Корпоратив идаряетмя

BAZAR VƏ KEÇİD DÖVRÜ İQTİSADİYYATI ŞƏRAİTİNDƏ KORPORATİV İDARƏETMƏ

Kolin Meyer

GİRİŞ

Korporativ idarəetmənin xüsusiyyətləri iqtisadiyyata necə təsir edirsə, iqtisadiyyatın vəziyyəti də korporativ idarəetmənin xarakterinə eləcə təsir göstərir. Bu qarşılıqlı əlaqə Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrinin keçid iqtisadiyyatında daha aydın hiss olunur. Son zamanlar indiyə qədər tamamilə yaddan çıxarılan mövzulardan heç biri akademik dairələrin və həm də siyasətçilərin şüurunda bu qədər mühüm yer tutmur. Onların hamısı, Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrində korporativ idarəetmənin hər hansı sisteminin olmaması faktı ilə üzləşiblər və yaranan vəziyyətdən çıxış üçün universal üsul təklif edən də tapılmır.

Bu məqalə kitaba daxil edilən digər materiallar üçün bir növ ön söz mahiyyətindədir. Burada biz korporativ idarəetmənin nə olduğunu müəyyənləşdirmək, müxtəlif ölkələrdəki korporativ idarəetmə formalarını təsvir etmək və eləcə də onlardan hansının Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələri üçün münasib olduğu barədə öz mülahizələrimizi söyləmək cəhdini edirik. Bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə korporativ idarəetmənin tək yeganə modelinin olmaması fikri bu kitabda təqdim olunan bu və digər işlərin leytmotividir. Bundan əlavə təcrübədən göründüyü kimi, region ölkələrinin amirlik iqtisadiyyatı sistemlərindən bazar iqtisadiyyatına keçməsi yeganə bir model üzrə baş vermir. Korporativ idarəetmə modellərinin böyük bir çoxluğu mövcuddur və bunlardan bizim vəziyyətimizə uyğun olanını seçə bilərik.

Korporativ idarəetmə sistemlərində olan seçim müxtəlifliyi heç bir yerdə bu cür aydınlığı ilə görünmür. Bazar iqtisadiyyatının konkret formaları arasındakı fərqlər kapital bazarının daxili quruluşu və həmçinin korporativ idarəetmənin formaları ilə izah olunur. Bu fərqlər, öz növbəsində, şirkətin təşkilinin formalarını, sənaye sahələrinin daxili quruluşunu və fəhlələrlə işverənlər arasındakı qarşılıqlı münasibət üsullarını müəyyənləşdirir. Bu fərqlərin bəzən çətin nəzərə alınacaq mədəni ənənələrdə və tarixi şərtlərdə öz mənbələri var. Bu məqalə büqün bu amillərin dolğun təhlilini nəzərdə tutmur. Biz daha sadə məqsəd güdürük, məqsədimiz idarəetmənin müxtəlif mexanizmlərini təqdim etmək, onların müxtəlif ölkələrdə tətbiqi təcrübəsini təsvir etmək, bu mexanizmlərin hər birinin məziyyətləri və çatışmazlıqlarına hərtərəfli baxmaq, eləcə də bununla əlaqədar Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrinin iqtisadiyyatının qarşılaşdığı konkret problemlər üzərində dayanmaqdır. Bu işin sonunda, bir çox hallarda müvafiq idarəetmə sisteminin seçimi zamanı əhəmiyyətli olan amillərin diqqətlə araşdırılmasını əvəz etmədiklərinə baxmayaraq, xüsusi rəylər veriləcəkdir.

KORPORATİV İDARƏETMƏNİN PROBLEMİ

Korporativ idarəetmə sistemi özü-özlüyündə, şirkətin öz investorlarının maraqlarını təmsil və müdafiə etməsi üçün təşkilati modeldir. Direktorlar şurasından tutmuş icra qurumunun əmək haqqının ödənilməsi sxemi və müflisləşmənin bəyan edilməsi mexanizlərinə qədər bir çox şey bu sistemə daxildir. Tətbiq olunan modelin tipi bazar iqtisadiyyatı çərçivəsində mövcud olan şirkətin quruluşundan asılıdır. O, müasir korporasiyaya sahiblik və onun idarə edilməsi üzrə vəzifə bölgüsü faktının özünü əks etdirir.

