Kitab Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında və təşəkkül tapmasında misilsiz
Yüklə 7,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Toxumun səpinə hazırlanması. Səpindən əvvəl toxumların rizotorfinlə (nitra
ginlə) işlənilməsi zəruridir. Bu quru ot məhsuldarlığını 5-6 sentnerə qədər artırır. Ən yaxşı vasitə toxumların nitragindən əlavə molibdenlə işlənməsidir 10
(hek tara 200 qram ammonium molibdenat). Toxumların rizotorfin və ammonium- molib denatla birlikdə işlənilməsi ot məhsuldarlığını hektardan 8 sentner çoxaldır. Səpin müddəti və norması. Respublikamızda xaşanın səpini iki müddətdə: payızda və yazda aparılır. Yaz səpini dağlıq ərazilər üçün ən yaxşı səpin müddəti o lub, mart ayının 15-dən sonra aparılmalıdır. Hava şəraitindən asılı olaraq bu səpin müddəti aprel ayının sonuna kimi davam edə bilər. Yaz səpinləri üçün dağətəyi rayonlarda bu müddət nisbətən qısa olub, mart ayının 15-ə qədər başa çatdırılmalıdır. Aran rayonlarında isə xaşanın yaz səpin müddəti fevral ayının 25-
dən martın 10-a qədərdir. Xaşa bitkisinin payız səpini üçün ən əlverişli müddət bölgələrdən asılı olaraq sentyabrın əvvəlindən oktyabrın 20-nə qədər olan dövrdür. Dağ və dağətəyi dəmyə şəraitində xaşanı sentyabrın 10-a qədər səpmək lazımdır. Aran suvarma zonalarında isə bu bitkini sentyabrın 20-dən oktyabrın 20-ə kimi səpmək olar. Xaşanın payız səpinlərinin müddətinə düzgün əməl edilməlidir. Çünki, gecikdirilmiş səpinlərdə bitkilərin bir qismi şaxtadan məhv olduğundan əkinlər xeyli seyrəlir və əkinin məhsuldarlığı aşağı olur. Xaşanı ot üçün becərdikdə başdan-başa üsulla, toxum almaq üçün becərdikdə həm başdan-başa və həm də gencərgəli üsulla səpmək məsləhət görülür. Başdan-başa səpin üsulunda cərgə araları 7,5 və ya 15 sm götürülür. Bu zaman səpin taxılsəpən maşını ilə dağ və dağətəyi dəmyə şəraitinin çox meylli sahələrində səpini yağıntı sularının axının köndələninə aparmaq lazımdır. Bu halda cərgələr selin qarşısını alır və eroziya proseslərini nisbətən azaldır. Toxumları gencərgəli səpin üsulu ilə səpmək üçün tərəvəz toxumlarını səpən maşından istifadə etmək olar. Xaşanın səpin norması səpin üsulundan, torpaq-iqlim şəraitindən və onun ot və ya toxum üçün becərilməsindən asılıdır. Azərbaycan Elmi Tədqiqat Yemçilik, Çəmənçilik və Otlaqlar İnstitutunun çox illik təcrübələrinə əsasən demək olar ki, xaşanı toxum almaq məqsədilə becərdikdə gencərgəli səpin üsulunda hər hektara 30-40 kq toxum səpilməlidir. Ot məhsulu götürmək üçün xaşanın səpin norması 80-100 kq arasında götürülə bilər. Xaşanı arpa, buğda, vələmir kimi örtük bitkiləri ilə birlikdə səpmək də olar. Örtük altına səpin zərurəti meydana çıxdıqda, bu norma artırılıb 100 kq-a çatdırılır. Qeyd etmək lazımdır ki, örtükaltı səpində örtük altı bitkinin (buğda və arpanın) səpin norması adi səpin normasına nisbətən 15-20 % azaldılır, xaşanınkı isə bir o qədər artırılır.
