Kitab Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında və təşəkkül tapmasında misilsiz
Yüklə 7,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Gürcüstanın kənd təsərrüfatı Ərazisi 57,2 min km 2 ,
ÜDM 24,3 milyard ABŞ dolları və ya əhalinin hər nəfərinə 5523 ABŞ dolları təşkil etmişdir; inflyasiya səviyyəsi təxminən 10 faiz, işsizliyin səviyyəsi 16,5 faiz olmuşdur. Ekspertlərin qiymətləndirməsinə görə 2010-cu ilin dördüncü rübündə işsizlik 20 faiz təşkil etmişdir. Gürcüstanın iqtisadiyyatının əsas faktoru xarici dövlətlərdən ölkəyə yönəldilən kreditlər, investisiyar, qrantlar, pul köçürmələri və s. ibarətdir. Sənayenin mühüm sahaləri arasında qida, çay, şərab və konyak, mineral sular, efir yağlı bitkilər, meyvə-tərəvəz konservlərinin istehsalı, ipək, yun, pambıq parça, trikotaj, tikiş və ayaqqabı istehsalı, qara və rəngli metallurgiya mövcuddur. Sənaye müəssisələrinin xeyli hissəsi ya dayandırılıb, ya da ki, qismən işləyir. Kənd təsərrüfatına yararlı sahələr ölkə ərazisinin təxminən 16 faizini təşkil edir. Çay və sitrus plantasiyaları, üzümlüklər daha böyük əhəmiyyətə malikdir. Lakin
kənd təsərrüfatı dövriyyəsinə yararlı torpaqların sahələri becərilmə mədəniyyətinin aşağı düşməsi, gübrələrin xroniki çatışmazlığı və s. səbəbindən azalır. Ölkənin dənli bitkilərlə təmin edilməsində vəziyyət ürəkaçan deyil. Aqrar istehsal istehlak edilən çörəyin 1/3 hissəsindən artıq istehsal etmək gücündə deyil, bu da
taxılın idxal edilməsinə şərait yaradır. 2008-ci
ildə Gürcüstanın kənd təsərrüfatı məhsullarının həcmi 1,5 milyard ABŞ dolları təşkil etmişdir, o cümlədən bitkiçiliyin payına 843,7 milyon ABŞ dolları, kənd təsərrüfatı xidmətlərinə 40,6 milyon dollar düşür. Gürcüstanda kənd təsərrüfatı məhsullarının xeyli hissəsi həyətyanı torpaq sahələrində və fermer təsərrüfatlarında istehsal edilir. Aqrar təsərrüfatların çoxu kiçikdir və əsasən də əl əməyinə arxalanır. Gürcüstanın kənd təsərrüfatının məhsuldarlığı olduqca aşağıdır, məşğul əhalinin 50 faizini cəmləşdirərək o, ÜDM- nin
təxminən 12 faizini təmin edir. İqtisadi böhran və struktur dəyişikliklərilə əlaqədar olaraq Gürcüstanın iqtisadiyyatında 1990-cı ildə kənd təsərrüfatında məşğul olanların payı 25,2 faizdən 1995-ci ildə 30,6 faizədək və 2004-cü ildə 54,4 faizədək artmışdır. 2006-cı ildə kənd təsərrüfatında məşğul olanların payı 55,6 faiz təşkil etmişdir. 2003 – 2008-ci illər ərzində Gürcüstanda kənd təsərrüfatı məhsullarının fiziki
həcminin indeksi 26 faiz, bitkiçiliyin 24 faiz, heyvandarlığın 28 faiz azalmışdır. Ərazisi 57,2 min km 2 , əhalisi 4,4 milyon nəfərdir. ÜDM 24,3 milyard ABŞ dolla rı təşkil edir, hər nəfərə 5523 ABŞ dolları düşür. Sənayenin mühüm sahələri arasında qida, çay, şərab, konyak, mineral sular, efir yağlı bitkilər, meyvə-tərəvəz konservləri, ipək, yun parça, trikotaj, ayaqqabı, qara və əlvan metallurgiya təşkil edir. 2003 – 2008-ci illərdə kənd təsərrüfatı məhsullarının fiziki həcm indeksi 26 faiz, bitkiçiliyin 24 faiz, heyvandarlığın 28 faiz azalmışdır. Kənd təsərrüfatının xeyli hissəsi həyətyanı torpaq sahələrində və fermer təsərrüfatlarında istehsal edilir. 2
2000
3.1 653
0.1 110.7
2001 3.2
683 0.1
103.2 2002
3.4 735
0.1 106.3
2003 4 875 0.11 117.6
2004 5.1
1128 0.12
127.5 2005
6.4 1430
0.14 125.5
2006 7.7
1733 0.16
120.3 2007
10 2264
0.18 129.9
2008 13
2959 0.21
130 2009
11 2515
0.19 84.6
2010 12
