Koordinasiya c r yanına (5-14 kA) uy un olan g rginlikdir, kV-la

 (14.1.4)  t nliyind n simmetrik rejimd , yükl nmi
raitd   i l y n x ttin iki 
sas xaraktkeristik ifad si: - giri  müqavim ti v  ötürm
msalı a a ıdakı kimi  
hesablanır:
Z
gir
=
U(0,p)/I(0,p),             
(14.1.5)
K=U(l,p)/U(0,p).
(14.1.6)
Sonuncu t nlikl rd n giri  müqavim ti:
sh
z
ch
z
sh
z
ch
z
z
z
d
d
d
gir
(14.1.7)

_________________Milli Kitabxana__________________ 
377 
v  ötürm
msalı
sh
z
z
ch
K
d
1
(14.1.8)
Göründüyü kimi,  g r z
 olarsa, (14.1.7) v  (14.1.8) formulaları x ttin 
sonunun açıq oldü ü hala uy un olaraq a a ıdakı sad  funksiyalarla ifad
edilir:
cth
z
z
d
gir
(14.1.9)
ch
K
1
(14.1.10)
Sonuncu ifad l r g rginlik m nb in  qo ulmu  yüksüz x ttl rin hesabatlarında
(14.1.2) v  (14.1.4) t nlikl ri il  birlikd  istifad  edilir.  
14.1.3. Yüksüz x ttl rin qo ulmasında yaranan ifrat g rginlikl r
 Yüksüz 
x ttd  A
2
 açarı açıq olduqda,  k.14.1.1, z
 v I(l,p)=0 olur
v  (14.1.1), (14.1.4) t nlikl ri sad l ir. Bu rejimd  x tt üçün yazılmı  (14.1.4) 
t nliyi,  U(0,p)-nin -A
1
 nöqt si üçün Kirxhov qanunundan alınan (14.1.2) 
ifad si il  birlikd  h ll edils  a a ıdakı münasib t alınır:
ch
p
l
U
Z
p
I
p
E
m
,
,
0
(14.1.11)
(14.1.11) t nliyind , (14.1.4) t nlikl r sisteminin I(0,p)– üçün olan ikinci 
ifad sini n z r  alsaq, a a ıdakı ifad l r yazılır:
ch
p
l
U
sh
Z
z
p
l
U
p
E
m
d
,
,
(14.1.12) 
(14.1.12) t nliyind n x ttin sonu üçün g rginliyin ifad si :
sh
z
z
ch
p
E
p
l
U
d
m
,
(14.1.13)
Müxt lif  d biyyatlarda (14.1.13) ifad sind n zaman oblastına keçm k üçün, 
i l nmi  usulların n tic l ri verilmi dir [21-23]. Dur un dal alar usulunda 
prosesin fiziki izahını aydınla dırmaq üçün, (14.1.13) ifad sinin m xr cind n
alınan xarakteristik t nlik h ll edilir [21]:  
0
cth
z
z
d
m
  v  ya z
m
+z
gir
=0
(14.1.14)

