Kompyuter arxitekturasi tiykarg'I tu’sinikleri, bazaliq strukturasi, kompyuter klassifikaciyasi

Tema: Sistemali plata elementleri hám waziypaların analiz qiliw.
Sistemalı platalar hám shinalar sistemalı (matherboard) yamasa bas (mainboard) platalarga kóp sanlı hár túrli mikrosxemalar, razyomlar hám basqa elementler jaylastiriladi.

Sistemalı plata konstruktsiyasının eki tiykargi kórinisi bar:platada islew ushin kerekli barlıq mikrosxemalar bekitilgen tikkeley sistemalı platada tek minimal sandagi mikrosxemalar jaylastırıladı, qalgan barlıq komponentalar sistemali shina járdeminde hám konstruktiv tárepten arnawli razyomlarga (slotlarga) ornatilatugin qosimsha platalarda birlestiriledi. Zamanagóy professional jeke kompyuterler shinali arxitekturaga iye.

Sistemalı platalardı islep shigiwda birneshe keń tarqalgan formfaktorlar bar. Formfaktor (form factor) bul platanın fizikalıq parametrleri bolip esaplanadı hám ózi ornatilatugin korpus tipin aniqlaydi. Sistemalı plata formfaktorları standart yamasa standart emes boliwi múmkin. Standart emes formfaktorlar tilekke qarsi kompyuterdi modernizatsiyalaw ushin tosqınlıq qiladi.

Keń tarqalgan formfaktorlar

BTX
microBTX
picoBTX
ATX
microATX
FlexATX
Mini-ITX
NLX
ATX formfaktori Intel kompaniyası tárepinen usınıldı. ATX konstruktsiyası Baby-AT hám LPX standartlarının jetilistirilgen forması. Bul konstruktsiyadagi sistemada sistemanın hár qıylı komponentlerine hám shina razyomlarına erkin dostupti támiyinleydi.
. Sistemalı platalardıń BTX (Balanced Technology Extended) formfaktorli jana spetsifikatsiyası Intel tárepinen usinıldı. BTX standarti áste-aqirin ATX formfaktorinin ornin basiw maqsetinde islendi.
. NLX konstruktsiyası Intel kompaniyası tárepinen usinılıp, aldın paydalangan standart emes LPX konstruktsiyasın almastiriw ushin arnalgan formfaktor. NLX bul LPX konstruktsiyasinin jetilistirilgen, en baslısı standartlastırılgan versiyası.
Biriktiriw plataları. Ayırım sistemalarda sistemalı platada jaylasiwi kerek bolgan komponentalar keńeytiriw platalarına ornatiladi. Bunday kompyuterlerde razyomlarga iye bas plata biriktiriw platası dep ataladı, al bunday konstruktsiyani paydalanatuģın kompyuterler — biriktiriw platasına iye kompyuterler dep ataladı.
Sistemalı plataniń tiykarı sistema komponentlerine signallar uzatiw ushin xizmet etetugin shinalar bolip esaplanadi.
SHina (bus) kompyuterde paydalanatuģın eki yamasa onnan kóp sistema komponentlerin biriktiriwge múmkinshilik beretugin uliwma baylanis kanalı bolip esaplanadi. Kompyuterde shinalar ierarxiyası bar bolip, áste islewshi shina tezirek islewshi shina menen baylanısqan boladı.