2757 0.19
109.1 Gürcüstanın və qonşu-ölkələrin ÜDM-nin müqayisəsi Gürcüstanın və qonşu-ölkələrin ümumi daxili məhsulu (ÜDM), milyard ABŞ dolları, 2000 – 2010-cu illər İl Gürcüstan Rusiya Ermənistan Azərbaycan Türkiyə Cəmi 2000
3.1 259
1.9 5.3
267 536.3
2001 3.2
306 2.1
5.7 196
513 2002
3.4 345
2.4 6.2
233 590
2003 4 430 2.8 7.3
303 747.1
2004 5.1
591 3.6
8.7 392
1000.4 2005
6.4 764
4.9 13
483 1271.3
2006 7.7
990 6.4
21 531
1556.1 2007
10 1300
9.2 33
647 1999.2
2008 13
1661 12
49 730
2465 2009
11 1222
8.6 44
615 1900.6
2010 12
2373 17,9
93 1053,0
3548,9 Gürcüstanın və qonşu-ölkələrin ümumi daxili məhsulu (ÜDM), %, 2000 – 2010- cu illər İl Gürcüstan Rusiya Ermənistan Azərbaycan Türkiyə Cəmi 2000
0.58 48.29
0.35 0.99
49.79 100.0
2001 0.62
59.65 0.41
1.11 38.21
100.0 2002
0.58 58.47
0.41 1.05
39.49 100.0
2003 0.54
57.56 0.37
0.98 40.56
100.0 2004
0.51 59.08
0.36 0.87
39.18 100.0
2005 0.5
60.1 0.39
1.02 37.99
100.0 2006
0.49 63.62
0.41 1.35
34.12 100.0
2007 0.5
65.03 0.46
1.65 32.36
100.0 2008
0.53 67.38
0.49 1.99
29.61 100.0
2009 0.58
64.3 0.45
2.32 32.36
100.0 2010
0.52 64.7
0.41 2.27
32.09 100.0
3
ABŞ dolları, 2000 – 2010-cu illər
2000 653
1765 618
653 4196
2001 683
2094 685
696 3037
2002 735
2371 784
749 3560
2003 875
2968 915
871 4567
2004 1128
4095 1175
1026 5830
2005 1430
5311 1598
1514 7088
2006 1733
6898 2085
2413 7689
2007 2264
9072 2993
3741 9244
2008 2959
11602 3897
5479 10293
2009 2515
8542 2788
4853 8560
2010 5523
15820 6024
7490 13676
Gürcüstanda və qonşu-ölkələrdə ÜDM-nin artım templərinin dinamikası, %, 2000 – 2010- cu illər
İl Gürcüstan Rusiya Ermənistan Azərbaycan Türkiyə 2000
110.7 132.1
105.6 115.2
106.8 2001
103.2 118.1
110.5 107.5
73.4 2002
106.3 112.7
114.3 108.8
118.9 2003
117.6 124.6
116.7 117.7
130 2004
127.5 137.4
128.6 119.2
129.4 2005
125.5 129.3
136.1 149.4
123.2 2006
120.3 129.6
130.6 161.5
109.9 2007
129.9 131.3
143.8 157.1
121.8 2008
130 127.8
130.4 148.5
112.8 2009
84.6 73.6
71.7 89.8
84.2 2010
109.1 121.1
109.3 118.2
119.3
Gürcüstanın və lider-ölkələrin ümumi daxili məhsulu (ÜDM), milyard ABŞ dolları, 2000 – 2010-cu illər İl Gürcüstan ABŞ Çin Yaponiya Almaniya Fransa 2000
3.1 9899
1193 4667
1886 1326
2001 3.2
10234 1317 4095
1881 1338
2002 3.4
10590 1456 3918
2007 1452
2003 4 11089 1651 4229 2424
1792 2004
5.1 11798 1943 4606 2726
2056 2005
6.4 12564 2284 4552 2766
2137 2006
7.7 13315 2787 4363 2903
2256 2007
10 13962 3494 4378 3324
2582 2008
13 14219 4532 4880 3624
2832 2009
11 13864 5051 5033 3299
2625 2010
12 14447 5739 5459 3280
2560 4
2000 – 2010- cu illər İl Gürcüstan ABŞ Çin Yaponiya Almaniya Fransa 2000
653 35041
940 37122
22903 22456
2001 683
35840 1031 32527
22832 22529
2002 735
36711 1132 31083
24347 24291
2003 875
38068 1276 33515
29388 29775
2004 1128
40121 1494 36469
33033 33929
2005 1430
42329 1747 36015
33511 35035
2006 1733
44448 2120 34500
35173 36756
2007 2264
46188 2644 34605
40283 41817
2008 2959
46621 3412 38563
43941 45605
2009 2515
45059 3784 39770
40034 42037
2010 2757
46546 4279 43142
39853 40773
Gürcüstanın və lider-ölkələrin ÜDM artım templərinin dinamikası, %, 2000 – 2010- cu illər İl Gürcüstan ABŞ Çin Yaponiya Almaniya Fransa 2000
110.7 106.4 108.4 106.8 88.5
91.1 2001
103.2 103.4 110.4 87.7 99.7
100.9 2002
106.3 103.5 110.6 95.7 106.7
108.5 2003
117.6 104.7 113.4 107.9 120.8
123.4 2004
127.5 106.4 117.7 108.9 112.5