_________________Milli Kitabxana__________________ 
378 
Bu ifad nin h llind  hiperbolik kosinus dair vi kosinusla   v z edilir cth =-
jctg
 v  m nb in aktiv müqavim ti R
m
n z rd n atılır, z
m
=j L
m
 - funksiyası
 - dan asılı, koordinat ba lan ıcından keç n düz x tt olur. Dal a müqavim ti
z
d
 is , sabit parametr kimi q bul edilir. Tezliyi 0-dan artıraraq (14.1.14)-d n –
jctg
funksiyasının, qrafo-analitik usulla z
m
=j L
m
düz x tti il k si m sind n
m xsusi kökl ri (tezlikl ri) t yin edilir. N tic d  xararkteristik t nlik üçün, 
sonsuz sayda s rb st r qsl rd n ibar t tezlikl r sırası alınır (
1
,
2
,
3
,…,
n
)
k.14.1.2. Alınmı  sıranın m xsusi kökl ri çıxıqlar teoremind  yerin
yazıldıqda (14.1.13) ifad sinin zaman oblastında c bri sıra
kilind  funksiyası
t yin edilir. A
1
 açarının qo uldu u anda m nb in g rginliyinin sıfırdan keçdiyi 
hal u urlu kommutasiya, maksimumdan keçdiyi hal is , ifrat g rginlik yaradan 
a ır kommutasiya kimi qiym tl ndirilir. Ona gör  qo ulmada maksimum hala 
= /2 - uy un olaraq v e(t)=E
m
·sin( t+ )=E
m
·cos t, (14.1.13) üçün zaman 
oblastında a a ıdakı ifad  yazılır:
t
e
A
t
A
t
l
u
k
t
k
k
qer
k
cos
cos
,
1
(14.1.15)
burada 
k
 –m xsusi  r qsl rin bucaq tezlikl ri;  A
q r
 –  g rginliyin m cburi
t kiledicisinin amplitudasıdır: 
sin
cos
T
E
A
m
qer
(14.1.16)
k
– k harmonikalarına uy un sönm
msalıdır, A
k
- s rb st g rginlikl rin 
r qsl rinin amplitudaları olub a a ıdakı kimi t yin edilir: 
;
sin
cos
2
2
2
2
k
k
k
k
k
m
k
E
A
(14.1.17)
 
S rb st g rginlik r qsl rinin amplitudaları d yi n i ar li sıra t kil
edirl r. Bu sıranın h ddl ri k – ın sıra nömr si artdıqca azalır, t=0 anı üçün, 
bütün amplitudaların c mi kimi a a ıdakı ifad  alınır:
A
q r
 -A
1
+A
2
-A
3
+…=0 
(14.1.18)
Xüsusi 
rtl r daxilind , zamanın mü yy n anında  g rginliyin m cburi
t kiledicisi v  birinci iki s rb st t kiledicil ri üst-üst  dü  bil r. Bu halda, 
t= /
anında x ttin sonundakı g rginlik maksimal qiym t alır
k.14.1.3:
U
max
A
q r
+A
1
+A
2
,
(14.1.19)
G rginliyin z rb
msalı, U
max
 maksimal g rginliyin,  A
q r
  q rarla mı
g rginliy  olan nisb tidir:

_________________Milli Kitabxana__________________ 
379 
2
1
2
1
2
1
max
qer
qer
qer
qer
zer
A
A
A
A
A
A
A
A
U
K
(14.1.20)
 
Göründüyü kimi daxili ifrat g rginlik hesabatları, EÖX–in paylanmı
parametrl ri (   v
z
d
) il   h ll edildikd  dur un dal alar metodunda sonsuz 
sayda m xsusi tezlkl r n z r  alınmalıdr. H r bir tezlik üçün ayrıca x tt boyu 
yayılan dal aların exp
k
- ya b rab r (14.1.15) sönm  dekrementi 
 
hesablanmalıdır. Bu xeyli ç tinlikl r yaradır.
d biyyatlarda h min formula il
alınmı  ifrat g rginlik  yril rinin asılılıqları verilir [15]. H min  yril r 500 km 
uzunluqlu, 500 kV –luq sonu açıq olan EÖX-ri üçün xarakterik, hesabatlar v
t crüb l rl  t sdiq olunmu  n tic l rdir [30-32].  
Bu m s l nin inteqral t nlikl r, diskret çevirm l r v  bükülm
teoreminin t tbiqi il  alınan n tic l rin  baxaq. Bu m qs dl  sonu açıq olan 
x ttin(14.1.13)-  uy un olan ümumi  kild  operator t nliyi yazılır:
)
(
)
(
)
(
)
,
(
)
,
(
p
H
p
F
p
E
p
l
G
p
l
u
kilind  yazılır        (14.1.21),
burada 
m
m
m
p
p
p
E
p
E
2
2
2
2
0
cos
sin
)
(
 ixtiyari   – buca ı il   x tt
qo ulan sinusoidal g rginliyin Laplas t sviridir. 
(14.1.13) ifad sinin m xr cind  yazılan ch
v sh
funksiyalarının
Eyler v zl m l rini n z r  alsaq, p-y  böl r k  sad  çevirm l r apardıqdan
sonra F(p) v H(p) üçün a a ıdakı ifad l ri yazmaq olar: 
s
m
m
m
d
e
p
p
p
E
z
p
F
)
(
cos
sin
2
)
(
2
2
2
2
0
p
m
m
p
d
e
pL
R
e
z
p
H
2
2
1
1
)
(
      (14.1.22) 
Laplas t svirinin x ttilik xass sin
sas n  (14.1.21) ifad sini
F(p)=u(l,p)·H(p)
kilind  yazmaq olar.  
Zaman oblastında is , h min ifad
d
t
h
l
u
t
f
p
F
t
0
,
)
(
)
(
  kimi yazıla bil r         (14.1.23). 
Sonuncu ifad d  axtarılan u(l,t) funksiyası inteqral altında oldu undan
f(t) ifad si inteqral t nlik adlanır.

