning dehqonga ko’rsatgan muruvvati emasmi?.. Har bir niholni ardoqlab o’stirish, ulardan noz-ne’matlar yetishtirib, rizqi ro’zingni dehqonchilik bilan terib yeyishdan ortiq baxt-saodat bormikan? Yam-yashil vodiylarda, tog’ etaklarida gala-gala o’tlab, ma’rab yurgan qo’y- qo’zilarni, yelinlari tirsillab, daraxtlarning salqinida mudroq kavsh qaytarib yotgan govmish sigirlarni ko’rganda ko’zing naqadar quvonadi! Yo bo’lmasa, o’z qo’ling bilan yetishtirilgan shirin-shakar mevalarni avaylab terish gashtiga, qiyg’os pishgan yoqutdek uzumlardan tayyorlangan sharob va shinnilarning lazzatiga nimalar yetsin!

Vergiliy o’z vatanining ko’l va daryolarini, dengiz va tog’larini, har yili ikki marta

hosil beradigan saxiy va yumshoq iqlimini, ayniqsa, xushmanzara bahor ayyomlarini yurak to’la jo’shqin zavq bilan sevadi; ularni iliq muhabbat bilan tasvir etadi. Axir, dehqonchilikning gullab-yashnashi uchun zarur bo’lgan eng monand sharoitlar shular emasmi! Nafsilamrini aytganda, yer yuzida dehqonchilikdan a’lo qanday kasb bor? Qishloq – elning chinakam boyligi, yurtning xalol tayanchidir. Butun mamlakat

zahmatkash dehqonning mehnati bilan kun ko’radi; vatanni qo’riqlovchi, uning istiqbolini himoya qiluvchi sog’lom va bag’ayrat yigitlar ham qishloqda yetishadi. Biroq, afsuski, mamlakat mo’l-ko’lchiligining asosiy manbai bo’lgan dehqonchilikka bema’ni urushlar tufayli putur yetadigan, yerlarning egasiz qoladigan vaqtlari ham bo’ladi.

Asar davomida shoir necha bora Avgustni tilga olib, uning g’alabalarini, oliy fazilatlarini tarannum qilar ekan, dehqonchilik ishlarini e’tibordan qochirmasligini eslatib o’tadi.

«Georgikalar» poemasini yozishda Vergiliy o’zidan avval o’tgan yunon, Rim, ayniqsa ellinizm shoirlari va olimlari asarlaridan keng suratda foydalangan. Bu borada Gesiodning alalxusus, katta ta’sir ko’rsatganligi shubhasizdir. Dehqonning mehnatini ulug’lash jihatidan ham har ikkala shoir bir-birlariga juda yaqin turadilar. Ammo, shu bilan birga, ular o’rtasida katta tafovut ham bor. «Mehnat va kunlar» poemasining avtori dehqon ommasining kulfat va mashaqqatlarga to’la hayotini, zolimlarning zulmidan tortgan azoblarini realistik bo’yoqlarda tasvirlagan bo’lsa, Rim shoiri qishloq hayotini afsonaviy manzaralarga bo’yab, dehqonlarni baayni rohat va farog’atda umr kechiruvchi kishilar qilib ko’rsatadi. yerlaridan ayrilib xonavayron bo’lgan dehqonlarni, og’ir mehnatda bukchaygan qullarni «Georgikalar» asarida mutlaqo ko’rmaymiz. Poemada uchraydigan bu tariqa g’oyaviy kamchiliklar, shubhasiz, shoirning dunyoqarashlaridagi nuqsonlar natijasida sodir bo’lgandir. Vergiliy vatanning boshidan kechayotgan butun musibatlarni, ayniqsa dehqonning fojiaviy hayotini muqarrar ko’rgan-u, biroq yurtning birdan-bir xaloskori deb yolg’iz Oktavianga sig’inadi, faqatgina shundan najot kutadi. Asardagi betashvish idillik lavhalar, albatta, real hayotdan ko’chirilgan chinakam manzaralar emas, balki shoirning kelgusi haqidagi shirin xayollaridir.

Ana shu kamchiliklarga qaramay, «Georgikalar» poemasi avtorining otashin vatanparvarligi, qishloq hayotiga bo’lgan jo’shqin muhabbati, ayniqsa, dehqon ommasiga samimiy xayrixohlik bilan qarashi – asarning yuksak badiiy mahorat bilan yozilishini ta’minlagan. Hatto boshqalarning dostonga ko’rsatgan ta’siri ham xuddi

«Bukolikalar» to’plamida bo’lgani kabi, shoirning ajoyib uslubi, nafis misralari va beg’ubor tili soyasida diqqatga chalinmaydi.

Vergiliyni Rim poeziyasining cho’qqiga ko’targan, uning shuhratini yer yuziga taratgan ulug’ asari «Eneida» dostonidir. Qadimgi manbalarning shahodatiga qaraganda, «Eneida» dostoni ustida Vergiliy o’n yil ishlab, asarni eramizdan oldingi 19 yilda asosan tugatadi. Poemani butunlay qo’ldan chiqarish uchun shoir yana uch yil bosim o’tirishni mo’ljallagan edi. Biroq adibning maqsadlari ushalmasdan qoladi: YUnoniston safaridan qaytib kelayotgan Vergiliy o’z ahvolining nochorligini sezib, pishib yetmagan dostonni kuydirib tashlamoqchi ham bo’lgan. Bemor tirikligida nashr qildirmagan asarlarini vafotidan keyin ham chiqarilmasligini vasiyat qilib, dunyodan o’tadi. Marhumning iltimosiga qaramay, Avgustning toshpirig’iga ko’ra, shoirning do’stlari dostonni uncha-muncha tahrir qilib chiqaradilar. Shu sababli biz poemada ba’zi bir yopishmagan o’rinlarni, vazn soxtaliklarini, qarama-qarshi holatlarni uchratishimiz mumkin. Umuman aytganda, bu kamchiliklarning unchalik ahamiyati ham yo’q. Ularning bir-ikkitasigina sezgir va sinchkov kitobxon ko’ziga tashlansa

tashlanadi-yu, ammo ko’pchiligi asarning ajoyib kompozitsion uyg’unligi, voqealar bayonidagi muntazamlik va, eng muhimi, nafis badiiy tasvirlar, go’zal misralar orasida sezilmay ketadi.