114.7 2005
125.5 106.5 117.6 98.8 101.5
103.9 2006
120.3 106
122 95.8
105 105.6
2007 129.9
104.9 125.4 100.3
114.5 114.5
2008 130
101.8 129.7 111.5
109 109.7
2009 84.6
97.5 111.5
103.1 91
92.7 2010
109.1 104.2 113.6 108.5 99.4
97.5
Fransanın kənd təsərrüfatı Ərazisi 551,5 min km 2 , əhalisi 62,9 milyon nəfər, ÜDM 2214,0 milyard ABŞ dollarıdır, hər nəfərə 35,2 min ABŞ dolları düşür. Fransa sənaye ölkəsidir. Sənayedən əldə edilən gəlir kənd təsərrüfatının gəlirindən 5 – 6 dəfə artıqdır. Bununla yanaşı kənd təsərrüfatı burada Böyük Britaniya və Almaniyada olduğundan daha böyük əhəmiyyətə malikdir. O, demək olar ki, ölkənin ərzaq tələbatını tamamilə təmin edir, əsasən yalnız tropik kənd təsərrüfatının məhsulları idxal edilir. Fransa bir çox kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracçısıdır. Fransa Avropa ölkələri arasında kənd təsərrüfatı məhsullarının ən iri istehsalçısı və ixracçısıdır. Fransa kəndlərində 10 – 50 hektar sahəsi olan orta təsərrüfatlar üstünlük təşkil edir. Belə təsərrüfatlar ümumi təsərrüfatların yarıdan çox hissəni təşkil edir və onlar torpaqların 50 faizindən artıq olan hissəsinin sahibləridir. Lakin ölkə üçün sahəsi 10 hektara qədər olan kiçik təsərrüfatlar çox xarakterikdir, onların əlində becərilən torpaqların yalnız 9 faizi cəmlənmişdir. Sahəsi 50 hektardan artıq olan iri fermalar 10 faizdən azdır, lakin onlara torpaqların demək olar ki, 40 faizi məxsusdur. Ən yaxşı torpaqlar iri sahibkarlara məxsusdur, onlar aqrotexnikanı və muzdlu işçi qüvvəsini tətbiq edirlər. Məhz onlar əmtəə məhsullarının əsas kütləsini istehsal edir. Bəzən onların kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı və satışı üzrə şəxsi müəssisələri mövcuddur. Bir çox kiçik təsərrüfatlarda isə aqrotexniki tədbirlər geridə qalmışdır, onların sələmçilərdən və ticarətçi-vasitəçilərdən çox asılılığı var və gəlirləri aşağıdır. Kəndli kütlələri müflisləşir və şəhərlərə köçür. Torpaq mülkiyyətinin və istehsalın cəmləşməsilə əlaqədar olaraq daha çox təsərrüfatlar torpağın icarəsinə üstünlük verirlər. İri təsərrüfatlar dövlət dəstəyindən yararlanırlar: onlara güzəştli kreditlər və s. verilir, onların maraqlarını nəzərə alaraq Fransa kənd təsərrüfatı məhsullarının ümumi bazarının yaranmasına nail olmağa çalışır. Kiçik təsərrüfatlar isə gəlirsiz hesab olunur, Avropa iqtisadi cəmiyyətində olan rəqabət onların böyük hissəsini daimi
müflisləşdirəcəyi hesab edilir. Fransa kəndliləri öz təsərrüfatlarının qorunub saxlanılması uğrunda dövlətin belə siyasətinə qarşı fəal mübarizə aparırlar. Öz vəziyyətlərini yaxşılaşdırmaq məqsədilə onlar məhsulların birgə istehsalı və satışı üçün kooperativlərdə birləşirlər. Fransanın kənd təsərrüfatı bitkiçiliyin və heyvandarlığın bir çox sahələrinin yaxşı inkişafı ilə seçilir. Lakin heyvandarlıq daha çox əhəmiyyətə malikdir. Ölkənin əsas dənli bitkisi buğdadır. Fransa onun yığımına görə dünyada ABŞ-dan, Hindistandan və Kanadadan sonra dördüncü yerdədir. Ölkənin şimal- qərbində, həmçinin yulaf və qarabaşaq becərirlər, Mərkəzi massivin zəif torpaqlarında çovdar, Rona çayının deltasında isə düyü becərirlər. Demək olar ki, ölkənin hər yerində kartof istehsal edirlər, Şimali-Fransa ovalığında isə şəkər çuğunduru becərilir. Fransa öz üzümlüklərilə məşhurdur, burada ildə 10-12 milyon ton üzüm yığılır. İtaliya ilə birgə o, üzümün yığımına görə dünyada birinci yerdədir. Üzüm 2