becərilir. Lakin, az miqdarda suvarma şəraitində də becərilir. Aran rayonlarında suvarma şəraitində becərilən xaşadan yüksək məhsul almaq üçün səpin zamanı verilmiş torpaq suyundan başqa, bir dəfə qışda ( yanvarın axırı, fevralın əvvəlində), ikinci dəfə mart ayının ortalarında, sonralar isə hər çalından bir su vermək lazımdır. Suvarma norması hektara 1000-1100 m 3 götürülür. Əkinlərə qulluq. Əkinlərə qulluq işləri dedikdə, xaşa əkinlərində alaq otları, xəstəlik və zərərvericilərə qarşı mübarizə tədbirləri nəzərdə tutulur. İlk növbədə toxumluq sahələr alaq otlarından təmizlənməli, mövsüm ərzində 2-3 dəfə
11
kultivasiya aparılmalı və cərgələrdə əl alağı aparılmalıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, suvarma şəraitində xaşanı üç dəfə: 1) gövdələr əmələ gələn vaxt; 2) qönçələmə fazasında; 3) çiçəkləmə dövründə suvarmaq lazımdır. Hər suvarmadan sonra sahəyə kultivasiya çəkilir. İkiillik və üçillik xaşa əkinlərinə qulluq işləri birillik xaşa əkinlərində olduğu kimi eynidir. Xaşanı çox vaxt örtüyə səpirlər. Örtük bitkisi, yəni dənli taxıl bitkisini 15-20 sm hündürlüyündə biçirlər. Belə h ündürlükdə olan kövşənlər əmələ gələn cavan xaşa cücərtilərini günəş şüasının yandırmasından qoruyur, qışda isə qar toplanmasına şərait yaradır. Növbəti ilin yazında 2 iz malalama aparılır ki, bu da kövşənlərin çıxarılması və torpağın üst qatının yumşaldılmasına şərait yaradır. Ot üçün biçildikdən sonra tarla mütləq ağır malalarla malalanır. Zərərverici və xəstəliklərlə də mübarizə aparmaq zəruridir.
quru ot məhsulu 50%-ə qədər azalır. Pas xəstəliyi. Yarpaq, gövdə çiçək və paxlaları zədələyir. Xəstəlik n əticəsində bitkilər saralır və onların toxumları məhv olur. Əsasən erkən inkişaf dövründə qorxuludur. Fuzarioz- xəstəliyi ilə yoluxma nəticəsində, sahədə bitkilərin yalnız qəhvəyi rəngə çalan gövdələri qalır. Xəstəliyin bəzi formaları, bitkinin kök sisteminə sirayət edir və onu çürüdür. Xəstəliyə qarşı mübarizə aparılmadıqda, sahə başdan- başa məhv olur. Qeyd olunan xəstəliklərə qarşı mübarizə tədbiri kimi yoluxmuş sahələr dərhal çalınmalıdır, yığımdan sonra bitki qalıqları sahədən çıxarılmalıdır, toxum üçün az sirayətlənmiş sahə seçilməlidir, düzgün qurulmuş növbəli əkin sistemi
tətbiq etməli, təzə tarlaları köhnələrdən aralı seçməli və səpin üçün xəstəliklərə davamlı sortlardan istifadə edilməlidir. Xaşa toxumyeyəni – paxla və toxumları 30-50% zədələyir. Xaşa evritomu– toxumun yumşaq yerinə yumurta qoyur. Yumurtadan əmələ gələn sürfələr toxumun içərisini yeyirlər. Mübarizə tədbirləri – toxumun diqqətlə təmizlənməsi və zədəli toxumların yandırılması. Xaşanın toxumu xaşa çiçəkyeyəni