_________________Milli Kitabxana__________________ 
380 
Sabit hesabat addımı (T) seç r k, (14.1.23) ifad sind n
f(t)
funksiyasının c m
kilind  açılı ını a a ıdakı kimi göst rm k olar:
T
m
n
h
mT
u
T
nT
f
n
m 0
,
Soununcu qapalı c m ifad sind n, g rginliyin ümumi u[l,n] diskret formulası
a a ıdakı kimi t yin edilir: 
m
n
h
m
u
h
h
T
n
f
n
u
n
m
1
0
,
0
1
0
,
(14.1.24)
(14.1.24) ifad sind
f[n], h[n-m] (14.1.22)  t svir funksiyasına uy un olan 
d dl r sırasıdır. Onların vasit si il  t yin olunan u[l,n]  is , zaman oblastında
diskret  n parametrind n  asılı olan, axtarılan orijinal g rginlik funksiyasıdır. 
(14.1.15) v  (14.1.24) ifad l rinin müqayis si v   m sl nin müxt lif usullarla 
h llinin n tic l rind n ikincinin sad liyi görünür. Çünki, f[n] v
h[n-m]
funksiyaları sinusoidal t sir v  modell dirici vahid impuls funksiyalardan 
ibar tdir:
f(t)=2·{sin ·sin(t- )+cos ·[1(t- )-cos(t- )]}·e
-
v
 h(t)=1+1(t-2 )·e
-2
+R
m
-R
m
·1(t-2 )·e
-2
+L
m
· (t)-L
m
(t-2 )·e
-2 T
    (14.1.25)
Burada g tirilmi  modell dirici
(t) funksiyaları verilmi
pL
m
(14.1.22) t svirin  uy un olan impulsdur (
k.15.1.2 sol  kil). Yazılan
proqramlarda  (t)funksiyaları ayrıca hesablanır (m s l n, 274 s hif d  19 v
20 s tirl rd  hesablanmı  funksiyalar). Üstlü e funksiyaları x tt boyu yayılan
dal anın sönm  dekrementini ifad  edirl r.  f(t)  v h(t) orijinal funksiyalarını
istifad  etdikd , (14.1.24) ifad sin  uy un c min h ll edilm sind  alınan
yril r
k.14.1.2  yrisin  çox yaxındır. Bu modell dirm  usulu, alqoritml rd
x ttin uzunlu u, sinusoidal funksiyanın qo ulma buca ı v  sönm
msalının
asanlıqla n z r  alınmasına imkan verir. Onların asanlıqla d yi dirilm si, 
x ttl rd  müxt lif hallarda ifrat g rginlikl rin f rqli parametrl r v  qo ulma 
buca ı il  hesabatlarını aparmaq üçün çox s rf lidir.  H r variant üçün 
hesablama intervalından (n) asılı olaraq, müdd t 10-15 san ç kir. Bu üsulla 
daha ucuz v  d qiq n tic l r alınır
k.14.1.2. 