şimal və şimal-qərb rayonları istisna olmaqla, ölkənin bütün rayonlarında becərilir və əsasən şərab istehsalı üçün istifadə edilir. Üzümlüklər cənubda Langedokda, Bordo rayonunda və həmçinin çayların vadilərində xüsusilə çoxdur. Lakin üzümçülük də və şərabçılıqda məhsulun həddindən artıq istehsalı, məhsulun satışının çətinlikləri səbəbindən bu sahələr böhran vəziyyətindədir, bu da iqtisadiyyatın təbii xarakterilə əlaqədardır. Fransada xeyli tərəvəz və meyvə istehsal edilir. Bir çox təsərrüfatların kiçik bağları və bostanları mövcuddur, lakin Paris və digər şəhərlər üçün meyvə və tərəvəzləri yalniz bu və ya digər bitkilərin becərilməsində ixtisaslaşan bir necə rayon verir. Məsələn, Normandiya və Bretan üçün alma bağları tipikdir, Elzas və Lotaringiya öz albalısı, Liman findiqları ilə, Aralıq dənizi rayonu şaftalı, ərik, badam və zeytun ilə məşhurdur. Rivyera və Korsikada sitrus bitkiləri istehsal edilir . Daşınmaların operativliyi sayəsində Fransanın cənubunda axşam yığılan tərəvəzlər, giləmeyvələr və meyvələr artıq səhər Parisin bazarlarında satılır. Fransada heyvandarlıq yaxşı inkişaf etmişdir. Heyvandarlıq süd-ət istiqamətlidir. Fransa iribuynuzlu mal-qaranın sayına görə Avropada birinci yeri tutur. Donuzların sayına görə yalnız Almaniyadan, qoyunların sayına görə isə Böyük Britaniyadan və İspaniyadan geridə qalır. İribuynuzlu mal-qara əlverişli şəraiti olan və əkinçilik üçün yararsız olan ölkənin şimal-qərbində və dağlıq rayonlarda yetişdirilir. Donuzçuluqla, yaxşı yem bazası olan kartofun, qarğıdalının və şəkər şuğundurunun becərildiyi rayonlarda məşğul olurlar. Fransanın cənub-qərbi heyvandarlığın ən əsas rayonudur. Burada iribuynuzlu mal- qaranın və donuzların 1/3 hissəsindən çoxu cəmləşmişdir, atçılıq da inkişaf etmişdir. Mərkəzi Fransa massivi qoyunların yetişdirilməsi üzrə əsas rayondur. Bu rayon həmçinin iribuynuzlu mal-qaranın və donuzların sayına görə ikincidir. Son illər xarici bazarlardakı sərt rəqabətlə və daxili bazarın məhdudiyyətilə əlaqədar aqrar böhran kəskinləşmişdir, bu da kənd təsərrüfatının bir çox sahələrində özünü əks etdirmişdir. Fransa Avropa İttifaqında aparıcı kənd təsərrüfatı ölkəsidir. O, ən böyük əkin sahələrinə (30 milyon hektardan artıq) və onların ən yüksək məhsuldarlığına (dənli bitkilərin məhsuldarlığı 60 s/ha) malikdir. Avropa İttifaqı ölkələrinin kənd təsərrüfatı məhsullarının 21 faizi Fransanın payına düşür. Fransa kənd təsərrüfatı məhsullarının Avropada ən iri ixracçısıdır və dünyada ikinci yerdədir (ABŞ-dan sonra). Fransanın rolu dənli bitkilərin dünya bazarına ixracında xüsusilə böyükdür (ildə 50 milyon ton, əsasən buğda və qarğıdalı üzrə). O, həmçinin ət (mal əti, donuz əti və qoyun əti), süd məhsullarını, tərəvəzləri, meyvələri və şərabı ixrac edir.
Fransa Avropa İttifaqında dənli bitkilərin istehsalı və ixracı üzrə birinci yeri tutur, bu məhsullar ölkənin kənd təsərrüfatının əsasını təşkil edir. Buğda əsas dənli bitkidir, lakin qarğıdalı və arpa da böyük həcmlərdə istehsal edilir. Ən iri dənli bitkilər fermaları Paris hövzəsində yerləşir. Yağ istehsalında və həmçinin mal- qaranın yeminə istifadə edilən raps və günəbaxan kimi yağlı bitkilərin əkin sahələri genişlənir. Meyvələrin və tərəvəzin böyük çeşidi istehsal edilir (alma, armud,
3
şaftalı, albalı, pomidor, gül kələm, yerkökü, yemiş və s.).
