Kompozitsion materiallarning zamonaviy texnologiyalari

2.27-rasm. Bazalt tola va uni betonda qo‘llash

Bazalt fibra tolalari yuqori kimyoviy chidamlilikka ega va materiallarning zarbga bo‘lgan qarshiligi, sovuq ta’siriga chidamlilik, edirilishga bo‘lgan qarshiligini, suv o‘tkazmaslikni ortiradi va darzlar hosil bo‘lishini pasaytiradi. Ushbu material tabiiy toshdan tayyorlanganligi sababli undan gidrotexnik inshootlarda, yo‘l harakati serqatnov bo‘lgan avtomobil yullarida, ko‘priklarda, atom elektr stansiyalarida, quyma pollar qurishda keng foydalaniladi.
O‘zbekistonda bazalt, diabaz, labbrodoritning zahiralari keng tarqalgan bo‘lib, bazalt tolalarini ishlab chiqarish va ulardan foydalanishni tashkil qilish imkonini beradi. Bazalt tolalari ishlab chiqarish va ulardan foydalanish, masalan, asbestga asoslangan tabiiy tolalardan farqli ravishda, atrof muhitga zarar etkazmaydi. Bazalt tolalari yuqori quvvatli shisha tolalar kuchiga o‘xshash yuqori kuchga ega, bazalt tolasining elastik moduli esa shisha tolalardan 15-20% yuqori.
Bundan tashqari, bazalt tolalari, shisha tolalaridan farqli o‘laroq, bir bosqichli texnologiya yordamida ishlab chiqariladi, ko‘pkomponentli aralashmani ishlab chiqarish uchun etarli mehnatga asoslangan texnologik jarayonlarni amalga oshirishga ehtiyoj yo‘q, bu esa o‘z navbatida texnologik jarayonning soddaligi va energiya sarfini tejaydi va tolaning narxini kamaytiradi.
Qattiq bazaltli tolalar uchta markaga bo‘linadi: BGV-150 diametri 80 dan 150 mikron, tortish quvvati 200 MPa; diametri 151-250 mikron bo‘lgan BGV-250,
150 MPa kuchlanish quvvati; BGV-400 diametri 251 dan 400 mikrongacha,
kuchlanish 80 MPa. Barcha mahsulotlarning tolasi uzunligi 75 ± 25 mm ni tashkil etadi. Agar biz bazalt tolasidan foydalanishni tizimli materiallar uchun mustahkamlash bazasi deb hisoblasak, bunda ikkita asosiy sohani ajratish o‘rinli bo‘ladi:

1. 
   8-12 mm diametrli ingichka bazaltli tolalar yordamida polimer- bog‘lovchi moddalar asosida bazalt tolali materiallarni olish;
   
2. 
   diametri 10,000 mikronga yoki undan ortiq bo‘lgan qo‘pol tolali matritsalar sifatida sement bog‘lovchi (ohak, beton) yordamida bazalt tolali materiallarni olish.
   

Shu bilan birga, bazalt tolalar va polimerni ulash asosida tayyorlangan kompozitsiyalar olish mumkin bo‘ladi. Masalan, turli xil maqsadlarda ishlatiladigan quvurlar, bazalt-plastmassa qismlari, tom yopish va suv o‘tkazmaydigan qoplamalar, qoldiq mahsulotlari. Bunda ma’lum miqdorda ilmiy tadqiqot ishlarini bajarish va sanoatda ishlab chiqish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Maxsus matritsalarni mustahkamlash uchun qo‘pol bazalt tolasidan foydalanish alohida o‘rin tutadi. Hozirda bazalt tolalariga bo‘lgan qiziqish kuchaydi va ular ustida ko‘plab ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Natijada, 10 mkm diametrli bazalt tolalar yordamida portlendsement asosida beton matritsalarda komponentlarni mustahkamlash funksiyalarini bajarishga va ularning xususiyatlarini etarlicha oshirishga erishish mumkinligi aniqlandi (2.14-jadval).
Shuni ham ta’kidlash lozimki, hatto nozik bazalt tolalar sement va gipsga asoslangan neytral (kimyoviy) kompozitsiyalarda namunalarda nisbatan yuqori darajada quvvat saqlaydi. Bu holda muhim bo‘lgan har qanday mineral tolalarga nisbatan kimyoviy faolligini belgilaydigan qattiqlashtiruvchi bog‘lamlar uchun vosita bo‘lib xizmat qiladi (2.28-rasm).