«Eneida» dostonining butun voqeasi Troya shahri tor-mor qilinganidan so’ng bosh qahramon Eneyning o’z hamrohlari bilan birga Italiyaga qarab yo’lga chiqishi, uning dengizda tortgan og’ir mashaqqatlari, nihoyat manzilga yetib kelishi, Rim davlatini barpo qilish yo’lida olib borgan kurashlari tasvirlaridan iboratdir. Asar har biri olti bobdan (qo’shiqdan) iborat ikki qismga ajratib yozilgan. Birinchi olti bob qahramonning Troyadan chiqib Italiyaga yetib kelish davrida kechirgan sarguzashtlariga, keyingisi Italiya tuprog’idagi janglariga tegishli bo’lsa kerak, deb taxmin qiladilar.

Ovidiy

Avgust zamonasining oxirgi ulug’ shoiri, elegiyanavis shoirlarning eng so’nggi buyuk vakili Publiy Ovidiy Nazondir. Uning hayotiga doir ozmi-ko’pmi ma’lumotlarni biz faqat shoirning asarlaridan olamiz. Shu manbalardan ma’lum bo’lishicha, Ovidiy eramizdan oldingi 43 yilda Sulmon shahrida, qadimgi suvoriylar urug’iga mansub badavlat xonadonda tug’iladi. Ovidiy va uning akasi bolalik chog’larida Rimga kelib, davlat mansablariga tayyorlanish maqsadida barcha zodagonlarning farzandlari singari notiqlik ilmini o’rganishga kirishadilar. Biroq bu davrda so’z san’atining mohiyati tamomila o’zgarib ketgan zdi. Respublika zamonlarida atoqli davlat arboblari senat kengashlari, sud yiginlari, xalq majlislari minbaridan turib, o’zlarining maslak va g’oyalarini tashviq etgan bo’lsalar, Avgustning yakka hukmronlik siyosati sharoitlarida notiqlik hunari o’zining o’tmishdagi siyosiy va ijtimoiy qimmatini tamomila yo’qotib, faqat maxsus maktablarda o’tkaziladigan oddiy bir mashqqa aylanib qolgan edi. Bu maktablarning talabalari falsafa, tarix, adabiyot va boshqa fanlar bilan bir qatorda muallim tomonidan tavsiya etilgan turli-tuman mavzularda so’z to’qishni ham o’rganganlar. Ammo mazkur mashqlar davrning kundalik ijtimoiy masalalaridan emas, balki uzoq o’tmishdagi tarixiy voqealardan olinib yoziladigan, yo bo’lmasa yolg’onaki biron sud protsessi haqida to’qiladigan adabiy mashg’ulot bo’lgan, xolos. SHunday mavzular tajribasida ko’zi pishgan Ovidiy ilk bolalikdan tortib ritorika qoidalariny chuqur o’zlashtiradi, aforizmlardan, murakkab adabiy vositalardan foydalanish, favqulodda iboralarni ishlatish usullarini yaxshi o’rganadi va bularni o’zining kelgusi ijodida, ayniqsa, dastlabki asarlarida keng suratda iste’mol qiladi. O’qimishli Rim kishilari uchun taomil tusiga kirib qolgan madaniy an’anaga amal qilib, Ovidiy ham o’spirinlik chog’larida Yunonistonni, Kichik Osiyoni sayohat qilib qaytadi.

ShHoirning aytishicha, adabiyot ishtiyoqi uning ruhida nihoyatda erta uyg’ongan

bo’lsa kerak, hatto oddiy so’zlar ham yosh bolaning qalami ostida beixtiyor she’r bo’lib quyilaverarkan. SHu sababli otasi o’g’lini yozuvchilik havasidan qaytarishga nechog’li urinmasin, Ovidiy davlat mansablaridan batamom kechib, hali suyagi qotib ulgurmasdan hayotini uzil-kesil poeziyaga bag’ishlaydi va adabiyot doiralarida tez kunda ko’zga ko’rinib, Messala to’garagiga yaqinlashadi. Metsenat atrofidagi shoirlar bilan tanishadi.