Avropa İttifaqı ölkələrində istehsal edilən şərabın 1/3 hissəsi Fransada istehsal edilir. Fransa Avropada ən iri şərab ixracısıdır. Hər yerdə əsasən süd yönümlü heyvandarlıq inkişaf etmişdir. Mal-qaranın ən çoxu Bretanda və Aşağı Normandiyada yetişdirilir. Müxtəlif süd məhsularının istehsalından əlavə süd Fransada məşhur olan pendirin bir çox sortlarının istehsalında istifadə edilir. Ölkənin bir çox rayonlarında, əsasən də qərbində, iribuynuzlu mal- qara yetişdirilir. Quşçuluq və donuzçuluq daha çox lokallaşmışdır. Kənd təsərrüfatının idarə edilməsinin metodlarında böyük dəyişikliklər baş ver
mişdir. Kənd təsərrüfatı texnikası, mineral gübrələr, insektisidlər və herbisidlər, quraqlıq rayonlarında isə suvarılma geniş tətbiq edilir. Kənd təsərrüfatının istehsalı və məhsulun satışı sistemində həmçinin restrukturizasiya aparılmışdır. İstehsalçılar, xüsusilə də kiçik fermerlər, xammalın və kənd təsərrüfatı texnikasının kollektiv mülkiyyətə alınmasında maraqlıdırlar. Fermerlər daha çox dərəcədə iri istehlakçılar və xüsusilə də supermartketlər şəbəkəsilə olan birbaşa müqavilə üzrə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal edirlər. Mülayim qurşağın ortasında, iki dənizin sahilində yerləşən Fransa becərilən təsərrüfat bitkilərinin daha böyük müxtəlifliyi ilə seçilir. Fransanın kənd təsərrüfatı torpaqlarının böyük hissəsi ya öz təbii keyfiyyətlərilə dəyərli və ya onların çoxəsrlik yaxşılaşdırılması nəticəsində münbitləşmiş torpaqlardır. Ölkənin ərazisində dənli bitkilər və şərabçılıq, intensiv və dağlıq-otlaq heyvandarlığı, tərəvəzçilik, bağçılıq və hətta çəltikçilik inkişaf etdirilir. Quşçuluğun, şəkər çuğundurunun əkinlərinin və digər sahələrin böyük əhəmiyyəti var. Kənd təsərrüfatı dövlət tərəfindən daha çox himayədə olan sahədir, baxmayaraq ki, onun əsasını fərdi torpaq sahibliyi təşkil edir. Məhsulun həlledici hissəsini iri təsərrüfatlar verir (20-100 hektar sahəsi olan), lakin təsərrüfatların sayına görə kiçik və orta təsərrüfatlar üstünlük təşkil edir. İstehsal edilən məhsulun həcminə görə Fransa Qərbi Avropada birinci yeri tutur və dünyada ABŞ-dan və Kanadadan sonra üçüncü yerdədir. Fransa buğda, kərə yağı, mal əti və pendirin Avropada ən iri istehsalçısıdır. Fransa Almaniyanı qabaqlayaraq Avropa İttifaqı ölkələri arasında taxılın ən iri istehsalçısı olaraq qalır. Avropa İttifaqı ölkələrinin dənli bitkilərin ixracının 53,9 faizi Fransanın payına düşür. Dənli bitkilərin dünya ixracında Fransanın payına 11,3 faiz düşür (ABŞ-dan sonra ikinci yeri tutur). Buğda əsas dənli bitkisidir (yumşaq sortları), adətən o əkin sahələrinin yarısını əhatə edir, məhsulun dəyərinə görə isə digər dənli bitkilərin dəyərini üstələyir. Buğdanı, məhsulun əsas hissəsini istehsal edən Paris hövzəsində və Fransanın şimalında “kraliça” adlandırırlar. Çörəyin istehlakının azalması nəticəsində buğdanın milli bazarı azalmışdır. İxrac satışın əsas bazarına çevrilmişdir. Müharibədən sonrakı illərdə buğdanın yığımı 4-5 dəfə artmışdır. Məhsuldarlıq kəskin artmışdır (1934 – 1938-ci illərin bir hektardan 1,4 – 1,5 ton göstəricisindən hal-hazırdakı bir hektardan 6,5 tonadək).