_________________Milli Kitabxana__________________ 
381 
k.14.1.2. Yüksüz x ttin sinusoidal g rginliy  qo ulmasında x tt sonu üçün 
alınmı  g rginlik yrisi
k.14.1.2 –d  verilmi  hesabat sxemind  A1 v  A2 açarlarının
müxt lif m liyyatları n tic sind :- a) bir t r fli qidalanan yüksüz x ttin, b) 
avtomatik t krar qo ulma v  c) qısa qapanmanın açılması halında olan elektrik 
ötürücü hava x ttinin kommutasiya ifrat g rginlikl rini hesablamaq 
mümkündür. Ona gör  bu sxem simmetrik rejiml rd  universal hesabat sxemi 
kimi q bul edilir [50]. 
N tic d  real x ttl rd  bahalı v   a ır eksperimentl r aparmadan, 
yüksüz x ttl rin qo ulmasında yaranan ifrat g rginlikl rin, verilmi
parametrl rd n asılı olan stastistik xarakteristikalarını almaq mümkün olur.  
A a ıda (14.1.25) zaman funksiyalarına uy un olaraq (14.1.24) 
rekurrent 
kild  hesabat alqoritml rin  uy un «MATLAB» proqramı
verilmi dir:
1 
RM=0.02; LM=0.29; D=0.06; FI=1.5708; 
2 T=0.02618;TA=0.5236; 
 
3 D0=exp(-D*T); 
D1=exp(-D*TA); 
D2=exp(-D*2*TA); 
4 
N=1200; N1=TA/T; N2=2*N1;  
5 for
 K=1:N1 
6    E(K)=0 
7    Y(K)=1+RM 
8 end
9 for
 K=N1:N2 
10   X=(K-N1)*T 
11   E(K)=2*D1*(cos(FI)-cos(X+FI)) 

_________________Milli Kitabxana__________________ 
382 
12   Y(K)=1+RM 
13 end
14 for
 K=N2:N 
15   X=(K-N1)*T 
16   E(K)=2*D1*(cos(FI)-cos(X+FI)) 
17   Y(K)=1+RM+D2*(1-RM) 
18 end
19 Y(1)=Y(1)+LM*D0/T 
20 Y(N2)=Y(N2)-D2*LM/T 
21 R1=1/(T*Y(1)); 
U(1)=E(1)*R1 
22 for
 M=2:N 
23   L=M-1; K=M; S=0; 
24   
for
 I=1:L 
25   S=S+U(I)*Y(K);K=K-1 
26   
end
27   U(M)=E(M)*R1-S/Y(1) 
28 End 
29 plot 
(U(1,1:1200))
14.1.4. Qısa qapanmaların iki pill li kontaktı olan açarla açılmasında
yaranan keçid prosesinin analizl ri
k.14.1.3 a)-da göst ril n x ttin mü yy n m saf sind  yaranan qısa
qapanmanın -QQ iki pill li açarla açılması verilmi dir. Bu zaman, yaranan 
keçid prosesinin g rginlik yril ri is ,
k.14.1.2 b)-d  verilmi dir. 
k.14.1.2 
b)-d  veril nl r, x ttd  qısa qapanmanın, R =3X
gir
müqavim ti olan  lav
kontaktla açılması zamanı yaranan keçid prosesinin  yril ridir. Burada, 1  yrisi
x ttin q rarla mı  g rginliyi, 2 s rb st r qsl nm  g rginlikl rinin  yril ridir. 1 
v  2  yril rinin c mi, 3  yrisi kimi tapılır. Onunla m nb in ehq-si 4-ün f rqi 
is , açarın ba  kontaktlarının b rpa olunan g rginliyin   b rab rdir. 
kild
göst ril n A nöqt sind  x ttin c r yanı sıfırdan keçdikd , g rginlik maksimum 
olur v  bu anda  lav  kontaktlar açılır. X ttd  sabit qiym tini saxlayan bir 
g rginlik qalır. 
kild  bütöv x ttl
trixl nmi  sah , ba  kontaktlar arasında
b rpa olunan g rginliyi, qırıq x ttl
trixl nmi  sah  is ,
lav  kontaktlar 
arasındakı g rginliyi göst rir. R  müqavim ti artdıqca, ba  kontaktlar arasında
g rginlik artar,  lav  kontaktlar arasında is , azalar. R
=(2,5÷ 3)X
gir
 olduqda, 
ixtiyari m rh l d  b rpa olunan g rginlikl r t xmin n eyni olacaqdır.
C
R
t
m
s
s
m
s
m
s
m
x
s
e
X
R
R
X
R
tg
t
X
R
X
E
U
arg
cos
2
2
        (14.1.26)