Ovidiyning adabiy faoliyati uch qismdan iborat «Amores» («Ishqiy elegiyalar») to’plami bilan boshlanadi, Shu janrning taomillariga ko’ra, to’plamning bir qancha she’rlari shoirning Korinna degan ma’shuqasiga bag’ishlangandir. Korinna kim, umuman bunday ayol bo’lganmi, bo’lmaganmi – bu masalani aniqlashning aslo iloji yo’q. Ishqiy elegiyada o’rnashib qolgan taomilga amal qilib, shoir o’zining xayolida shu obrazni yaratgan bo’lishi ham ehtimoldan uzoq emas. Ovidiy ham o’zining elegiyalarida, asosan, sevgining g’am-g’ussalari, qayg’u-hasratlari, sevinch va shodliklari haqida. gapirib, ko’p jihatdan Tibull hamda Propersiyning mavzularini takrorlaydi. Biroq, Ovidiyning, umuman sevgi ehtiroslariga, hayot voqealariga qarashi, shuningdek adabiy usuli tamomila boshqachadir. Ma’lumki, Ovidiydan oldin o’tgan ko’pchilik Rim shoirlari– Vergiliy, Goratsiy, Katull, Tibull, Propersiy va boshqalar o’z asarlarida yashab turgan davrlarining bir qator nuqsonlaridan (ichki urushlar, axloqiy buzuqliklar) norozi bo’lib, chinakam baxt-saodatni Rim tarihining uzoq o’tmishlaridagi «oltin davr» pallalarida axtarar, o’sha «baxtiyor» kunlarning qaytib kelishini qo’msab, zamondoshlarini tabiat bag’riga chaqirar, osuda hayot makoni bo’lgan qishloq sharoitlarida umr kechirishga da’vat qilar edilar. Mana bu kayfiyatlar Ovidiy uchun tamomila begona. Shoir Rimning «baxtiyor o’tmish» tushunchalariga, Avgust tomonidan keng suratda targ’ib va tashviq qilinayotgan qadimgi patriarxal axloq va odob g’oyalariga shubha va ishonchsizlik bilan qaraydi. «Oltin davr» paytlarini shonli yillar emas, balki insoniyatning vahshiylik asri, deb ta’riflaydi va o’sha zamonlarda tug’ilmaganligi uchun o’zini baxtiyor hisoblaydi. Binobarin, Ovidiyning sevgi sarguzashtlari Tibullning muhabbati singari beg’ubor xayol osmonida, afsonalarga chulg’angan sokin tabiat bag’rida emas, aksincha Rimning kundalik hayoti, olag’ovur shahar sharoitida kechadi. Shuningdek Ovidiyning elegiyalarida Tibull hamda Propersiy asarlarida bo’lgani kabi chuqur muhabbat tuyg’ularini, og’ir iztirob alamlarini, sevgi yo’lida fidoyilik va samimiylikni axtarish ham befoyda. Shoirning o’z tili bilan aytganda, u faqat «Hurram muhabbatning xushchaqchaq kuychisi» bo’lgan. Ovidiyning oldingi shoirlardan yana bir katta farqi shundaki, bu adib Vergiliy ijodida boshlangan usulni davom ettirib, o’zining ijodida notiqlik san’ati qoidalaridan benihoyat keng foydalanadi va shu yo’sin Rim poeziyasining kelgusi taraqqiyoti yo’lida yangi davrni boshlaydi.

Sevgi masalalariga yuzaki qarash, hodisalarni talqin qilish borasida oldingi

shoirlardan g’oyat uzoqlashib ketish holatlariga qaramasdan, Ovidiy hech qachon o’zining hamkasb salaflariga yomon ko’z bilan qaragan emas. Aksincha, ularning mavzularidan, fikr va g’oyalaridan, hatto, alohida iboralaridan keng suratda foydalanadi. Beistisno ularning hammasini maqtaydi. Hazin tuyg’ular bilan yozilgan ajoyib bir elegiyada Tibullning bevaqt o’limi munosabati bilan shoir o’zining chuqur qayg’ularini izhor qiladi.

Ovidiy talantining barcha fazilatlari – ruhiy mushohadalarning o’tkirligi, manzaralarning hayotiyligi, tilning nafisligi, misralarning silliqligi, butun to’plam bo’ylab sochilib ketgan ajoyib qochiriq gaplar, hazil-mutoyibalar shu birinchi to’plamdayoq ro’yirost namoyish qilinadi, ular kitobxonni maftun etadi, avtorning nomini muhabbatning ulug’ kuychisi darajasiga ko’taradi.

«Qahramon ayollar» yoki «Maktublar» deb ataluvchi ikkinchi asar ham Ovidiy ijodining ilk mahsullaridan bo’lib, mashhur-mashhur afsonaviy xotinlarning o’z oshiqlariga yozgan nomalari to’plamidan iboratdir. «Qahramon ayollar» bilan «Ishqiy elegiyalar» o’rtasida ko’p jihatdan yaqin o’xshashlik bor. Birinchi asarda muhabbat masalalarini shoir o’z tilidan bayon etgan bo’lsa, ikkinchi asarda turli sabablarga ko’ra yorlaridan ayrilib qolgan mifologik ayollar nomidan hikoya qiladi. Shu bilan birga notiqlik san’atining ta’siri yangi to’plamda yana bir daraja kuchaytirilgandir. Ba’zi manbalarning guvohlik berishicha, Ovidiy talabalik chog’laridayoq ulug’ tarixiy zotlar, buyuk bahodirlar yoyinki biron uydirma shaxs tilidan so’z to’qishga juda qiziqar va bu vazifani nodir mahorat bilan bajarar ekan. Yoshlikdan shoir talantiga xos bo’lgan ana shu xususiyatning yorqin ifodasini «Qahramon ayollar» kitobida yaqqol ko’rishimiz mumkin.