4
Müharibədən sonraki illər ərzində dənli bitkilər arasında ikinci yeri yulaf tutmuşdur. Lakin yulafın əkin sahələri və yığımı mütəmadi olaraq azalır. Bu azalma prosesi nə əsasən Fransanın kənd təsərrüfatının mexanikləşdirilməsi nəticəsində atlardan istifadənin azalması səbəb olmuşdur. Mərkəzi massivin zəif torpaqlı rayonlarında müəyyən rolu qoruyub saxlayan çovdarın əhəmiyyəti aşağı düşür. Lakin müharibədən sonrakı illərdə qarğıdalının və arpanın yığımı artmışdır. Qarğıdalının yüksək gəlirliyi, həmçinin dövlətin himayəsi (yüksək alış qiymətlərinin müəyyən edilməsi, Amerika hibrid toxumlar ının gətirilməsi) qarğıdalı əkinlərinin və yığımının artmasına şərait yaratmışdır. Taxılın isə ümumi yığımı 15 – 16 milyon ton səviyyəsinə çatmışdır. Arpanın istehsalının artımı Fransanın kənd təsərrüfatı heyvandarlığının ixtisaslaşmasının genişləndirilməsi və heyvandarlığın intensiv xarakteri ilə müəyyənləşmişdir. Arpanın əkin sahələri əsasən heyvandarlığın yüksək inkişaf etdiyi rayonlar da yayılmışdır. Müharibədən sonrakı illərdə düyünün becərilməsinin yayılması taxılçılıq təsərrüfatının inkişafında yenilik olmuşdur. Düyünün istehsalı iri təsərrüfatlar tərəfindən həyata keçirilir. Lakin heç vaxt 130 min tonu keçməmişdir, bu da ölkənin tələbatlarını tam ödəmir. Fransa əsas dənli bitkilərlə öz daxili tələbatlarını tamamilə ödəyir. Bu siyasətin təsiri altında Fransanın kənd təsərrüfatında praktiki olaraq Avropa İttifaqının digər ölkələrinin kənd təsərrüfatında olan dəyişiklikləri baş vermişdir. Bununla yanaşı ona xas olan təbii şəraitlə əlaqəli xüsusiyyətləri mövcuddur: becərilən sahələr üzrə o Avropada ən iri kənd təsərrüfatıdır, bu da 60- cı illərin sonlarından Fransaya kənd təsərrüfatı məhsullarının təmiz ixracçısı olmağa şərait yaratmışdır. Fransa metropoliyasının ümumi kənd təsərrüfatı torpaqlarının sahəsi təxminən 33 milyon hektar, yəni ölkə ərazisinin 60 faizini təşkil edir. Qalan hissə meşələr (15 milyon hektar) və kənd təsərrüfatı yönümlü olmayan (7 milyon hektar) torpaqlardan ibarətdir. Bir neçə illər ərzində kənd təsərrüfatı torpaq sahələri öz yerini meşələrə və kənd təsərrüfatı yönümlü olmayan torpaqlara verərək müntəzəm olaraq azalır. Bu torpaqların bir hissəsi becərilmir. 70-ci illərədək xam torpaqların şumlanması, drenajı və rekultivasiyası üzrə iri həcmli işlərin aparılmasından sonra becərilməyən torpaqların sahəsi hal-hazırda təxminən 3 milyon hektar səviyyəsində sabitləşmişdir. Beləliklə, istifadə edilən kənd təsərrüfatı torpaqlarının sahəsi təxminən 30 milyon hektar və ya əhalinin hər nəfərinə yarım hektar və Avropa İttifaqının 15 ölkəsinin kənd təsərrüfatı torpaqlarının ümumi sahəsinin təxminən 23 faizini təşkil edir. Becərilən torpaqların əsas sahəsi (61 faizdən artıq) əkin sahələrindən ibarətdir. Kənd təsərrüfatı torpaqlarının 35 faizindən bir qədər az olan sahəsi otlarla örtülmüş, üzümlüklər və meyvə bağları torpaq sahələrinin yalnız 4 faizini, yəni 1 milyon hektardan artıq sahəni əhatə edir, bu da meyvə istehsalının dar ixtisaslaşmış təsərrüfatlarda cəmləşməsi və xüsusilə də 1980-ci ildən sonra adi şərabların istehsalı üçün ayrılmış üzümlüklərin bir hissəsinin ləğv olunması ilə əlaqəlidir. 5
Dənli bitkilərə (təxminən 9 milyon hektar) və çuğundura (təxminən 450 min hektar) ayrılmış sahələrin həcmi son 40 ildə yetəri qədər stabil olaraq qalır. Yağlı və zülallı bitkilərin sahələri xeyli artmışdır: 1960-cı ildəki 250 min hektardan hal- hazırki 2,7 milyon hektaradək. Ümumilikdə əsas dənli bitkilərin sahələri 2,3 milyon hektardan artıq artmışdır. Kənd təsərrüfatı heyvanlarının yaşıl yemlərinin becərilməsinə ayrılmış sahələri isə əksinə 40 il ərzində 20 milyondan 14,6 milyon hektaradək azalmışdır, buna görə də yem bitkiləri becərilən torpaqların sahələri azalmış və əsas bitkilərin sahələri artmışdır. Lakin bu dəyişikliklər müxtəlif xarakter daşıyırdı. Regionların ixtisaslaşmasında mürəkkəb proseslər baş verirdi. Bəzi regionlarda mövcud çəmənliklər əkin