Biznesin korporativ forması nisbətən yeni təzahürdür və o, zamanın müəyyən tələblərinə cavab olaraq meydana gəlib. Hüquqi dillə desək, korporasiya ayrı-ayrı şəxslərin təşkilatıdır. Bu təşkilat müstəqil iqtisadi subyekt kimi, korporasiyanın ayrı-ayrılıqda hər bir üzvünə məxsus olan hüquq, imtiyaz və öhdəliklərdən fərqli olan müəyyən hüquqlara, imtiyazlara və öhdəliklərə malikdir. Biznesin korporativ formasının dörd xüsusiyyəti investorlar üçün daha cəlbedicidir: korporasiyanın hüquqi şəxs kimi müstəqilliyi, fərdi investorların məhdud məsuliyyəti, fərdi investorlara məxsus olan səhmlərin digər şəxslərə verilməsi imkanı, mərkəzləşdirilmiş idarəetmə .

Əvvəlinci iki xüsusiyyət korporasiyanın məsuliyyəti ilə onun ayrı-ayrı üzvlərinin məsuliyyəti arasında sərhəd qoyur: korporasiyaya məxsus olan şey, onun üzvlərinə məxsus olmaya da bilər və korporasiyanın daşıdığı məsuliyyət ona daxil olan şəxslərin məsuliyyəti olmaya da bilər. Fərdi investorların məsuliyyət dərəcəsi, onların korporasiyaya qoyduqları payın həcmi ilə məhdudlanır və uyğun olaraq onların mümkün olan ziyanları qoyduqları paydan artıq olmayacaqdır. Biznesin korporativ idarəedilməsi formasının yayımlanması investorlar üçün investisiya riskinin diversifikasiya edilməsi imkanını yaradır, belə ki, onlar «yumurtaları bir səbətə qoymadan» (yəni, kapitallarının hamısını bir quruma sərf etmədən), eyni zamanda bir sıra şirkətlərdə də iştirak edə bilərlər. Bunun sayəsində, korporasiyalar iqtisadiyyatın indiki miqyaslarında zəruri olan maliyyə ehtiyatlarını qazanır, eləcə də səviyyəsi hər bir fərdi investorun imkanı xaricində olan riski üzərinə götürə bilir.

Bununla yanaşı, şirkət fəaliyyətinə nəzarətin bir hissəsinin itirilməsi hesabına məhdud məsuliyyətin üstünlüyü əldə edilir. Korporasiya şirkətin əməliyyatlarının idarə olunması hüququnu menecerlərə verir. Elə buna görə də, şirkətlərin səhmdarları, prinsipial əhəmiyyətli qərarlar istisna olmaqla, korporasiyanın fəaliyyətinin bir çox aspektləri üzrə qərarların qəbul olunması hüququnu direktorlara və menecerlərə ötürürlər. Korporasiyanın kapitalının əhəmiyyətli dərəcədə «xırdalanması» şəraitində, yəni hər biri şirkətin əhəmiyyətsiz dərəcədə kapitalına sahib olan çoxsaylı səmhdarlar tərəfindən korporasiyanın təsis edilməsi zamanı onun fəaliyyəti üzərində nəzarət vasitələrinin səhmdarlar tərəfindən «güzəştə» verilməsi sahiblik və idarəetmə vəzifələrinin ayrılmasına gətirib çıxarır. Açıq tipli iri korporasiyalar üçün kapitalın belə xırdalanması, nəinki istisna haldır, daha çox normal vəziyyətdir. Məsələn, Britaniyanın ümumiyyətlə iri səhmdarı olan açıq tipli iri korporasiyalarının yalnız 13%-də malik olduğu zərfdə kapitalın 25%-dən çox hissəsi olan səhmdar mövcuddur. Bu tipli şirkətlərin ancaq 6%-də yalnız bir iri səhmdar vardır və ancaq yüzdə bir halda bir səhmdara məxsus olan zərf səhmdar kapitalının 75%-dən çoxdur.