Qahramonlarning maktubi shaklida asar yozish usuli antik dunyo poeziyasiga Ovidiy tomonidan kiritilgan yangi kashfiyot emas. Evripid tragediyasining qahramoni Fedra ham o’zining sevgisini izhor qilib, xuddi shu yo’sinda Ippolitga xat yozgan edi. Keyinchalik bu usulni Rim shoirlari Plavt, Katull, Propersiy ham qo’llaydilar. Oshiq- ma’shuqlarning xat orqali bir-birlari bilan so’zlashish hodisalari, darhaqiqat, antik adabiyot tarixida ilgarilari ham bo’lgan-u, lekin bi-ronta shoir bu sohada o’zining talant va mahoratini Ovidiy darajasida keng va porloq namoyish qila olgan emas. Axir, asarda yigirma bitta maktub bor. Shulardan o’n sakkiztasi ayollar tilidan, uchtasi – erkaklar tilidan yozilgan. Erkaklar nomidan bitilgan xatlarni hisobga olmaganimizda, o’n sakkizta maktubning hammasi mazmun jihatidan bir-biriga nihoyatda yaqindir. Bu nomalarning ma’shuqa mualliflari, asosan, o’zlarining hijron dardida, rashk alamida kuyganliklari xaqida fig’on chekadilar; muhabbatning dastlabki saodatli damlarini, ahdu paymonlarini eslatib, ayriliqda ortiq toqat qolmaganligidan zorlanadilar, yor vasliga intizor ekanliklarini aytib, iltijolar qiladilar. Har bir maktub sevgining shu mazmundagi doimiy nolalari va dardu alamlari bilan to’lib-toshgandir. Biroq Ovidiy iqtidorining o’tkirligi shundaki, bosmaqolip tusiga kirib qolgan bu tariqa sevgi nidolari uning qalami ostida har safar yangidan-yangi taronalar bilan jaranglaydi. Qahramonlarning muhabbat va ayriliq borasidagi vaziyatlari ko’p jihatdan, zotan bir- biriga o’xshasa ham, shu qahramonlarning shaxsiy xislati, tabiati, oshiqlikning xarakteri va judolikning sabablariga qarab, shoir har qaysi maktubga yangicha ma’no, alohida ohang va o’zgacha pardoz beradi. Agar biz alamdiyda ma’shuqalarning xatlarini bir boshdan o’qib chiqsak, ne-ne insoniy fe’l-atvorlar, qancha-qancha xarakterlar ko’z oldimizdan o’tmaydi. Troya urushi tufayli o’z eri Odisseydan ayrilib qolgan vafodor Penelopa, Ippolitning ishqida toqati toq bo’lgan serextiros Fedra, YAzondan o’ch olish qasdida yongan alamzada Medeya, sevgan yori Axilldan nohaq ajratilgan mushtipar Briseida, Eneyga ko’ngil berib, so’ngra bevafolik dog’ida kuygan mag’rur Didona hokazo va hokazolar. Ayriliq dardini bularning hammasi har xil kechiradilar, ularning ahvoli ruhiyasi, hasrat va nadomatlari har bir xatda turlicha yangraydi. Shoirning yangi asarida jamiki vositalar – notiqlik usuli, tabiat tasvirlari, voqealarni tavsif etish tartiblari– asosan qahramonlarning ruhiy xolatlarini ochish, sevgining iztiroblarini ko’rsatish maqsadlariga xizmat ettirilgandir. Xotin kishining yuragida javlon urgan

muhabbat ehtiroslarini ajoyib ustalik bidan ochish, shu ehtirosning xilma-xil ziddiyatlarini ko’rsatish borasida Ovidiy talantining aslo chegarasi yo’q. «Qahramon ayollar» asarining so’nmas husni, mohiyati ham shunda.

Pirovardida aytib o’tish lozimki, shoir o’z qahramonlarini garchi qadimgi mifologik voqealardan olgan bo’lsa ham, bu davrlarda eski diniy e’tiqodlarga na avtorning o’zi va na uning zamondoshlari ishongan. Binobarin, Ovidiy bu afsonalardan faqat adabiy an’ana sifatida foydalanib, mashhur mifologik ma’shuqalar va rafiqalar niqobi ostida o’z zamonasi ayollarining qiyofasini ko’rsatish maqsadlarini ko’zda tutadi. Bu jihatdan ham asarning muhim ahamiyati bor.

Turli-tuman mavzularga, masalan, mehmon kutish, taom tayyorlash, har xil o’yinlarni uyushtirish, pardoz qilish, yasanish, hatto ba’zi kasalliklardan davolanish va boshqa masalalarga atab she’riy asarlar yozish ellinizm zamonasida keng yoyilgan edi. Odamlarga ta’lim berish maqsadlarini ko’zlagan didaktik mazmundagi bu tariqa asarlarga taqlidan Ovidiy ham o’zining «Ars amatoria» («Sevgi san’ati») poemasini yaratadi.

Avtorning aytishicha, muhabbat ma’budasi Veneraning o’zi go’yo Ovidiyni sevgi ustozi saylab, shu sohada yoshlarga ishq saboqlari o’rgatishni uning zimmasiga yuklagan emish. «Sevgi san’ati» poemasini shoir, zotan didaktik dostonlar qabilida yozgan bo’lsa ham, haqiqatda poeziyaning shu turdagi namunalarini mazax qiladi, ularning jiddiy mazmunidan kuladi.

Poema uch qismdan iborat. Oldingi ikki qismida ma’shuqalarni qayerlarda axtarish va qay tartibda ularning iltifotini qozonish to’g’risida erkaklarga maslahatlar beriladi, uchinchi qismida xuddi shu masalalar yuzasidan ayollarga yo’l-yo’riqlar ko’rsatiladi.

Shoirning aytishicha, jamoat to’planadigan turli joylar – tomoshagohlar, to’y- hashamlar, qolaversa, ibodatxonalar – mahbubalarni uchratish mumkin bo’lgan eng qulay yerlardir. Masalan, sirkka kirganda ko’ngil tusagan biron xushbichim jononning yaqiniga o’tirib, unga ozmi-ko’pmi iltifot ko’rsatish, chunonchi, etagiga tekkan changni qoqib qo’yish, bordi-yu, chang o’tirmagan bo’lsa hamki, baribir shunday qilish kerak.