və xaşa tripsi ilə zədələnir. Kimyəvi preparatlardan istifadə edilir. Məhsulun yığılması. Qeyd etmək lazımdır ki, başdan-başa əkilmiş xaşa əkin sahələrinin birinci ili, adətən ot üçün bir neçə dəfə çalınır. Həyatının ikinci ili isə həmin sahələr toxum üçün becərilir. Quru ot üçün xaşanı, qönçələmə fazasında-çiçəkləmənin başlanğıcında çalmaq və onu kütləvi çiçəkləməyə kimi başa çatdırmaq lazımdır. Çalın kök boğazından 6-8 sm hündürlükdə aparılmalıdır. To xumluq sahələrdə yığım çox məsuliyyətli işdir, çünki xaşanın toxumları eyni vaxtda yetişmir. Bitkilərdə əvvəlcə aşağı hissədə olan paxlalar, sonra isə yuxarıda olan paxlalar yetişməyə başlayır. Yetişmiş paxlalar sürətlə tökülməyə başlayır. İsti və küləkli havada bu proses daha sürətlənir. Buna görə də, toxumluq xaşanın kombaynla yığılmasının optimal vaxtı, bitkilərin aşağı və orta hissəsində yerləşən paxlaların 60-75 % -i qonurlaşdığı dövr hesab edilir. Toxumluq xaşa kombaynla yığılır. Bu məqsədlə kombaynın barabanı ilə deaksı arasındakı məsafə nizamlanmalı və cəhrənin dövr sayları azaldılmalıdır. 12
Kombaynla yığılan yaşıl paxlalar, yığımdan sonra gec yetişsə də, toxum itkisinin qarşısı alınır. Toxumluq sahədən toxumun yığılması, yalnız səhərlər, axşamüstü və gecə vaxtlarında məsləhətdir.
Dünya üzr ə taxıl istehsalında Azərbaycanın payı Göst əricilər, 2012-ci il üzrə 1.
D ənli bitkilərin səpin sahəsi, milyon ha Dünya, c əmi 1 572,0
o cüml ədən Azərbaycan 1,032
ondan buğda: Dünya, c əmi 1 048,0
o cüml ədən Azərbaycan 0,688
2.
Dünya, c əmi 2 371,0
o cüml ədən Azərbaycan 2,8
ondan buğda: Dünya, c əmi 700,0
o cüml ədən Azərbaycan 1,847
3.
ərbaycanın payı, %-lə S əpilən sahədə 0,07
o cüml ədən buğda 0,07
Taxıl istehsalında 0,12
o cüml ədən buğda 0,26
4.
Dünya, c əmi 327
o cüml ədən Azərbaycan 301
ondan buğda: Dünya, c əmi 100
o cüml ədən Azərbaycan 198
ərbaycanın kənd təsərrüfatının əlavə dəyəri, 2000 – 2010-cu illər İl K ənd tə sə rr üfa tı, m ilyar d A B Ş dol lar ı D ü n ya k ənd tə sə rr üf at ında payı , %
lav ə d əy ərd ə k ənd tə sə rr üf at ını n payı , %
h a lin in h ər n əf əri n ə k ənd tə sə rr üfa tı, A B Ş d ol lar ı K ənd tə sə rr üf at ını n ar tım te mp lə ri , %
0,85 0,76
17 105
101,2 2001 0,85
0,76 16
104 100
2002 0,87
0,76 15
105 102,4
2003 0,9
0,7 13,2
107 103,4
2004 0,95
0,64 11,7
112 105,6
2005 1,2
0,79 10
140 126,3
2006 1,5
0,92 7,5
172 125
2007 2,2
1,12 7,1
249 146,7
2008 2,7
1,19 5,9
302 122,7
2009 2,7
1,22 6,4
298 100
2010 2,8
1,09 5,7
305 103,7
Az ərbaycan və qonşu-olkələrin kənd təsərrüfatının əlavə d əyəri, milyard ABŞ dolları, 2000 – 2010-cu illər İl Az ərbaycan Gürcüstan İran Rusiya C əmi 2000 0,85