Əgər sahibkarların və menecerlərin maraqları tamamilə üst-üstə düşmüş olsaydı, sahiblik və şirkətin fəaliyyətinə nəzarət funksiyalarının biri-birindən ayrılması heç bir ciddi promlemlər yaratmazdı. Bu maraqların ayrılmasını fərz etmək üçün isə bizim kifayət qədər əsasımız var. Birincisi, menecerlər səhmdarların maraqları ilə birbaşa əlaqədar olmayan korrupsiyanın ölçüləri, yaxud tutduqları vəzifə ilə bağlı hakimiyyət və nüfuz kimi bir sıra amillərin təsirinə məruz qalırlar. Belə mülahizələr menecerləri, nəinki səhmdarların maraqları ilə uyuşmayan və hətta onların ziyanına olan (deyək ki, şirkətin ofisi üçün yeni göydələnin tikintisi barədə) qərarların qəbuluna gətirib çıxara bilər. İkincisi, menecer və səhmdarların aldıqları maddi mükafatların forması və ölçüləri biri-birindən fərqlənir. Ənənəvi olaraq menecerlərə əmək haqqı şəklində təminatın zəmanəti verilir. Eyni zamanda isə, şirkət özünün bütün öhdəlikləri üzrə hesablaşdıqdan sonra, səhmdarlar onun gəlirinin qalan hissəsinə sahiblik iddiasında ola bilərlər. Bu iki mükafatlandırma formasının bir-biri ilə əlaqələndirilməsinin qeyri-mümkünlüyü onların təbiətindən irəli gəlir, halbuki bu istiqamətdə bir çox cəhdlər edilib. Menecerlərə şirkətin səhmləri, opsionlar şəklində mükafatlar verilmiş, eləcə də onların əmək haqlarının səviyyəsinin korporasiya səhmlərinin dəyər səviyyəsilə uzlaşdırılması cəhdi edilmişdir.

Menecerlər ilə səhmdarların maraqlarının uzlaşdırılmasının bu cür əsaslandırılmış üsullarının uğurla nəticələndiyi halda da problem olduğu kimi qalır. Bir qayda olaraq, səhmdarlar konkret korporasiyaya öz əmanətlərinin bir hissəsini qoyub, investisiyalarını bir sıra şirkətlər arasında paylaşdırırlar. Menecerlər isə əksinə, öz əmanətlərini bir yerdə - işlədikləri şirkətdə cəmləşdirirlər. İş onların başlıca sərvətidir və onun itirilməsi onlar üçün çox ciddi təhlükə yaradar. Buna görə də, son nəticədə maraqlarının uzlaşacağı ehtimalına baxmayaraq, menecer səhmdarın bəyənməyəcəyi qərarlara üstünlük verə bilər. Səhmdarlar korporasiyanın yüksək gəlir əldə edəcəyi əməliyyatlara üstünlük verirlər. Eyni zamanda menecerlərə isə, gözlənilməz hadisələrin yaratdığı təhlükənin azaldılması üçün atılan addımlar sərfəlidir, məsələn: xarici borc hesabına yox, bölüşdürülməmiş gəlir hesabına maliyyələşdirmə, yaxud şirkət kapitalının diversifikasiyası yolu ilə müflisləşmə təhlükəsinin azaldılması.

Bir qrup kimi, səhmdarlar korporasiyanın idarəedilməsinə nəzarəti həyata keçirməyə səy göstərirlər. Səhmdarların sayı çox olduqca, ayrı-ayrılıqda onların hər birində nəzarətə vaxt və qüvvə sərf etməyə istək az olur. Mənfəətin hamı arasında bərabər paylandığı zaman idarəetmənin qayğılarını heç kim öz üzərinə götürmək istəmir. Bu, iqtisadçıların «minib ödənişsiz getmək» problemi («free rider» problem) adlandırdıqlarının klassik nümunəsidir. Səhmdarların hər birinin korporasiyanın inzibati heyətinin fəaliyyətinə nəzarət etməli olduğu halda onlar bu iş üzrə səyləri digərlərinin öhdəsinə qoymağa meyllidirlər («minib ödənişsiz getmək»). Digər tərəfdən, əgər heç kim «arabanı çəkməyəcəksə», onda arabada heç kim də getməyəcəkdir. Buna görə, səhmdarların idarəetməyə belə münasibəti nəticəsində şirkətin fəaliyyəti nəzarət altından çıxa bilər. Səhmdar kapitalın «xırdalanması» səbəbindən idarəetmə və sahibkarlıq funksiyalarının məlum ziddiyətlərinin yarandığı şəraitdə inzibati heyətin fəaliyyətinə nəzarət məsələlərinin həlli, elə korporativ idarəetmə probleminin özünü təşkil edir.