_________________Milli Kitabxana__________________ 
383 
Ancaq,  lav  kontaklar  sas kontaktlara nisb t n daha az c r yanları
k sirl r [47]. B rpa olunan g rginlikl r  gör ,
lav  kontaktlar daha yax ı
raitd  olurlar. R
=(1,5÷2,0)X
gir
olduqda,  lav  kontaktlar üçün optimal aralıq
sayılır. X ttin uzunlu u 200 km olarsa, R
=
3000- 4000 Om t kil dir. 
T crüb l rd R
=3000 Om q bul edilir. 
k.14.1.3.Yüksüz x ttin
untlayıcı rezistoru olan  lav  kontaktlı açarla 
açılması zamanı yaranan keçid prosesi. G rginlik yril ri R =3 X
pir
 oldu u hal 
üçün alınmı dır. 1-kontaktlar açılark n g rginliyin m cburedici t kiledicisi, 
2- g rginliyin s rb st t kiledicisi, 3-x ttin keçid g rginliyi, 
4-ehq m nb inin g rginliyi, A-açarda c r yanın qırılma nöqt si 
QQ q zasından sonra, x ttin qo ulmasında yaranan ifrat g rginlikl rin
m hdudla dırılmasının effektiv yollarndan biri ATQ-nin t tbiqidir 
k.14.1.3. 
Kommutasiya (açılma v  ya qo ulma) momenti idar  olunan halda, x ttin qalıq
g rginliyi sıfır qiym tli v  müv ff q ATQ  m liyatı alınır. Bu m qs dl
sinxron açarlar t tbiq edilir. Sinxron açarlara açma-qapama impulsu c r yanın
v  ya g rginliyin sıfırdan keçm sin  0,001 san qalmı  veril  bil r. Bu da qısa
qapanmanın açılması v  ya yüksüz x ttin  qo ulması üçün vacib olan  sas 
kommutasiya 
rtidir. Qısa qapanma yerind   g rginlik sıfra yaxın olur. 
vv lc
k.14.1.2-d  A2 açarının açılmasına baxaq. Açılmadan sonra x ttin 
sonunda g rginlik q rarla mı  qiym tin   q d r artacaqdır. G rginliyin artımı,
keçid prosesinin r qsl nm  hadis si il  yarandı ından s rb st r qsl rl
q rarla mı  g rginlikl rin c mi ifrat g rginlikl r  s b b olur. 
QQ-n açılmasında x ttin sonu üçün g rginlikl rin hesablanması
(14.1.15) formulasına sas n aparılır. Burada x tt bir t r fli açıldı ından, sxem 
yüksüz x ttin qo ulması halına g lir. Ona gör  q rarla mı  rejimin amplitudası
v   s rb st r qsl rin m xsusi tezlikl ri eyni olacaqdır. S rb st r qsl rin
amplitudaları- A
k
 is , f rqlidirl r. Amplitudalar f rqinin s b bi, x ttin