Mahbuba bilan tanishishdan ko’ra, uning ko’nglini ovlash, Ovidiyning aytishicha, ancha mashaqqatlidir. Biroq bu masalada ham unchalik tashvish tortmaslik, g’alabaning muqarrarligiga aslo shubha qilmaslik, ikkilanmaslik lozim: eplagan odam har yo’l bilan sevganining iltifotini qozonishi mumkin. Nozaninlar, aksar, oqsochlaridan sir yashirmaydilar. Shu sababli ko’ngilga yoqib qolgan xotinlar bilan shular orqali topishish ham zng qulay usullardandir. Bordi-yu, oqsochlardan foyda chiqmasa, to’g’ridan-to’g’ri ma’shuqaning o’ziga xat yozmoq darkor. Bu xatning tili qanchalik nafis, iboralari qanchalik yoqimli bo’lsa, uning ta’siri ham shunchalik kuchli bo’ladi. Mabodo, xatga javob qaytarilmasa noumid bo’lmasdan, bir-biridan shirin xatlarni qayta-qayta yozaverish kerak, ma’shuqa bora-bora albatta yengiladi. Har holda bag’ayrat, sershijoat bo’lishning juda katta nafi bor. Xotinlar sipo bo’lganlari bilan erkaklarning iltijo qilishini, sabotli, matonatli bo’lishini yoqtiradilar. Axir, Yupiterning o’zi ham biron ayolga ishi tushib qolgudek bo’lsa, yalinmasdan murodga yetolmas edi. Agar tez orada yor vasliga yetishning iloji bo’lmasa, erkak kishi vaqtincha o’zini tortmog’i kerak,

chunki ba’zi xotinlarning qo’ldan chiqib ketayotgan g’animatga yuragi achishadi, biz ularga qanchalik beparvo bo’lsak, ularning muhabbati shunchalik zo’rayadi.

Umuman aytganda, xotinlarning tabiati, ehtirosi turlicha bo’lishini va shu holatlarga monand ish tutishni esdan chiqarmaslik lozim. Ulfatchiliklar, umuman, har xil bazmgohlar ham jononlar bilan aloqani mustahkamlash ishiga ko’maklashadigan eng qulay o’rinlardir. Quyilib turgan ichkiliklar tilingizni biyron, o’zingizni dadil qiladi, o’yin-kulgi aralash sevgi haqida dilkashlik qilish uchun eng monand sharoitlar tug’diradi. Biroq aljib qolmaslik uchun qadahlarni birin-ketin sipqiraverish yaramaydi. Mast bo’lgandan ko’ra, o’zingni shi-rakayf tutgan yaxshi. Ovidiy qayta-qayta uqtiradiki, ishqiy munosabatlardagi eng yomon narsa maqtanchoqlikdir. Bordi-yu, g’alabalarni hikoya qilib chiranilsa, bu – ablahlikka qo’shiladi. Xotin kishi bilan tutilgan aloqalar haqida hech kimga, hatto ishonchli do’stga ham, yaqin qarindoshga ham sir aytma. Aks holda ma’shuqangni badnom qilasan, uning muhabbatidan ayrilib qolasan.

Iltifot va matonat bilan yor vasliga yetib, murod hosil bo’lgandan keyin qay yo’sinda uni muttasil o’zingga jazman qilib olish masalalari – «Sevgi san’ati»ning ikkinchi bo’limida hikoya qilinadi.

Avvalo shuni aytish kerakki, har xil sehr-jodular, ilm-amal va issiq-sovuqlar bilan ish boshlash erkak kishiga yarashmaydi. Jononlar ko’nglini ilitishning asosiy siri– xushmuomalada, nazokat va sulukatdadir. Oshiqlarning qaddi-basti, husn-jamoli qanchalar barkamol bo’lmasin, agarda ular shirin suhbatlar, yoqimli so’zlar bilan ma’shuqaning yuragini qitiqlab, zavqini qo’zg’atib turishga no’noqlik qilsalar, tez kunda yorlaridan ayrilib qolishlari mumkin. Ba’zan ma’shuqaning zeboligini, kiyimlarining bichimini, sochlarini did bilan o’rganini, qadam tashlashda, o’yin tushishda, ashula aytishda latifligi va boshqa jozibalarini maqtab qo’yishning ham katta foydasi bor. Lekin bu so’zlarni shunday aytish kerakki, zero ularning samimiyligi shubha tug’dirmasin. Mabodo ma’shuqang betob bo’lib qolsa, siljimasdan boshida o’tirib, mehribonlik bilan parvarish qil. Umuman shunday yo’l gutish kerakki, jazmaning har doim seni ko’rib turishga, so’zlaringni eshitishga mushtoq bo’lsin, odatlanib qolsin. Mahbubaning muhabbatini zo’raytirish uchun o’zingni aziz qilib, ahyon-ahyonda atayin biron yerga ketilsa ham yomon bo’lmaydi. Biroq safarni uzoqqa cho’zib yubormaslik lozim, aks holda mahbubaning ko’ngli sovib, boshqaga moyil bo’lib qolishi ham ehtimoldan uzoq emas. Axir, Menelayning uzoq vaqt uyda bo’lmaganligi kasriga xotini Paris bilan topishib olgan edi-ku. Bu mojaroning aybdori yelena emas, Menelayning o’zi bo’lgan. Shuni ham esdan chiqarmaslik kerakki, bir xil ayollar juda ham yuvosh, mo’min va beozor erkaklarni yoqtirmaydilar, raqiblarni uchratmasalar, sevgi sarguzashtlarida jonsaraklik, bezovtalik his qilmasalar, muhabbatlari susayib, so’nib qoladi. SHunday xotinlarning yuragida vaqt-vaqti bilan shubha o’tini yoqib turish kerak. Rashk orqasida boshlangan achchiq-tizziq gaplardan yig’i-sig’ilardan keyin yana totuvlik, shirin kayf- safo boshlanib ketadi.

Ma’shuqaning ba’zi bir kamchiliklarini yuziga aytish, uning yoshini surishtirish

eng yaramas odatlardandir. Latofatning sirini, muhabbatning chin ma’nosini tushungan odam, xotin kishining ziynat va fazilatlarini uning husnida emas, dilida axtarmog’i darkor.

