Kokanduni uz
Yüklə 15,42 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
541 www. kokanduni.uz ADABIY KOGNITIVIZMNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI (DEVID MERRILLNING – “KOMPONENTLARNI KO‘RSATISH” NAZARIYASI MISOLIDA ) Abduqodirova Madina Rustamxo‘ja qizi Alisher Navoiy nomidagi Toshk ent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o ‘zbek tili va adabiyoti magistratura mutaxassisligi II bosqich talabasi Annotatsiya: Kognitivizm yetakchi nazariyalardan biri bo‘lib, psixologiya va pedagogikada keng qo‘llaniladi. Kognitiv ta’lim – o‘qu vchilarga aqliy qobiliyatlarini maksimal darajada rivojlantirishga xizmat qiladi, ularning darsdagi faolliklarini oshiradi, o‘quv jarayonini to‘liq qamrab oladi. M. Devid Merrill ham kognitiv yondashuvga asoslangan “Komponentlarni Ko‘rsatish” nazariyasi(Component Display Theory (CDT)) deb nomlanuvchi ikki tomonlama o‘qitish nazariyasini ishlab chiqadi. Kalit so‘zlar: kognitivizm, kognitiv ta’lim, “Komponentlarni ko‘rsatish nazariyasi”, Devid Merrill Kognitivizm 1960-yillarda dominant paradigma sifatida b ixeviorizm o‘rnini egall agan bo‘lib, unda ichki aqliy faoliyatga qaratilgan – inson ongining “qora qutisi” ochilishi va tushunilishini eng asosiy omil sifatida qaraladi va bunday qarashlar Devid Nanen (David Nunan), Ken Gudmen (Ken Goodman), Devid Rumelhart (David Rumelhart) kabilar tomonidan ilgari suriladi [1,45]. Ushbu jarayonda i nson miyyasida sodir bo‘ladigan fikrlash, xotira, bilish va muammoni hal qilish kabi aqliy faoliyatlar tadqiq qilib o‘rg anilishi lozim hisoblanadi. “Kognition” deganda esa fikr , tajriba va sezgilar orqali yangi bilim yoki ma’lumotlarni o‘zlashtirishning, idrok etishning aqliy harakati yoki jarayoni tushuniladi [2]. U idrok, diqqat, fikrlash, aql, bilimni shakllantirish, xotira, mulohaza yuritish va baholash, fikrlash va hisoblash, muammolarni hal qilish va qaror qabul qilish, tilni tushunish va ishlab chiqarish kabi aqliy funksiya va jarayonlarning barcha jabhalarini o‘z ichiga oladi. Kognitiv fanlar 1950-yillarda intellek tual harakat sifatida boshlangan, ko‘pincha kognitiv inqilob deb ataladi. Kognivitizm psixologik nuqtayi nazardan esa xotira, idrok etish, diqqat, tildan foydalanish muammolarni hal qilish, ijodkorlik va fikrlash kabi aqliy jarayonlarni ilmiy o‘rganish his oblanadi. Bixeviorizm nazariyasiga javoban, odamlar shunchaki atrof-muhit stimullariga javob beradigan “dasturlashtirilgan mavjudot” sifatida emas, odamlar o‘rganish uchun faol ishtirokni talab qiladigan, tafakkur orqali harakatlanadigan ongli mavjudotlardir. O‘quvchining boshida sodir bo‘layotgan narsalarning belgisi sifatida xulq-atvordagi o‘zgarishlar kuzatiladi. Kognitivizm ong metaforasini kompyuter sifatida ishlatadi: ma’lumot keladi, qayta ishlanadi va ma’lum natijalarga olib keladi. Shuningdek, kit obxon badiiy asarni o‘qish jarayonida ham kognitiv faoliyatni bevosita amalga oshiradi. Ya’ni badiiy asar bilan tanishish yoki uni mutolaa qilish davomida asar va uning qahramonlari haqida o‘ylay boshlaydi. Fitrat adabiyot haqida “Adabiyot - fikr, tuyg‘ularimizdagi to‘lqunlarni so‘zlar, gaplar yordami bilan tasvi r qilib, boshqalarda ham xuddi shu to‘lqunlarni yaratmoqdir. Bu ta’rif adabiyotning to‘g‘ri ta’rifidir. Shu bilan yozilg‘an asarlarga adabiy asar deyiladi”[3.13]. Ushbu keltirilgan adabiyot ta’rifi dan ham uning kognitiv faoliyani amalga oshirish va rivoj lantirishdagi o‘rni katta ekanligini ham ko‘rishimiz mumkin. Kitobxon asarni o‘qishdan oldin u haqida hech qanday tasavvurga ega bo‘lmaydi, faqat asarni o‘qish davomida yangi ma’lumotlar bilan tanishadi, fikraydi va o‘ziga xos xulosa chiqaradi yoki badiiy asar orqali o‘quvchiga “…. insonning go‘zallik qonuniyatlari asosidagi ijtimoiy -ruhiy faoliyati mahsuli sifatida yaralgan yangi mavjudlikni anglatadi”[4,42]. Kognitivizm ham adabiyot orqali kelayotg an ma’lumotlarni inson ongida tahlil qiladi, uni fikrlash ga xulosa chiqarishga undaydi. |