_________________Milli Kitabxana__________________ 
384 
açılmasından
vv l tutum yükl rinin dolu, qo ulmasından
vv l is , onun 
yüksüz (bo ) olmasıdır. Ona gör , QQ-ların açılmasında s rb st r qsl rin 
amplitudası, x ttin qo ulması zamanı olan A
k
 amplitudlarından kiçik olur. 
Bundan ba qa, qo ulma rejimi üçün (14.1.18) –d n f rqli olaraq, QQ –ın
açılmasında A
k
-lar eyni i ar li olurlar. t=0 anında ba lan ıc g rginlik: - 
u(l,0)=A
q r
-A
1
-A
2
-A
3
-…=0 v   A
1

q r
 olur. Dem li, QQ-n bir t r fl ri 
açılmasında x ttin sonu üçün hesablanan birinci s rb st r qsl rin amplitudası,
m cburi toplananın amplitudasından kiçik olur. Bu is , QQ-n açılmasında
z rb
msalının 2-d n böyük olmadı ını göst rir.  Hesabatlar (14.1.15) v
(14.1.24) aparıla bil r. Hesabatlarda açılan sxemin giri in   t sir ed n m nb
saxlanılır. Bu m nb  is , qısa qapanmadan  vv l dövr d n axan c r yanın
x ttin giri ind  yaratdı ı U(0)  g rginliyin   b rab r v  ona  ks qo ulmu  bir 
t sir kimi götürülür.  H min hesabat variantına aid  yril r eyni il
k.14.1.2 
a)-da  veril nl r  uy undur. Onlar eyni il   h min m xsusi tezlikl r
malikdirl r, sıfırdan keçidl r v  maksimal qiym tl rin yaranma momentl ri 
d yi mir. F rq yalnız, amplitudanın t sir ed n g rginliyin 2 mislind n böyük 
olmamasındadır.
14.1.5. Inteqral t nlikl r v  Diskret  Z çevirm l r metodu 
Deyildiyi kimi, göst rilmi
b k  sxeml rind  real t crüb l rin
aparılması çox bahalı v  b z n mümkünsüz olur. Ona gör  analizl rd , riyazi 
modell dirilm  v  alqoritml rinin i l nm si daha s rf lidir [26]. Bunun üçün 
bir sıra riyazi alqoritml r v  hesabat aparatları i l nmi dir. Kommutasiya v
q zaların b zi hallarında sxemd  üç fazlı
b k nin qeyri simmetrik rejiml ri,
böyük aktiv müqavim tl r v   g rginlik - c r yan k s n qeyri x tti 
xarakteristikalı mühafiz  aparatları olduqda, dur un dal alar üsulunda
m xsusi kökl rin tapılması mümkün olmur v  ya aparılan hesabatlarda x talar 
çoxalır. 
b k nin düyün nöqt l rind  qeyri x tti v  ya böyük müqavim tl r
olduqda, xarakteristik adlanan qaçan dal alar metodunun  t tbiqi ç tinl ir.
Bel  hallarda mü llif t r find n i l nmi  inteqral t nlikl r v  diskret Z 
çevirm l r metodu daha effektlidir [27]. Bu metodun  sasını verilmi
funksiyaların Laplas t svirind n zaman oblastına keçdikd  istifad  edil n
riyazi modell m  alqoritml ri t kil edir. Bu zaman ümumil mi  impulsiv 
funksiyalar v  inteqral bükülm  teoremi istifad  edilir. Riyazi modell m
üçün  (14.1.1) –(14.1.6) t nlikl ri  sasında nisb t n a ır rejim olan avtomatik 
t krar qo ulma - ATQ üçün h min metodun t tbiqin  baxaq. Uzun x ttl rd
müv ff q ATQ rejiml ri x tt v  apartları t hlük li ifrat g rginlikl rd n qoruyur 
v  q zadan sonra  b k ni avtomatik olaraq yenid n g rginlik m nb in  qo ur
k.14.1.5. 
kid n göründüyü kimi t
1
 anında A
2
 açarı yaxınlı ında olan qısa 
qapanma I onun açılmasına s b b olur. Sonra A
1
 açarı açılır v   x tt h r iki 

