Kompleks birikmalar kimyosi fani

Bog‘lanish izomeriyasi. Ba’zi ligandlar, masalan, CN
-
, SCN 
-
, NO
2
-
va boshqa shunga о‘xshash 
ligandlar tarkibida ikkita donor atom bо‘ladi, shu sababli ular markaziy atom bilan turlicha 
koordinatsiya holatida bо‘lishi mumkin. Bu esa izomerlarning xossalarida farq paydo bо‘lishiga olib 
keladi. Bunday zarrachalar kо‘pincha ambidentat ligandlar deb ataladi. Ksanto tuzlar mineral 
kislotalar ta’sirida parchalanmaydigan sariq tusli moddalardir. Lekin, izoksanto tuzlarga mineral 
kislota qо‘shilsa, ular parchalanib nitrit kislota ajralib chiqadi. Izoksanto tuzlar och – jigar rangliligi 
bilan ksanto tuzlardan farq qiladi. Izoksanto tuzlariga mineral kislota qushilganda HNO
2
ning ajralib 
chiqishi kompleks birikmaning ichki sferasida O = N – O – gruppa borligini bildiradi. 
О‘rinbosarlar izomeriyasi (yig‘indi izomeriya). Bunday birikmalarning koordinatsion qavatidagi 
ligandlardagi ba’zi atomlarning umumiy miqdori bir xil bо‘lsa ham, ular turli ligandlar tarkibida har 
xil miqdorda bо‘lishi mumkin. 
Ligandlar izomeriyasi. Koordinatsion qavatda markaziy atomga birikkan ligandning о‘zi turli 
izomerlar holatida bо‘lishi mumkin. Masalan, koordinatsiyada aminobenzoy kislotaning orto-, meta- 
va para – izomerlari qatnashganda ligandlarning о‘zi bir – biridan farq qiladigan xossalari natijasida 
ularning hosil qilgan koordinatsionbirikmalari ham bir biridan farq qiladi. Bunga misol tariqasida 
propolendiamin bilan trimetilendiaminni yoki piridinkarbonkislotaning turli fazoviy izomerlarini 
keltirish mumkin. 
Konformatsion izomeriY. Bunday birikmalarda koordinatsion qavatda ligandlarning о‘zi fazoviy 
jihatdan farq qiladigan holatda bо‘ladi.Masalan, 1,3 – propilendiamin – H
2
N – CH
2
CH
2
– NH
2
«kreslo» yoki «vanna» holatida markaziy atomga koordinatsiyalangan bо‘lishi mumkin. 
Holat izomeriyasi. Bu turdagi izomeriya geometrik izomeriyaga yaqin turadi, lekin о‘ziga xos 
xususiyatga ega. 
Elektron izomeriY. Bunday izomeriyaga yagona misol tariqasida tarkibi [Co (NH
3
)
5
NO] Cl
2
bо‘lgan 
moddani keltirish mumkin. Uning bir izomeri qora rangli va paramagnit xossaga, ikkinchisi qizil 
rangli va diamagnit xossaga ega. Taxmin qilinishicha, birikmalarning birida kobaltning oksidlanish 
darajasi +2, ikkinchisida esa +3 bо‘lishi mumkin, ular bir biridan markaziy iondagi faqat bitta 
elektron soni bilan farq qiladi. 
Transformatsion izomeriY. Bunday birikmalar ligandlaridagi atomlar soni bir xil, lekin ligandlar 
orasida genetik bog‘lanish bо‘lib, ular turli kimyoviy xossalarga ega bо‘ladi.
Formal (rasmiy) izomeriY. Bunday izomerlarni hosil qilishda qatnashgan ligandlar rasmiy jihatdan 
bir biriga miqdorlari teng bо‘lgan atomlarga ega bо‘ladi. Bunday izomeriyaga [Pt (NH
3
) (C
2
H
5
NH
2
) 
Cl
2
] va [Pt (CH
3
NH
2
)
2
Cl
2
] lar misol bо‘la oladi. 
Yuqorida aytilganidek, stereoizomeriya ikki kо‘rinishda bо‘ladi: a) geometrik yoki sis – va trans – 
izomeriya, b) optik izomeriY.

---

Tarkibi bir xil, ligandlari markaziy atom atrofida turli tartibda joylashgan koordinatsion birikmalar 
о‘zaro geometrik izomerlar deb ataladi. 
Birinchi navbatda koordinatsion soni 4 ga teng bо‘lgan koordinatsion birikmalarni kо‘rib chiqamiz. 
Bunday koordinatsion birikmalar tekis kvadrat yoki tetraedr shaklida bо‘lishi mumkin. [MA
2
B
2
] 
tarkibli koordinatsion birikma uchun ikkita geometrik izomeriya ma’lum. Agar kompleks birikma 
geometriyasi kvadrat shaklida desak, bu koordinatsion birikma izomerlarida ligandlar joylashadilar. 
Agar kompleks ligandlari tetraedr chо‘qqilariga joylashadi deb faraz qilsak, u holda [MA
2
B
2
] tarkibli 
koordinatsion birikma faqat bir izomerdan iborat bо‘lishi kerak, bu esa tajribaga zid keladi. Demak, 
[MA
2
B
2
] tarkibli koordinatsion birikma tetraedr shaklida bо‘lganda bunday izomeriya kuzatilmaydi. 
Masalan, [Pt (NH
3
)
2
Cl
2
] ni olaylik. Bu formulaga ikkita tuz mos keladi: 1) qovoq rangli Peyrone tuzi 
sis – tuzilishiga ega. Bu tuzda ikkala xlor ioni va ikkala ammiak molekulasi yonma – yon joylashadi. 
U о‘zining tо‘rtta ligandini tiomochevinaga almashtira oladi: 
[Pt (NH
3
)
2
Cl
2
] + 4 CS (NH
2
)
2
⇄ [Pt {CS (NH
2
)
2
}
4
] Cl
2
+ 2NH
3
Reyze tuzi trans – tuzilishiga ega, u och – sarg‘ish rangli о‘zining faqat ikkita xlorini tiomochevinaga 
almashtira oladi: 
[Pt (NH
3
)
2
Cl
2
] + 2CS (NH
2
)
2
→ [Pt (NH
3
)
2
{CS (NH
2
)
2
}
2
] Cl
2
[MA
2
B
2
] turdagi koordinatsion birikmalarda ham ikkitadan geometrik izomer bо‘lishi mumkin. 
MAVSD turdagi koordinatsion birikmalarda esa uchta izomer bо‘ladi. I.I.Chernyayev 1926 yilda [Pt 
(NO
2
) (NH
3
) (NH
2
OH) (C
5
H
5
N)] Cl tarkibli koordinatsion birikmaning uchta izomerini sintez qildi. 
Tarkibi MA
6
bо‘lgan koordinatsion birikmalar geometrik izomerlarga ega emas, chunki oktaedrdagi 
6 chо‘qqi ligandlari bir – biridan farq qilmaydi. Bu xulosa tajribada ham tasdiqlangan. Agar MA
6
dagi bitta ligand A ni ligand B ga almashtirsak, MA
5
B turdagi koordinatsion birikma hosil bо‘ladi. 
Ligand B oktaedr chо‘qqisining qaysi biriga joylashmasin, baribir uning oktaedrdagi 5 ta ligand A 
larga munosabati о‘zgarmaydi. 
Agar MA
5
B dagi yana bir ligand A ni ligand B ga almashtirsak, MA
4
B
2
turdagi koordinatsion 
birikma hosil bо‘ladi. Bu koordinatsion birikma 2 ta geometrik izomerga ega.