sahələrinə çevrilirdi, digərlərində isə əksinə, ərzaq bitkiləri və ya çəmənliklərin bir hissəsi yem bitkilərilə, əsasən də yemlik qarğıdalı ilə əvəz edilirdi. Əkinçilik təsərrüfatlarının sayı durmadan azalırdı. Bu azalmanın templəri daha öz əmək fəaliyyətlərini dayandıran yaşlı əkinçilərin sayından asılı olaraq müxtəlif dövrlərdə ildə 3-5 faiz arası dəyişirdi. Bu prosesə əmək fəaliyyətinin dayan dırılmasına həvəsləndirən (kompensasiyaların ödənilməsi, 60 yaşında p ensiyaya çıxma və vaxtından tez pensiyanın təqdim edilməsi) Avropa və ya milli səviyyədə həyata keçirilən tədbirlər birbaşa təsir göstərirdi. Hal-
hazırda belə bir təsərrüfatın orta sahəsi təxminən 42 hektar təşkil edir, bu da Avropa İttifaqının 27 ölkəsindən hər birində olan orta təsərrüfatda 2 dəfədən artıqdır. Bu orta göstərici altında təbii olaraq böyük səpələnmə gizlənir: təxminən 70 min təsərrüfat, yəni ümumi sayın 11 faizi, 100 hektardan artıq sahəyə malikdir və bütün sahələrin 43 faizini təşkil edir. Eyni zamanda sahəsi 10 hektardan az olan 244 min təsərrüfat bütün sahələrin yalnız 3 faizini təşkil edir. Əkinçiliklə məşğul olan əhalinin tərkibində dəyişikliklər təsərrüfatların təkamülü ilə parallel, daha sürətli templərlə baş verirdi. Daha az təsərrüfatlarda, birbaşa torpaq istifadəçilərdən və onların ailə üzvləri olan işçilərin əməyi istifadə edilir. Daimi kənd təsərrüfatı işçilərinin də sayı xeyli azalmışdır. Lakin bu azalma müvəqqəti işçilərin cəlb ediməsi hesabına qismən əvəz edilir. Bu işçilər əhalinin 4 faizini təşkil edir (20 il əvvəlki 8 faizə qarşı). Bu göstərici orta Avropa göstəricisinə çox yaxındır. Buna əlavə etmək lazımdır ki, aqrar-ərzaq sənayesində məşğul olanların sayı olduqca sabit qalır və özfəaliyyətli əhalinin təxminən 2,7 faizini təşkil edir. Hal- hazırda kənd təsərrüfatı istehsalının həcmi 63 milyard avro təşkil edir, kənd sahələrinin payı ilə təxminən eyni olan, yəni Avropa İttifaqının ümumi istehsalının payı ilə (23 faiz) üst-üstə düşür. Ümumi daxili məhsulda kənd təsərrüfatının əlavə dəyərində payı hal-hazırda 2,3 faizə çatır, bu da aqrar-sənaye kompleksinin payına müvafiqdir. Bu payın mütəmadi azalması sürətli iqtisadi artım dövründə kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətlərinin hərəkəti ÜDM-in orta qiymətlərinin hərəkətinə uyğun olmasına baxmayaraq, inkişafın ümumi templərindən geridə qalan istehsalın artması ilə əlaqəli olmuşdur. Bununla yanaşı son 20 ildə kənd təsərrüfatı istehsalatının artım həcmi demək olar ki, istehsalın ümumi artımı ilə eyni olmuşdur. ÜDM-də kənd təsərrüfatı istehsalatının payının davam
lı azalması əsasən kənd təsərrüfatının qiymətlərinin mütamadi olaraq aşağı düşməsilə izah edilir. 6
Kənd təsərrüfatı istehsalatı ölkə ərazisində qeyri-bərabər paylaşdırılmışdır. Şimalda və qərbdə becərilən torpaqların böyük hissəsi, ən iri təsərrüfatlar və əsas istehsalat cəmləşmişdir. Bununla əlaqədar, hal-hazırda orada Şimali Avropanın digər rayonlarında olduğu kimi, ekoloji problemlərlə üzləşirlər. Ölkənin cənub və cənub-şərq hissəsində isə əksinə, dağlıq massivlərin və zonaların əsas hissəsi, əkinçilik üçün əlverişsiz olduğundan kənd təsərrüfatından gəlirin əldə edilməsi və mövcud sahələrin işlənməsi üçün çətinliklərlə üzləşirlər. Əsasən bəzi yağlı bitkilərin toxumları və mal-qara üçün cecə və qismən meyvələr və tərəvəzlər, ətin bəzi növləri (məsələn, qoyun əti), müxtəlif tropik meyvələr və balıqçılıq məhsulları istisna olmaqla, milli kənd təsərrüfatı istehsalatı ölkədə daxili istehlakı artıqlaması ilə təmin edir. Fransanın aqrar-sənaye kompleksinin ixracının idxalı üstələməsi ilk dəfə 1969-