Muhabbat sarguzashtlari haqida birovga sir aytmaslikni Ovidiy asarning bu qismida ham eslatib o’tadi. Kitobda ishq ahllariga yana ancha-muncha maslahatlar berilgan, lekin ba’zilari bir qadar behayo bo’lganligidan ularga to’xtalolmaymiz.

«Sevgi san’ati» poemasining uchinchi qismida, yuqorida aytganimizdek, muhabbat masalalari yuzasidan xotin-qizlarga yo’l-yo’riqlar ko’rsatiladi. Bu bobni yozishda ham Ovidiyga go’yo Veneraning o’zi dalda bergan. Ishq bobida erkaklarni bilimdon qilib, ayollarni iltifotsiz qoldirish adolatdan emas-ku, axir!

Avvalo shu narsani unutmaslik kerakki, chinakam husn hammaga nasib bo’lavermaydi. SHu sababli xotin kishi erkaklarning ko’ziga zinhor-zinhor bepardoz ko’rinmasin. Ayollarning yuzi ayniqsa juda ham pardoz talab bo’ladi. Ranging toza, yuzing qirmizi bo’lmasa, upa-elik surtmoq darkor. Qoshni payvasta, ko’zni xumor qiladigan pardozlarning ham katta foydasi bor. Soching kalta va siyrak bo’lsa, ulama yoki yasama soch bilan bu kamchiliklarni ham bartaraf etish mumkin. Har qanday pardoz-andozni xushtorlarga ko’rsatmasdan yashirincha qilishni aslo esdan chiqarma. Xotinlarning jasadida pardoz bilan ham epaqaga keltirib bo’lmaydigan nuqsonlar (qiyshiq oyoq, yassi ko’krak) bo’ladiki, bularni ham mumkin qadar xushtorga sezdirmaslikka, uning ko’zidan yashirishga harakat qilmoq lozim. Bundan tashqari, og’izni, tishni toza tutishga, ayniqsa qo’ltiqdan tarqaladigan badbo’y hidlarni yo’qotishga alohida e’tibor berilsin. Latofatning, jozibadorlikning asosiy siri qaddi- qomatga, rangi-ro’yga qarab did bilan kiyinishdadir. Juda ham olachipor bo’lib ketsang, tustovuvdan farqing qolmaydi.

Savlat to’kib, xiromon qadam bosishning, g’amza bilan gapirishning, sehrli ko’z suzishning, chiroyli kulishning, hatto yoqimli yig’lashning ham jozibasi juda o’tkir bo’ladi. Umuman, har borada so’lim, zebo va yoqimli ko’rinishga tirishmoq lozim. Ortiqcha serzarda, serjahl, baland dimog’, badqovoq bo’lish mutlaqo yaramaydi. Chunki bu holatlarning hammasi ayol kishining husnini buzib, xunugini chiqaradi, erkaklarning ko’nglini sovitadi.

Ayollar mudom uyda o’tiravermasdan sirk, teatr, ibodatxona va olomon to’planadigan boshqa yerlarga tez-tez borib, o’zlarini jamoatga ko’rsatib turishlari zarur. Biroq biron erkak bilan tanishishda g’oyat ehtiyotlik shart. Tag’in, zohiran juda muloyim, batartib ko’ringan, ammo haqiqatda makkor odamning qo’liga tushib qolib sharmanda bo’linmasin. Shuningdek xotinbozlik, firibgarlik va xiyonatkorlikda nom chiqargan olg’irlardan ham ehtiyot bo’lish darkor.

Birovdan ishqiy maktub olib qolgudek bo’lsang, yozgan kishining qanchalik samimiy ekanligini bilish uchun har so’z va har jumlani diqqat bilan o’qib chiq. Xat egasining muhabbati yana zo’raysin desang, shoshib-pishib darrov javob qaytarma, bir oz paysalga solib javob yuborganda ham, ortiqcha va’dalar berma, shuningdek iltimosini uzil-kesil rad ham etma. Ishq yo’liga kirgan har bir ayol, yozuv-chizuv ishlarida juda mohir bo’lmog’i zarur. Xatni hashamatli, jimjimador iboralarda emas, balki til qoidalariga rioya qilib, oddiy va sodda mazmunda, ammo chiroyli badiiy shaklda yozmoq darkor, zeroki uning ichidagi uslub dag’alliklari, imlo xatolari tag’in xushtorni sovitib qo’ymasin. Xatni egasiga yetkazib berishning o’zi ham juda qiyin masala. Uning bironta begona qo’liga tushib qolmasligi uchun va buning orqasida yuz

berishi mumkin bo’lgan ko’ngilsizliklarning oldini olib, maktubni nihoyatda ishonchli qul yoki sadoqatli xizmatkor orqali yubormoq lozim. Bu ishda yaqin dugonalar yordamidan foydalanilsa ham bo’ladi. Lekin dugonalarga ortiq darajada ishonish ham unchalik to’g’ri emas. Yaxshisi, muhabbat sirlarini ulardan pinhon tutgan ma’qul: ehtimol, seni dog’da qoldirib, xushtoringni o’ziga og’dirib olar!

Ma’shuqa jazmanlarning holiga qarab muomala qilsin: tortiq va sovg’alarni puldorlardan olish ayb emas-u, ammo muhabbatning sodiq qullari hisoblanmish shoirlarga himmat va muruvvat ko’zi bilan qaramoq darkor; ma’shuqalarni go’zal g’azallarda faqat shular doston qiladilar.