_________________Milli Kitabxana__________________ 
385 
t r fd n m nb d n ayrılır. Bu zaman qısa qapanma nöqt sind   c r yan
sıfırdan keçdikd  qövs sönür v  x ttin h min nöqt sind  mü yy n bir g rginlik
U(t
1
,l) qalır. X ttin uzunlu undan asılı olaraq qalıq g rginlik- u
0
  x tt boyu 
mü yy n qanunla d yi ir. M s l n, A
2
 açarı açıq olduqda bu g rginlik, 
(14.1.10) – a uy un
kild  kosinus qanunu il   d yi c kdir. Z çevirm l r
metodunun t tbiqini daha aydın göst rm k üçün xüsusi hal kimi g rginlik
d yi m l ri n z rd n atılır. Do rudan da x ttin uzunlu u böyük, avtomatik 
t krar qo ulma müdd ti is  dal anın bu x tt boyu yayılma müdd tin  nisb t n
qısa olarsa, kosinusoidal d yi m ni n z rd n atmaq olar. Onda u
0
 sabit q bul
edilir. Bu halda x ttin hiperbolik tip (14.1.1) t nlikl ri a a ıdakı kimi yazılır:
d
u
x
sh
z
x
sh
x
p
I
z
x
ch
p
U
x
p
U
d
d
0
,
0
,
,
(14.1.27)
d
u
x
ch
x
sh
z
p
U
x
ch
p
I
x
p
I
d
0
0
,
0
,
,
(14.1.28)
k.14.1.5. Avtomatik t krar qo ulma kommutasiyasının hesabat sxemi 
Bu t nlikl rd n orijinal oblastda t yin edil n g rginlik v  c r yan funksiyaları,
1 v  2 nöqt l r üçün daha iki (14.1.2) v  (14.1.3) t nliyin birlikd  h llini t l b
edir. N tic d  operator  kilind  a a ıdakı hesabat ifad l ri alınır: 
x ttin vv lind ki c r yan v  g rginlik – 
gir
m
gir
m
gir
m
gir
z
z
p
U
z
z
p
E
p
U
z
z
p
U
p
E
z
p
I
1
0
,
0
,
;
1
1
0
,
0
x ttin ixtiyari nöqt sind ki g rginlik –

_________________Milli Kitabxana__________________ 
386 
p
U
x
sh
z
z
p
U
p
E
ch
sh
x
ch
z
z
p
U
p
E
x
p
U
gir
m
gir
m
0
0
0
1
1
,
            (14.1.29)
x ttin sonu üçün g rginliyin ifad si –
p
U
ch
z
z
p
U
p
E
l
p
U
gir
m
0
0
1
1
,
(14.1.30)
Burada 
ch
2
-sh
2
=1, r/L= , r
m
/L
m
= ,
2
p
LC
,
2
2
2
2
1
1
e
e
e
e
z
z
p
p
d
gir
v  z
m
=r
m
+pL
m
kimi q bul edilir.
(14.1.30) ifad sin  Z çevirm si t tbiq edil rs , a a ıdakı hesabat formulası
alınar:
0
2
2
/
2
2
1
1
0
1
2
1
1
1
1
1
,
u
e
z
e
z
e
z
e
z
z
e
z
z
e
r
z
u
z
E
l
z
u
T
d
T
m
(14.1.31)
Mü yy n çevirm l r apardıqdan sonra, a a ıdakı ifad  alınır:
0
1
2
1
2
2
2
1
1
0
1
1
1
,
u
z
q
z
q
z
q
u
z
E
z
s
l
z
u
(14.1.32)
burada s
+1
=2
2
/
1
e
r
e
m
T
; q
1
=-e
- T
+(1+e
- T
)/r
m
;
 q
2
=-e
-
; q
2 +1
=(e
- T
+(1-e
- T
)/r
m
)·e
- /2
 kimi sabit  msallardır.
 