KORPORATİV MÜNASİBƏTLƏRİN İŞTİRAKÇILARI

Yuxarıda şərh olunanların nəticəsi kimi, korporativ idarəetmənin əsas funksiyası şirkətə maliyyə ehtiyatlarını təqdim etmiş səhmdarların maraqlarına uyğun olaraq şirkətin fəaliyyətini təmin etməkdir. Bu tərif üzdə çox sadə görünsə də, özündə bir sıra mürəkkəb və mühüm məsələləri ehtiva edir:

• Əgər korporasiyanı müxtəlif tipli səhmdar qrupları (iri və xırda, adi və imtiyazlı səhmlərin sahibləri) təşkil edirsə, bu qrupların da hüquqları ayrıca təmsil olunmalıdırmı?

• Korporasiyanın fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsi həm kənar borcun və həm də səhmdar kapitalın hesabına həyata keçirilir. Bu isə, şirkətin kreditorlarının və səhmdar kapitalın sahiblərinin maraqlarının müxtəlifliyini ehtimal edir. Bununla əlaqədar, korporativ idarəetmə sistemində bu hər iki kateqoriya təmsil olunmalıdırmı?

• Səhmdar və borc kapitalı investisiyanın yalnız bir tipini - maliyyə kapitalını təmsil edirlər. Eyni zamanda, şirkət fəaliyyətinin digər üzvləri isə, kapitalın başqa növlərini, məsələn, muzdla işləyən əməkdaşlar «insan kapitalı»nı investisiya edirlər. Korporasiyanın idarəetmə sistemi bu qrup investorların da maraqlarını nəzərə almalıdırmı?

Bunlar sadə məsələlər deyil və müxtəlif ölkələrdə onların həllinin özünəməxsus üsulları mövcuddur. Aşağıda görəcəyik ki, korporativ idarəetmənin müxtəlif ölkələrdəki tərkibinin və proseslərinin müxtəlifliyi bu üsullardakı fərqləri müəyyənləşdirir.

Buna baxmayaraq, öncədən bu məsələlərin bəzilərinin üzərində daha müfəssəl dayanmağa cəhd edək. Beləliklə, birincisi, şirkətin fəaliyyətinə kapital qoyan investorların müxtəlif qrupları mövcuddur. Maliyyələşdirilmə həm səhmdar və həm də borc kapitalın hesabına həyata keçirilir. Belə şəraitdə isə, səhmdarların və kreditorların maraqlarının müxtəlifliyi daha xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Səhmdarların qalıq mənfəət adlanan bir şeyi, yəni şirkətin gəlirindən onun kreditorlar, təchizatçılar, əməkdaşlar, hökumət və s. qarşısındakı bütün öhdəlikləri üzrə məbləğlər çıxıldıqdan sonra qalan vəsaiti almağa hüquqları vardır. Beləliklə, korporasiya tərəfindən bu və ya digər qərarın qəbul edilməsi nəticəsində gözlənilən mənfəətin səviyyəsi yüksək olduqca səhmdarlar daha yüksək mənfəət götürməyə ümid edirlər. Korporasiyanı borc kapitalla təmin edənlər (istiqrazların sahibləri və banklar) isə, səviyyəsi onlar ilə korporasiya arasındakı müqavilədə təsbit olunmuş mənfəəti götürürlər. Buna görə də kreditorlar korporasiyanın yüksək gəlir almasında maraqlı olmaya da bilərlər. Onları qoyduqları vəsaitlərin mütləq özlərinə qaytarılması daha çox maraqlandırır.

Elə buna görə də, kreditorlar investisiya alternativlərinin müəyyənləşdirilməsində müəyyən konservatizm göstərməyə meyllidirlər və səhmdarlardan fərqli olaraq yüksək mənfəətlərin alınmasına aparan, lakin eyni zamanda riskin yüksək səviyyəsi ilə bağlı olan qərarlara çox az üstünlük verirlər. Maraqların bu konflikti borc kapitalın payı çox olan və sahibləri yüksək riskli investisiya qoyuluşuna meyllənən korporasiyalar üçün xüsusilə səciyyəvidir. Bu ona görə baş verir ki, uğurlu kapitalqoyuluşu və yüksək gəlirlərin alındığı halda mənfəət yalnız sahibkarların payına düşür, investisiya proqramı iflasa uğradıqda isə ən çox zərər çəkən kreditorlar olur. Hər necə olursa olsun, şirkətin səhmdarları və kreditorlarının maraqlarının xarakterindəki fərqlər onu ehtimal edir ki, bu qruplarda korporasiyanın idarə edilməsinə nəzarət üzrə fərqli üsullar yarana bilər, eləcə də onları bu nəzarətin icrasına sövq edən bir-birindən fərqli səbəblər əmələ gəlir.

