Kompyuter viruslaridan ximoyalanishb

Kompyuter virusi kanday namoyon buladi? 
Kompyuter zararlanganda bir kancha garoyib xodisalar yuz beradi: 
-
ba’zi bir dasturlar ishlamaydi yoki yomon ishlay boshlaydi; 
-
ekranga boshka xabarlar yoki simvollar chika boshlaydi; 
-
kompyuter ishlashi sekinlashadi; 
-
ba’zi bir fayllar buziladi yoki ularning xajmi ortikcha xar-xil yozuvlarni 
kushish xisobiga uzgaradi, kattalashadi; 
-
operativ xotiraning bush joyi kiskaradi; 
-
sistemali disketadan dasturlarni yuklash kiyinlashadi yoki umuman 
yuklanmaydi va x.k. 
- 4 -
Shuni ta’kidlash kerakki, dasturlar va xujjatlar matnlari, berilganlar
bazasining axborot fayllari, jadvallar va boshka shunga uxshash fayllar
zararlanmaydi. Ular fakat buzilishi mumkin. 
Virus bilan kuyidagi turdagi fayllar zararlanishi mumkin: 

---

- bajariluvchi fayllar: SOM va YeXE kurinishidagi fayllar. Fayllarni 
zararlaydigan viruslar fayl viruslari deyiladi. Bajariluvchi fayllardagi viruslar 
shu fayl tegishli bulgan dastur ishlaganda uz faoliyatini boshlaydi; 
- operasion sistemaning yuklovchisi va kattik diskning asosiy
yuklovchisi yozuvlaridan iborat fayllar. Bu soxalarni zararlaydigan viruslar
yuklovchi yoki Boot viruslari deyiladi. Bunday viruslar kompyuter
yuklanishi bilan ishlay boshlaydi va u rezidentlik xolatiga utadi, ya’ni doim
kompyuter xotirasida saklanadi. Tarkalish mexanizmi – kompyuterga kuyiladigan 
disketlarning yuklovchi yozuvlarini zararlanishi. Bularda joylashgan viruslar
shu kurilmalar, kurilmalar drayverlari, ya’ni xar xil kurilmalar ishini 
ta’minlovchi dasturlarga murojaat kila boshlaganda ishga tushadi. 
III. Kompyuter virusini kanday turlarga ajratish mumkin? 
Keng tarkalgan viruslarni ikki guruxga bulish mumkin: 
- fayllar uchun (SOM, YeXE va DLL ni zararlaydi); 
- Boot-viruslar (disketlarni boshlangich yuklovchi sektorlari yoki MBR (Master 
Boot Recod) kattik disk yuklovchi soxasini zararlaydi. 
Tarmokka zarar keltiruvchi aloxdda viruslar xam mavjud. Ular replikatorlar deb 
atalib, tarmokdagi barcha yoki kisman abonentlarni zararlaydi. Ulardan eng 
«taniklisi» Morrisa ismlisidir. 1988 yilda ushbu virus Internet tarmogidagi
kompyuterlarga zarar keltirib, «karomat» kursatdi. 
Fayl viruslarini sinflarga ajratish. 
Fayl viruslari kompyuterlarda eng ommaviy tarkalgan viruslar. Ular taxminan 
barcha viruslarning 80 % ini tashkil etadi. Bu toifa kompyuter viruslari juda 
chidamli bulib, uz vaktida uning oldi olinmasa, xakikiy epidemiyaga aylanadi. 
Masalan, RCE- 1813 yoki lerusalem (kuddus), Black Friday (kora juma) va boshka 
uta xavfli viruslardir. 
Fayl viruslari guruxi. 
Kupchilik tarkalgan fayl viruslari shtammalarga ega, ular baza versiyalaridan 
uncha fark kilmaydi. .Shuning uchun fayl viruslarini kuyidagi guruxlarga bulish 
mumkin: 
- 5 -
- Vena guruxi. S-648 deb nomlanuvchi uning birinchi vakili Venada topilgan; 
- CASCADE guruxi. RC-1701 deb nomlanuvchi uning birinchi vakili 1988 yil 
urtalarida topiddi; 
- kuddus guruxi. RCE-1813 deb nomlanuvchi uning birinchi vakili 1987 yilning 
oxirida kuddus universitetida topildi; 
- TR viruslar guruxi - mazkur viruslar extimol ular Bolgariyada ishlab chikilgan. 
Uz navbatida bu gurux uch kichik guruxga bulinadi. VACSINE, «musikali kayta 