Xushtorga haddan ziyoda shaydoyi bo’lgandan ko’ra, ora-chora o’zingni tortib tursang yomon bo’lmaydi. Go’yo boshqa bilan topishgandek, uning ko’ngliga g’ulg’ula solish yana ham yaxshiroqdir. Jazmaning betoqat bo’lib, diydor ko’rishni iltijo qilaversa, darrov ko’nib qo’ya qolmasdan, xuddi xavf-xatarlar paydo bo’lib qolgandek, bu iltimosni bajarish qiyin ekanligini aytib, yolborishlariga quloq solmaslik kerak.

Muhabbatning rostligiga, sadoqatning samimiyligiga jazmanlarni astoydil ishontirishning ahamiyati ham juda zo’r. Sevganingning xiyonat qilganini sezib qolsang, ortiqcha janjal, to’polon ko’tarmasdan, yotig’i bilan gapirib uning dilida armon va pushaymon uyg’otsang– bama’niroq ish qilgan bo’lasan.

Ovidiyning boshlang’ich davr ijodiga kiradigan yana ikkita asarini ko’rsatib o’tamiz. Bular «Pardoz malhamlari» hamda «Sevgi davosi» poemalaridir.

Muhabbat mojarolaridan zerikib, ma’shuqalardan qutulish payiga tushib qolgan oshiqlarning dardiga darmon bo’lish niyatida shoirning «Sevgi davosi» dostoniga qo’l urganligi asarning nomidan ham ko’rinib turibdi. Yangi asar ham, yuqorida tanishib o’tganimiz, «Sevgi san’ati» poemasi singari hazil-mutoyiba ruhida yozilgan; shakl va mazmun jihatidan ham ular o’rtasida yaqin o’xshashlik bor. Keyingi asarning o’zi ham, aftidan «Sevgi san’ati» poemasining mazmunidan norozi taqvodor va «boadab» kitobxonlarga javoban yozilgan bo’lsa ham ajab emas.

Ovidiyning ishqiy poeziyasiga, ayniqsa uning «Sevgi san’ati» dostoniga batafsil to’xtashimizning muhim sabablari bor: avvalo, «Sevgi san’ati»– Ovidiyning muhabbat mavzuida yozilgan asarlari orasida eng yorqinidir. Ikkinchidan, Avgustning axloq bobidagi tadbirlarini masxaralash, umuman, adibning «sho’xliklari», «hazilkashliklari», Rim shoirlarining birontasiga nasib bo’lmagan nodir yumoristik mahrati, misralardagi yengil va latif o’ynoqilik – ana shu poemada bo’lgani kabi hech qachon bunchalik ravshan va oshkor jaranglamagan.

«Sevgi san’ati» bundan tashqari faqat maishat bandalarini minnatdor qilish niyatida shunchaki bir havoyi sho’xlik bilan boshlangan asar ham emas, albatta. Poemani o’qir ekansiz, Rimning g’ala-g’ovur hayoti– uning sirklari, teatrlari, gladiator janglari, badavlat xonadonlarda quriladigan maishatbozliklar va bularda qatnashuvchi ishratparastlar beto’xtov ko’z oldingizdan o’taveradi. Yangi asr boshlanishida azim shaharning manzaralari haqiqatan ham shunday jo’shqin va besaranjom bo’lgan, yuqori tabaqalarning hayoti muttasil surur bilan o’tgan.

Yakka hukmronlik tartiblarining tobora kuchayishi natijasida siyosiy-ijtimoiy hayotdan hafsalasi sovigan Rim kishisi, ayniqsa uning badavlat tabaqalari faqat ishqiy

sarguzashtlarida ovunchoq axtaradilar. Bundan tashqari, Rim davlati qudratining ortishi, madaniyatning tobora noziklashishi, zeb-ziynat ehtirosining beto’xtov avjga minishi va, eng muhimi, oltin to’plash, boylik orttirish istaklarining benihoyat zo’rayib ketishi, o’z navbatida, shubhasiz, maishatbozlik, ishratparastlik hirslarini qo’zg’atar edi. Ma’lumki, Rim fuqarosini ajdodlarning qadimgi oddiy hayotiga qaytarish, oilani sog’aytirish, nikoh masalalarini mustahkamlash, buzuqchiliklarni yo’qotish yuzasidan Oktavian Avgust jiddiy choralar ko’rib, bu borada hatto qator qonunlar chiqaradi. Shu qonunlarga asosan nikoh qoidalarini buzgan er-xotinlar davlat jinoyatchilari bilan bab- baravar qattiq jazolanganlar. Biroq bu tariqa keskin choralarga qaramay, Rim jamiyatining yuqori tabaqalarida boshlangan oilaviy mojarolar, qo’ydi-chiqdilar, axloqiy va ma’naviy buzuqliklar tobora kuchayib bormokda edi. Rimning hamma doiralariga yoyilgan safolat marazi bora-bora, hatto, Oktavian xonadoniga ham kiradi. Avgustning qizi bilan nabirasi (ikkalovining ham nomi– Yuliya) shu qadar shaloq yuradilar-ki, nomusiga chidayolmagan imperator, chor-nochor, ularni Rimdan badarg’a

qilishga majbur bo’ladi.

Ana shunday bir paytda Avgustning axloq masalalariga doir tadbir va choralarini Ovidiy ochiqdan-ochiq mazax qiladi, pulparastlik, maishatbozlik avj olgan bu zamonda eski udumlarni tiklash, oilani mustahkamlash, axloqni tuzatish mumkinligiga shoir ishonmaydi. Bas, shunday ekan, «Sevgi san’ati» shoirning miyasida to’qilgan mavhum xayollar yig’indisidan to’plangan quruq safsatalar emas, balki zamonaning kundalik voqealaridan ko’chirilgan hayotiy lavhalarning aynan o’zginasidir. Darhaqiqat, hazil bilan boshlangan bu asar, shoirning o’zi o’ylamagani holda, Rim jamiyati yuqori guruhlarining qay daraja bulg’anganligini va beto’xtov ma’naviy inqirozga ketayotganligini isbotlovchi dahshatli bir hukmnomaga aylanadi va ko’p o’tmay bu hukmga yo’l qo’ygan Ovidiyning boshiga og’ir kulfatlar keltiradi.