Bununla yanaşı, korporasiyanın idarəetmə sistemindəki təmsilçilik problemi maliyyə investorlarının mövcudluğu faktı ilə sona yetmir. Şirkətin fəaliyyətində bu və ya digər formada öz payları olan investorların digər kateqoriyaları da vardır. Belə ki, qulluqçular şirkət çərçivəsində uğurla istifadə oluna biləcək (şirkətdən xaricdə isə az dəyərli olan) özlərinə məxsus səciyyəvi vərdiş və bacarıqlarını şirkətin ixtiyarına verməklə bu investisiyaları həyata keçirirlər. Əgər şirkətlər məşğulluq üçün optimal şərait yaratmaq iqtidarında deyilsə, şirkət və ya sənaye sahəsi üçün belə səciyyəvi investisiya tipləri uğurla gerçəkləşdirilə bilməz. Əgər qulluqçular həqiqətən də investordurlarsa (insan kapitalının təchizatçıları), onda onların maraqları maliyyə investorları olan səhmdarların maraqlarından mühüm dərəcədə fərqlənə bilər.

Bundan əlavə, əgər biz korporasiyanın idarə edilməsi üzrə «qeyri-maliyyə» investorlarının hüquqlarını tanıyırıqsa, biz onu da etiraf etməliyik ki, korporasiyanın yalnız qulluqçuları bu cür investorlardan deyil, başqaları da var. Belə ki, bu və ya digər korporasiyanın təchizatçıları çox hallarda başqa məqsədlərə yönəldilməsi mümkün olmayan və yalnız korporasiyanın sifarişlərinin yerinə yetirilməsi üçün istifadə olunan avadanlığa vəsait sərf edirlər. Məsələn, avtomobil sənayesi üçün hissələr hazırlayan və konkret avtomobil müəssisəsini bu və ya digər detal və ya hissə ilə təchiz edən istehsalçını təsəvvür edək. Bu detal və hissələr konkret istehsalçının buraxdığı yalnız bir avtomobilin tipində istifadə oluna bilər. Təchizatçı da bu nadir detal və hissələrin hazırlanması üçün zəruri olan avadanlığa vəsait sərf etməyə məcburdur. Beləliklə, təchizatçının gəliri avtomobil istehsalçısının fəaliyyəti ilə elə sıx bağlanır ki, ona da istehsalatın investoru kimi baxmaq olar.

«Qeyri-maliyyə» investorlarının siyahısı yalnız qulluqçular, təchizatçılar və alıcılarla tükənmir. Yerli idarəetmə orqanları yeni şirkətlərin cəlb edilməsi və onların rəqabət qabiliyyətinin artırılması məqsədilə infrastrukturu genişləndirməklə və şirkətlər üçün əlverişli vergiqoyma şəraiti yaratmaqla korporasiyanın fəaliyyətinə kapitalqoyuluşunu həyata keçirirlər. Ərazilərində şirkətin fəaliyyət göstərməsində birbaşa maraqlı olduqları üçün onlar belə hərəkət edirlər. Bundan əlavə, bu şirkətlər regionun həyatına əhəmiyyətli dərəcədə təsir (həm müsbət və həm də mənfi) göstərirlər, məsələn, əhalinin məşğulluğunu təmin edirlər, digər tərəfdən isə ətraf mühiti çirkləndirə bilərlər. Belə olan halda, yerli əhalinin bu şirkətlərin idarə olunmasında iştirak etmək hüququ vardırmı?

Həqiqətən də, korporativ idarəetmə problemi kifayət sayda maraqlı qruplar - səhmdarlar, kreditorlar, qulluqçular, təchizatçılar, alıcılar, yerli əhali üçün əhəmiyyətlidir. Bütün bu maraqlı şəxsləri korporasiyanın əmlakında «həmiştirakçı» adlandırmaq olar . Bu anlayış altında investisiyaları tam və ya qismən yaradan və beləliklə də korporasiyanın işinin keyfiyyətində maraqlı olan şəxslər nəzərdə tutulur. Korporativ idarəetmədə hansı qrup «həmiştirakçılar» təmsil olunmalıdır sualı şirkət qarşısında duran fundamental məsələdir. Bu mənada, korporativ idarəetmənin nə cür həyata keçirilməsi məsələsinin mühümlüyü ayrıca şirkətin, yaxud ayrıca inzibati vahidin çərçivəsindən kənara çıxır və bu da iqtisadi səviyyəcə daha ümumi mülahizələrin nəzərə alınmasını tələb edir.