---

yuklash» va «uz-uzini yeb kuyuvchilar». Oxirgi ikkitasini Vankey Doodle xam deb 
atashadi. 
- Datacrane. Bu gurux vakillari joriy yilning 12 oktyabrida faollashadi va A, V, 
C.,D disklarning 8 sektorni ishdan chikaradi. 
- Avenger guruxi. RCE-1800, RCE-1000 deb nomlanuvchi mazkur gurux katta 
zararlash kobiliyatiga ega. U na fakat fayllarni bajarish chogida, balki uni ukish va 
ochish vaktida xam zararlaydi. Bundan tashkari, bu toifa viruslar davriy ravishda 
sektorlardagi fayl va papkalarni yukotadi. Vinchester matn xabarlarini yozadi. 
- island guruxi (Icelandic). 
Shu yerda ta’kidlash kerakki, Datacrime va island guruxiga mansub viruslar 
xali bizning mamlakatimizda yuk.
Boot - viruslarini sinflashtirish. 
Boot viruslari fayl viruslaridan tubdan fark kiladi. Boot viruslarining soni fayl 
viruslariga karaganda ancha kam va shuningdek ular sekinrok tarkaladi. 
Boot viruslari guruxi. 
Fayl viruslari kabi kup tarkalgan Boot viruslari xam shtammalarga ega. Xozirgi 
vaktda ushbu viruslarni kuyidagi guruxlarga ajratish mumkin: - Italiya guruxi.
Bxl -1S-a deb nomlanuvchi uning birinchi vakili 1987 yilning sungida paydo 
buldi;. 
- Pokiston guruxi. Bu guruxga Vgat 86 va Brain 88 viruslari kiradi. Birinchi vakili 
Vgat 86 Pokistonning Laxor shaxrida 1986 yil kashf etilgan. 
Buzish darajasi buyicha viruslarni shartli ravishda ikki turga – «illyuzion» va 
«vandallar» ga bulish mumkin. «Illyuzion» gurux kandaydir yokimli musika sadosi 
yoki namoyish orkali virusni yuktiradi. 
«Vandal» suzining uzbekcha lugaviy ma’nosi madaniy yodgorliklarni xarob 
etuvchidir, xuddi shuningdek dasturni «vandallar» xarob kiladi. Bu toifa yopik 
xolatda fayllarni sekin asta ishdan chikaradi. 
Mavjud bulgan viruslarning kupchiligi yadro sistemali fayllarni afzal 
kuradilar, chunki kup zamonaviy kompterlarda fayllar sistemasi bir xil nomlanadi.
- 6 -
Masalan, viruslar aksariyat xollarda, Command.com fayliga birlashadi va 
Dir buyrugi bilan boshka disk va direktoriyalarga tarkaladi. Kup xollarda 
sistemaning zararlanishi kiritish-chikarish jarayoniga murojaat kilganda ruy beradi. 
Aslini olganda, viruslar sistemalarga birikib ketish uchun xar kanday
yullarni ishlatishadi, shuning uchun xam zararlanmaydigan sistemalar yukdir. 
Kompyuterlarda viruslar tarkalishining asosiy yuli bulib, zararlangan
disketlar xizmat kiladi. «Virus»lar borgan sayin beshafkat va xech narsadan 
kurkmaydigan bulib boryapti, xatto eng yetuk viruslarga karshi dasturlar xam ular 
bilan kurashishga ba’zan ojizlik kilmokdalar. Shunday viruslar mavjudki, ular 
energiyaga boglik bulmagan xotiraga yashirinib olib, sistemani tozalashda juda 
katta kiyinchiliklar tugdirmokda. Xatto xakikiy firma belgisiga ega bulgan,

---

sikilgan dastur xam virusdan xoli ekanligiga xech kim kafillik bera olmaydi.
Viruslarni CD ROM disklarning shtampovka jarayonida xam urnashganlik
xollari mavjuddir. 
Virus faoliyati asosan 4 ta fazaga ega: 
-
uxlash fazasi; 
-
kupayish fazasi; 
-
ishga kirishish fazasi; 
-
vayron kilish fazasi. 
Virus ixtirochisi asta-sekinlik bilan foydalanuvchining ishonchini kozonish 
maksadida, uxlash fazasini ishlatishi mumkin, chunki bunda virus kupaymaydi va 
ma’lumotlarni buzmaydi. Kupayish fazasida dasturning ishga tushishi bilan u 
namoyon bula boshlaydi. Ishga kirish fazasi virus dasturidagi belgilangan vakt,
oy, yil yoki nusxa kuchirishning belgilangan sonlaridan keyin ruy beradigan
vokealik bilan boglikdir. Va nixoyat, vayron kilish fazasida ommaviy zararlash
amalga oshiriladi. 
Kupayish jarayonida viruslar uz nusxalarini boshka dasturlarga uzatadi 
yoki diskning ma’lum soxalariga joylashib oladi. Sungra asl virusning uzi bulib 
koladi va kupayish jarayonini davom ettiradi, ya’ni yangi virtual nusxalarini
kuchiradi. 
Viruslarning kup turlari shunday yaratilganki, ular zararlangan dasturni 
ishlatganda rezident bulib kolaveradi, ya’ni DOS ni yuklashdan oldin
kompyuter xotirasida vakti-vakti bilan boshka dasturlarni zararlab boradi va
noma’kul xarakatlarni amalga oshiradi. Viruslarni xarakati juda tez amalga
oshadi xamda ular xarakatlari tugrisida xech kanday xabar bermaydilar. Shu
sababli, foydalanuvchi kompyuterdagi noxush uzgarishlarni uzi sezishi lozim.