Ishqiy mazmundagi «didaktik» poemalar bilan Ovidiy ijodining birinchi davri tugab, yetuklikda, barkamollikda alohida o’rin tutgan ikkinchi davr boshlanadi. Shoirning dastlabki asarlariga xos bo’lgan sho’x va o’ynoqi mazmun, rasmiy doiralarga, shubhasiz, aslo yoqmas, Oktavianni, inchunin, qattiq g’azablantirar, zardasini qaynatar edi. Avgustga manzur bo’lish maqsadida Ovidiy bir daraja ilmiy mazmundagi jiddiy mavzularga qo’l urib, «Metamorfozalar» («Turlanish») hamda «Fasta» («Oynoma») degan katta-katta ikki dostonni birdan boshlaydi.

«Metamorfozalar» Ovidiy ijodining cho’qqisi, Rim adabiyotining ulug’ yodgorliklaridan biridir. Yirik-yirik 15 bobdan, gekzametr vaznidagi 12 ming misradan iborat salmoqdor bu dostonda Yunon va Rim mifologiyalarida benihoyat ko’p uchraydigan afsonaviy turlanishlar– ma’bud va ma’budalarning, suv va o’rmon parilarining, ayniqsa odamlarning jonivorlarga, o’simliklarga, tosh va tog’larga, hatto yulduzlarga aylanib qolishlari haqidagi rivoyatlar hikoya qilinadi. Poemaning ichiga ana shunday rivoyatlardan qariyb 250 tasi kirgan.

Oxirgi turlanish bilan tamomlanadigan afsonalarni qalamga olgan shoirlarni Yunon va Rim adabiyotlarida, ayniqsa ellinizm davri poeziyasida ko’plab uchratishimiz mumkin. Biroq ularning birontasi shu mavzudagi rivoyatlarga Ovidiy singari nafis

badiiy sayqal berib, ularning har birini uzviy suratda bir-biri bilan bog’lab,

«Metamorfozalar» singari go’zal va yaxlit epik doston yarata olgan emas.

«Metamorfozalar»dagi barcha afsonalarni bir chekkadan aytib chiqishning hech kanday iloji yo’q. Shu sababli eng muhimlarini ko’rsatish bilan kifoyalanamiz.

Shoir o’z asarini dunyoning yaratilishi, mavjudotning paydo bo’lishi, insonning bunyodga kelishi va dastlabki odamlarning ajoyib hayotlari bayonidan boshlab, keyin to’rt davr (oltin, kumush, mis, temir) tasviriga o’tadi. Ovidiy o’zining oldingi asarlarida, xususan, «Ishqiy elegiyalar» to’plamida «Oltin davr» rivoyatlarini masxaralab, o’sha davrlarni in-soniyatning vaxshiylik asri deb atagan bo’lsa, yangi asarda Rim elegiyanavis shoirlari izidan borib, insoniyatning boshlang’ich tarixini chinakam baxt, rohat va farog’at asri deb ta’riflaydi. Biroq oltin davrdan keyin boshlangan kumush hamda mis davrlariga kelib, yer yuzidan to’qlik, ma’murchilik ko’tariladi; odamlar o’rtasida himmat, muruvvat, diyonat yo’qoladi, ularning o’rnini makr, firibgarlik, benomuslik, shakkoklik egallaydi. Odam bolasining qilmishlaridan qahrlangan Yupiter inson zotini tamomila quritib tashlash maqsadida yer yuziga dahshatli to’fon yuboradi. To’fon balosidan omon qolgan yolg’iz ikki kishi – Prometeyning o’g’li Devkalion hamda uning rafiqasi Pirra– koinotda yana odamzod urug’ini tarqatadilar.

Eng qadimgi turlanishlar silsilasiga kiradigan miflardan biri, quyosh ma’budining o’g’li Faeton afsonalaridir. Yosh Faeton o’zining chindan ham Geliosning o’g’li ekanligini bilmoq uchun uning saroyiga keladi. Shoir shu yerda ulug’ Vulkanning qo’li bilan oltin- kumushlardan, dur-gavharlardan yasalmish bu muazzam qasrning ajoyib tasvirini bergan. Gelios Faetonning haqiqatdan o’z o’g’li ekanligini tasdiqlab, so’zining isboti uchun bola nimaniki talab qilsa, albatta bajarajagini aytadi. Samimiy va’dalardan, ma’budlar jinsiga mansubligidan behad quvongan Faeton, uchar otlar qo’shilgan quyosh aravaga minib, otasining o’rnida bir marta fazoni aylanib chiqishga ijozat so’raydi. O’g’lining bunchalik og’ir talab qo’yishini aslo xayoliga keltirmagan Gelios, bu istakning naqadar dahshatli fojialarga olib kelishi mumkinligini sezib, uni ra’yidan qaytarishga harakat qiladi. Ammo urinishlari hech qanday natija bermagach, chor- nochor rozi bo’ladi. Asarning asosiy mazmuni feodalizmga qarshi qaratilgan harakat edi. Bogumillar eski tartiblar, shuningdek, Vizantiya istibdodi va cherkov zulmiga qarshi xalq ozodlik kurashining aktiv ishtirokchilari ham edilar. XIII asrda Bolgariya va Vizantiyada keng yoyilgan bu harakat qattiq ta’qibga uchragan sari o’zining jangovar xarakterini yo’qota borib, oddiy diniy sektaga aylanib qolgan va u turklar Bolgariyani bosib olgandan so’ng (XV asr) tarqalib ketgan.