Keçid dövrü şəraitində korporativ idarəetmənin səmərəliliyi səhmdar münasibətlərinin müxtəlif aspektlərinin uğurlu inkişafından birbaşa asılıdır. Hətta müəssisələrin özəlləşdirildiyi halda da, onların fəaliyyəti idarəetmə və nəzarətin səmərəli sistemindən birbaşa asılıdır. Xüsusilə keçid dövrünün ilk mərhələlərində korporasiyaların idarəetmə sistemləri əsas diqqəti yalnız müəssisənin işinə deyil və həmçinin bu müəssisələrin daha səmərəli fəaliyyətinə imkan verəcək daxili idarəetmə qurumlarının yaradılmasına yönəltməlidirlər. Müəssisələrin maliyyələşdirilməsini, idarə və nəzarət edilməsini həyata keçirməyə qadir olan institutların təsis edilməsi keçid dövründəki iqtisadiyyatın uğurlu inkişafı üçün ilkin şərtlərdir və bunlardan kənarda korporativ mülkiyyət sektoru yarana bilməz. Bununla əlaqədar olaraq mərkəzi məsələ aşağıdakıdır: bu institutlar hansı üsulla yaradılmalıdır, artıq mövcud olan təşkilatlarda hansı islahatlar keçirilməlidir və keçid dövrünün iqtisadiyyatı çərçivəsində onların fəaliyyətinə korporativ idarəetmənin və nəzarətin hansı modelləri tətbiq edilməlidir.

Bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə korporativ idarəetmə üçün bir neçə müxtəlif mexanizm istifadə olunur:

1. Korporasiyanın direktorlar şurasında iştirak.

2. Düşməncəsinə udulma (qəsb edilmə).
3. Səhmdarlardan etibarnamə üzrə səlahiyyətlərin alınması.
4. Müflisləşmə mexanizmi.

Bu mexanizmləri nəzərdən keçirək.

KORPORASİYALARIN DİREKTORLAR ŞURASI

İnvestorlar tərəfindən şirkətin menecmentinin fəaliyyətinə daxili nəzarətin həyata keçirilməsi mexanizmlərindən ən geniş istifadə olunanı, sahibkarların maraqlarının qorunması üzrə səlahiyyətlər verilmiş agentlərin cəlb edilməsidir. Bu agentləri «kənar», «autsayder» və ya «müstəqil» direktorlar adlandırırlar (icraçı direktorlardan fərqli olaraq). «Müstəqil» direktorlar idarəetmə vəzifələrini icra etmədiklərinə görə menecerlərə təsir edən amillərin təsirindən azaddırlar və menecerlər ilə əmək müqavilələri bağlamadıqları üçün də onların şirkətdəki mövqeləri investorların maraqlarının qorunmasına daha yaxşı kömək edir. Eyni zamanda, şirkətin fəaliyyətinə səmərəli nəzarət o halda mümkündür ki, bu vəzifəni icra edən şəxsin korporasiyanın fəaliyyətilə təfsilatlı tanışlığı olsun. Belə biliklərə yalnız korporasiyanın idarəetmə aparatının ştatlı işçiləri malikdir və onlardan bəziləri korporasiyanın direktoru vəzifəsinə irəli çəkilir. Adətən onları icraçı və ya «daxili» direktor («insayder» - ingilis dilindəki inside sözündən) adlandırırlar.