(14.1.32) formulası verilmi  hesabat sxemin  aid avtomatik t krar
qo ulmanın Z oblastında olan hesabat alqoritmidir. Bu ifad d n zaman 
oblastına keçid sad rekurrent c m formulalar il  a a ıdakı kimi yazılır:
1
2
1
0
1
0
,
,
l
n
u
q
u
T
n
e
s
l
n
u
        (14.1.33)

_________________Milli Kitabxana__________________ 
387 
Göründüyü kimi (14.1.33) ifad sinin ikinci c mi üçün hesabat  =1 (v  ya  -1) 
addımından ba layır v  bu addımda x ttin sonu üçün g rginliyin bir  vv lki
addımdakı qiym tl ri n z r  alınır. Ona gör  bu ifad l r rekurrent formula 
deyilir. A a ıda, sxem v  (14.1.33) ifad si üzr  aparılmı  hesabatların
n tic l ri
yril r
kilind  verilmi dir.  U(l,t)  g rginlik ifad sinin
yril r
kilind  verilmi  funksiyaları qalıq u
0
  g rginliyin müxt lif (±) i ar l ri v
mütl q qiym tl ri üçün alınmı dır. Burada xüsusi hal kimi u
0
=0, sonu açıq
olan x ttin (14.1.15) ifad sin  gör  alınmı
yrisinin
k.14.1.2-d  verilmi
forması göst rilir. 
Göründüyü kimi bu usulda hiperbolik tipli t nlikl ri Z –çevirm si il
c bri
kil   v  qapalı c m
kilin   g tir r rk h ll edirl r (14.1.33). Alınmı
g rginlik 
yril ri daha s lis d yi m  xarakterin  malik olub, real 
osilloqramlara yaxındır
k. 14.1.6 [34].  yril rd  qalıq u
0
g rginliyinin h m
mütl q qiym tl ri, h m d  qo ulma anında malik olduqları (±) i ar l ri n z r
alınmı dır.
kil 14.1.6 da hesablanmı
yril r ail si verilmi dir. Onlar qalıq
g rginlikl rin 0.5 addım qiym tl ri il -1,0  –dan +1,0-a q d r d yi diyi hal 
üçün yuxarıda alınmı  alqoritml r  gör , s h.384-d  «MATLAB» proqramında
aparılmı dır.
yril rd n d  göründüyü kimi, keçid prosesind  ba lan ıc
rtl r
m xsusi tezlikl ri d yi dirmir. Ona gör
yril rin sıfırdan keçm  v  maksimal 
qiym tl r  çatma momentl ri eyni nöqt l r  dü ür.
Alınmı
yril r 500 kV v  500 km hava x ttl rinin dal a parametrl ri
(yayılma  msalı v  dal a müqavim tl ri) v   m nb in induktiv (L
m
/Z
d
=0,29),
aktiv müqavim ti (R
m
/Z
d
=0,08) n z r  alınmaqla  hesablanmı dır. Hesabatlar 
nisbi vahidl rd  (müqavim tl rin, x ttin dal a müqavim tin  olan nisb ti kimi) 
aparılmı dır.  Bu m s l nin yuxarıda göst rilmi  dur un dal alar (14.1.17) v
inteqral t nlikl r (14.1.25) metodu il  h ll ri d  yaxın n tic l r vermi dir  k. 
14.1.2.  
Bu kitabda veril n (14.1.25) v  (14.1.32) ifad l rin   g tiril n  yeni 
alqoritml r daha universal v  hesabatlar üçün  lveri lidirl r. Göst ril n
alqoritml r v  mü llif t r find n alınmı  n tic l r Moskva Energetika Institutu 
«Yüks k g rginlikl r texnikası» kafedrası v  AzTU-n «Elektrik izolyasiyası v
kabel texnikası» kafedrasında 1976-78 ci ill rd  ba lanmı dır. Hazırda h min 
m s l l rin aktuallı ı yen   d  qalmaqdadaır,  «Elektrik t chizatı v
izolyasiyası» kafedrasında bu  istiqam td  i l r davam etdirilir.  

_________________Milli Kitabxana__________________ 
388 
k.14.1.6. ATQ rejimind  x ttin sonu üçün g rginlik  yril ri. Maksimal 
g rginlik halı, x ttin mütl q qiym tc  m nb in maksimal qiym tin , i ar c
ks 
qalıq g rginliy  qo uldu u hala uy un olur