0,63 14
16 31,92
2001 0,85
0,67 14
19 35,06
2002 0,87
0,65 16
19 37,08
2003 0,9
0,77 16
24 42,27
2004 0,95
0,84 18
29 49,6
2005 1,2
0,95 19
33 55,09
2006 1,5
0,87 22
38 63,57
2007 2,2
0,94 29
49 82,84
2008 2,7
1 36
62 103,6
2009 2,7
0,87 34
50 89,07
2010 2,8
0,85 36
51 92,25
ərbaycan və qonşu-olkələrin kənd təsərrüfatının əlavə dəyəri, %, 2000 – 2010-cu ill ər İl Az ərbaycan Gürcüstan İran Rusiya C əmi 2000 2,66
1,97 43,86
50,13 100,0
2001 2,42
1,91 39,93
54,19 100,0
2002 2,35
1,75 43,15
51,24 100,0
2003 2,13
1,82 37,85
56,78 100,0
2004 1,92
1,69 36,29
58,47 100,0
2005 2,18
1,72 34,49
59,9 100,0
2006 2,36
1,37 34,61
59,78 100,0
2007 2,66
1,13 35,01
59,15 100,0
2008 2,61
0,97 34,75
59,85 100,0
2009 3,03
0,98 38,17
56,14 100,0
2010 3,04
0,92 39,02
55,28 100,0
Az ərbaycan və qonşu-ölkələrdə əhalinin hər nəfərinə kənd təsərrüfat, ABŞ dolları, 2000 – 2010-cu illər İl Az ərbaycan Gürcüstan İran Rusiya 2000 105
133 214
109 2001 104
143 211
130 2002 105
141 238
131 2003 107
168 235
166 2004 112
186 261
201 2005 140
212 272
229 2006 172
196 312
265 2007 249
213 406
342 2008 302
228 498
433 2009 298
199 465
349 2010 305
195 487
357
ərbaycan və qonşu ölkələrdə əlavə dəyərdə kənd təsərrüfatının payı, %, 2000 – 2010-cu ill ər İl Az ərbaycan Gürcüstan İran Rusiya 2000 17
21,7 13,7
7 2001 16
22,3 12,8
7,1 2002 15
20,3 12
6,2 2003 13,2
20,3 11,6
6,3 2004 11,7
17,9 10,6
5,6 2005 10
16,7 9,1
5 2006 7,5
12,8 8,8
4,5 2007 7,1
10,7 9,2
4,4 2008 5,9
9,1 9,8
4,4 2009 6,4
9,3 9,6
4,7 2010 5,7
8,5 9,2
4 Az ərbaycan və qonşu-ölkələrin kənd təsərrüfatının artım templ ərinin dinamikası, %, 2000 – 2010-cu illər İl Az ərbaycan Gürcüstan İran Rusiya 2000 101,2
91,3 87,5
123,1 2001 100
106,3 100
118,8 2002 102,4
97 114,3
100 2003 103,4
118,1 100
126,3 2004 105,6
109,1 112,5
120,8 2005 126,3
113,1 105,6
113,8 2006 125
91,6 115,8
115,2 2007 146,7
108 131,8
128,9 2008 122,7
106,4 124,1
126,5 2009 100
87 94,4
80,6 2010 103,7
97,7 105,9
102
ərbaycan və lider-ölkələrin kənd təsərrüfatının əlavə dəyəri, milyard ABŞ dolları, 2000 – 2010-cu illər İl Az ərbaycan Çin Hindistan ABŞ İndoneziya Braziliya 2000 0,85
181 101
96 26
31 2001 0,85
191 104
99 25
28 2002 0,87
200 98
94 30
29 2003 0,9
210 115
116 36
35 2004 0,95
259 126
143 37
39 2005 1,2
274 146
127 38
43 2006 1,5
302 161
123 47
51 2007 2,2
376 204
147 59
65 2008 2,7
485 215
163 74
83 2009 2,7
516 227
137 83
84 2010 2,8
599 303
154 109
103 Az ərbaycan və lider-ölkələrdə əhalinin hər nəfərinə kənd təsərrüfatı, ABŞ dolları, 2000 – 2010-cu illər İl Az ərbaycan Çin Hindistan ABŞ İndoneziya Braziliya Yüklə 7,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|