Direktorların bu iki qrupu korporasiyanın daxili işlərinin idarəedilməsini həyata keçirən direktorlar şurasını (və ya idarəsini) təşkil edirlər. Direktor şuraları quruluşca fərqlənə də bilər, buna baxmayaraq adətən idarəetmənin təşkilati tərkibi ya vahid (unitar) və ya da ikili (ikipalatalı) şuranın mövcudluğunu ehtimal edir. Ənənəvi olaraq Amerika idarəetmə sistemi təsəvvürünü yaradan unitar şura çərçivəsində icraçı və müstəqil direktorlar şuranın iclaslarında yanaşı, birgə iştirak edirlər. İcraçı direktorlar kimi müstəqil direktorlara da hüquqi cəhətdən oxşar səlahiyyətlər verilir. Bütün şura tam vahid qurum kimi aşağıdakı məsələlər üzrə məsuliyyət daşıyır: şirkətin strateji məqsədlərinin əsaslandırılması, bu məqsədləri gerçəkləşdirməyə qabil olan rəhbər işçilərin təyin edilməsi, strategiyanın gerçəkləşdirilməsinə nəzarətin həyata keçirilməsi, eləcə də şirkətin aktivlərinin idarə olunmasının nəticələri barədə səhmdarların məlumatlandırılması. İki palatalı şura isə əksinə, icraçı və müstəqil direktorların vəzifələrini ənənəvi olaraq differensiallaşdırır. Bu qurumun (alman modeli) çərçivəsində idarəetmə funksiyaları yalnız icraçı direktorlardan ibarət olan icraçı şuraya verilib, nəzarət funksiyalarını isə şirkətin icraçı direktorlarından heç birinin daxil olmadığı müstəqil müşahidə şurasının üzvləri həyata keçirir.

Həm unitar və həm də ikili şurada direktorlar şurasının təşkili və fəaliyyəti qaydaları qanunvericiliklə, halbuki bu o qədər də vacib deyildir, müəyyənləşdirilə bilər. Məsələn, Almaniyada şuranın fəaliyyət qaydaları və quruluşu kifayət qədər aydın təyin olunub: icraçı və «müstəqil» direktorların sayı göstərilməklə formalaşma sxemi, səhmdarların və qulluqçuların təmsilçiliyi, müşahidə şurasının keçirməli olduğu iclasların sayı qanunla təyin olunur. Böyük Britaniya və ABŞ-da isə əksinə, buna bənzər qanunvericilik məhdudiyyətləri yoxdur, məsələn, müstəqil direktorların dəqiq sayını və ya şuraya sədrlik qaydalarını təyin edən qanun möcud deyil.

Direktorlar şurası korporativ idarəetmənin ən düzgün formasını təcəssüm edir. Prinsipcə, belə səmərəli təsir sistemi korporasiya fəaliyyətinin bütün problemlərini, digər idarəetmə formalarından istifadə etmədən həll edə bilərdi: korporasiyanın idarəedilməsinin təmini üzrə şuranın bacarıqsızlığının hər bir konkret halı diqqətsiz və səriştəsiz iş nümunəsi kimi qəbul edilə bilər. Buna baxmayaraq, şuraların işindəki xətalar tez-tez baş verdiyinə görə biz onları kənara ata bilmərik. Bu xətaların səbəbləri şuralara xas olan iki çatışmazlıqdadır. Birincisi, direktor şuraları hətta öz şirkətlərinin fəaliyyətindəki uğursuzluqların öhdəsindən gəldikləri halda da, onlar bir çox digər şirkətlərin qarşısındakı çətinliklərin aradan qaldırılması iqtidarında olmaya bilərlər. Bütün sahənin fəaliyyətinin optimallaşdırılması zərurətindən şirkətlərin bölmələrinin birləşdirilməsi və yaxud ləğv edilməsi, daha iri şirkətlərin yaradılması, yaxud lazımsız istehsalatın ləğv edilməsi vacib olduqda direktor şuraları islahatların yolunda əngələ çevrilə bilər. İş yerinin, sabit gəlirin və ya statusun itirilməsi qorxusundan həm icraçı və həm də müstəqil direktorlar müəssisələrin birləşməsi, yaxud ləğv olunmasına mane ola bilər və bunun da nəticəsində istehsalın həcmi azalar və işçilərin sayı ixtisar olunar. Birləşdirilmə və ya ləğv edilmə obyektləri olan şirkətlərin direktor şuraları vəziyyətə nəzarəti əldə saxlamaq üçün bu prosesin özünü poza bilərlər .