cu ildə olmuşdur və o zamandan bəri xeyli artmışdır. Hazırda isə o, sabit olaraq 9 milyard avrodan artıqdır. Bu üstələmə daha böyük əhəmiyyətə malik olan ticarət axınının nəticəsidir: ixrac 35 milyard avrodan artıqdır, idxal isə təxminən 26 milyard avro təşkil edir. Beləliklə, Fransa kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracına görə dünyada ikinci olmuşdur. Ticarət mübadiləsi əsasən Avropa bazarı çərçivəsində aparılır: kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracının və idxalının 70 faizi və xarici ticarətin 75 faizi Avropa İttifaqı ölkələrinin payına düşür. Fransanın kənd təsərrüfatı əkinçiliyin və heyvandarlığın bir çox sahələrinin inkişafı ilə seçilir. Lakin heyvandarlıq daha böyük əhəmiyyətə malikdir və kənd təsərrüfatı məhsullarının dəyərinin təxminən 60 faizini təşkil edir. Əsas dənli bitki buğdadır (29-30 milyon ton). Buğdanın məhsulunun təxminən 30 faizi Şimali-Fransa ovalığında yığılır. Arpanın və qarğıdalının həmçinin artması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ölkənin şimal-qərbində yulaf və qarabaşaq, Mərkəzi massivində çovdar, Rona çayının deltasında düyü və demək olar ki, ö lkənin hər yerində kartof istehsal edilir. Üzüm (yığım 10-12 milyon ton) Fransanın şimalı və şimal-qərbi istisna olmaqla
, xüsusilə də şərabın istehsalı üçün ölkənin hər yerində yetişdirilir. Fransanın heyvandarlığı ət-süd yönümlüdür. Mal-qaranın sayına görə Fransa Avropada birinci yerlərdən birini tutur. Burada 24 milyon iribuynuzlu mal-qara, 12 milyon qoyun, 11 milyon donuz mövcuddur. Son zamanlar gülçülük və istridyaların yetişdirilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Frans a taxılın, südün, şəkər çuğundurunun istehsalına görə Qərbi Avropada birinci yerdədir, ətin, kartofun (Almaniyadan sonra) və üzümün (İtaliyadan sonra) istehsalına görə ikincidir və kənd təsərrüfatı məhsullarının iri ixracçısıdır. Bitkiçiliyin və heyvandarlığın əhəmiyyətinin təxminən bərabərliyilə kənd təsərrüfatının struktur sahələri böyük müxtəlifliyilə səciyyələnir. Bitkiçilikdə əsas taxıl istehsalıdır (ildə 55-60 milyon ton). Aparıcı bitki buğdadır, o əkin sahələrinin 1/4 hissəsini və dənli bitkilərin sahələrinin 1/2 hissəsini təşkil edir. Şimali-Fransa və Akvitan ovalıqları buğdanın əsas
7
rayonlarıdır. Geniş yayılmış kartof və şəkər çuğunduru əhəmiyyətli rol oynayır, onların əkin sahələri şəkər zavodları kimi Şimali-Fransa ovalığında cəmləşmişdir.
Bəzi yerlərdə mayaotunun, kətanın, tütünün, günəbaxanın, rapsın və gül plantasiyalarının əhəmiyyəti böyükdür. Üzümçülüyün və tərəvəzçiliyin böyük rolu var, onlar kənd təsərrüfatı məhsullarının ümumi dəyərinin 8 - 10 faizini təşkil edir. Üzümün əsas hissəsi şərabın istehsal edilməsinə sərf edilir, orta hesabla ildə 60 milyon dekalitr. Üzüm şərablarının istehsalına və onların keyfiyyətinə görə Fransa dünyada birinci yeri tutur. “Şampan”, “Konyak”, “Kaqor” və digər içkilərin markaları ölkənin xaricində çox məşhurdur. Bir çox kiç ik rayonlar meyvəçilik və tərəvəzçilikdə ixtisaslaşır, şəhərləri və sənaye rayonlarını, ilk növbədə də Parisi tərəvəz və meyvələrlə təchiz edir. Mülayim en dairəsinin meyvə bağlarında daha çox alma (xüsusilə də şimal- qərbdə), armud və şaftalı bağları yayılmışdır. Aralıq dənizi rayonları üçün gavalı və sitrus bitkiləri xarakterikdir. Heyvandarlıq ət-süd yönümlüdür, əsas sahəsi iribuynuzlu mal-qaranın yetişdirilməsidir. Şimal-qərb əsas heyvandarlıq rayonudur, burada iribuynuzlu mal- qaranın 1/3 hissəsi cəmləşmişdir, donuzçuluq və atçılıq inkişaf etmişdir. İribuynuzlu mal-qaranın və donuzların sayına görə Mərkəzi massiv ikincidir və qoyunçuluğun əsas yayılma ərazisidir. Fransa öz məhsullarının təxminən 20 faizini ixrac edir. Ən yaxşı torpaqlar əsasən iri müəssisələrə məxsusdur, onlar müzdlu işçi qüvvəsini və qabaqcıl aqrotexnikanı tətbiq edirlər. Məhz bu müəssisələr əmtəə məhsullarının əsas həcmini istehsal edir. Fransanın kənd təsərrüfatı heyvandarlığı və bitkiçiliyin bir çox sahəsinin inkişafı ilə seçilir. Kənd təsərrüfatı məhsullarının böyük hissəsi heyvandarlığın payına düşür. Bu sahə əmtəə məhsullarının təxminən 3/5 hissəsini təşkil edir və əsasən ölkənin şimalında cəmləşmişdir. Fransa Avropa İttifaqında ət və süd məhsullarının iri istehsalçısıdır və bununla da Qərbi Avropanın kənd təsərrüfatına böyük təsir göstərir.
|