İkincisi, hətta bir şirkət çərçivəsində direktorlar şurasını menecment üzərində yeganə nəzarət alətinə çevirmək cəhdləri, şura üzvlərini menecerlərin «girovuna» çevirə bilər. Əgər korporasiyada şuradan savayı nəzarət orqanları yoxdursa, onda müstəqil direktorların menecmentin əlində alətə çevrilməməsi üçün onlardan vəzifələrinin daha mükəmməl icrası tələb olunur. Şirkətin fəaliyyəti üzərində nəzarət funksiyalarından imtina edilməsinin özü direktorlara şirkətin idarəetmə aparatının kənar müdaxilədən qoruyucusu rolunda, sakit və hərdən də rifahlı həyat vəd edir. Başqa sözlə, belə direktorların başlıca vəzifəsi səhmdarların maraqlarının qorunması olduğu halda, onlar menecerlərin maraqlarının müdafiəçisinə çevrilirlər. Bununla da bağlı belə bir əbədi sual ortaya çıxır: «Bəs nəzarətçiyə kim nəzarət edir?». Deyilə bilər ki, səhmdarlar, lakin bu cavab nə qədər də cəlbedici olsa da, o açıq-aşkar kifayətedici deyildir. Əgər səhmdarlar şuralara səmərəli nəzarət edə bilərsə, bunun əvəzində elə birbaşa menecmentin özünə nəzarət etsinlər. Bu halda isə direktor şuraları nəyə lazımdır?

UDULMA (QƏSB EDİLMƏ)

«Nəzarətçiyə kim nəzarət edir» sualının qismən cavabı korporasiya xaricindəki idarəetmə dairələrində yerləşir. Şirkətin idarəedilməsinin səviyyəsində və keyfiyyətində maraqlı olan səhmdarın sərəncamında bir neçə kənar mexanizm var. Şirkət menecmentinin fəaliyyətini nəzarətdə saxlamağa yardım edən fond və mal birjaları bunlara aiddir. Korporasiyaların idarə edilməsinin müxtəlif sxemlərində bu mexanizmlərin rolu hər bir ölkədə, həm xüsusi tədbirlərin görülməsindən və həm də tarixi yaranmış şəraitdən asılı olaraq müxtəlifdir.

Korporasiyanın maraqları səhmdarların maraqları ilə müəyyənləşən ölkələrdə (məsələn, Böyük Britaniya və ABŞ) fond bazarlarına daha çox menecmentin fəaliyyətinə nəzarətin səmərəli aləti kimi baxılır. Şirkətlərinin fəaliyyətinin nəticələrindən ümidsizliyə qapılan səhmdarlar öz səhmlərini sadəcə sata bilərlər. Şirkətin geniş səhmdarlar kütləsi narazı olduğuna görə səhmlərini satdığı zaman səhmlərin kurs qiymətinin enməsi digər şirkətlərə həmin səhmləri satın almaq və beləliklə də şirkəti qəsb etmək (udmaq) imkanını verir. Bu hadisə o zaman baş verə bilər ki, digər şirkət səhmlərin qiymətinin enməsinin şirkətin keyfiyyətsiz idarəedilməsi səbəbindən baş verdiyinə və onların əsl dəyərini əks etdirmədiyinə əmin olsun. Belə halda, səhmləri satın almış şirkət keçmiş müdirləri, şirkətin potensialını tam gerçəkləşdirməyə qadir olan menecerlər ilə əvəz edir və beləliklə də işdən qovulmaq təhlükəsi menecerlər üçün əsas stimula çevrilir.

Əslində bir çoxları qəsb etməni, menecmentin fəaliyyətinin səhmdarların maraqlarına uyğun təmin edilməsi üçün yeganə mexanizm sayır. Qəsb etmə mexanizmi investorları idarəedici heyətin fəaliyyətinə nəzarətin edilməsində fəal iştiraka şövqləndirmək əvəzinə, bu funksiyanı şirkətin səhmləri üçün daha yüksək qiymət təklif edənin öhdəsinə buraxır. «Korporativ nəzarət bazarı» adlanan və azad fəaliyyətdə olan qəsb etmə bazarı şirkətin aktivlərinin daim fəaliyyətdə olan hərracını təşkil edir: əgər şirkət aktivlərinin dəyəri müəyyən səviyyədən aşağı enirsə və «kənardakı» digər şirkət bunu özü üçün məqbul sayırsa, o, uğursuzluğa uğrayan «bəxtsiz» şirkəti özünə birləşdirərək gəlir əldə edir. Elə buna görə də, qəsb edilmə təhlükəsi şirkətin menecmentini nəinki səhmdarların maraqları üzrə fəaliyyət göstərməyə və hətta səhmdarların nəzarəti olmayanda belə, səhmlərin kurs dəyərinin maksimal yüksək səviyyəsinə nail olmağa məcbur edir.

Direktorlar şurasının az təsirli olduğu yerdə, yəni sənayenin səmərələşdirilməsi üzrə işin aparılmasında şirkətin özgə əllərə keçməsi təhlükəsi nəzarətin daha təsirli alətidir. Şirkətlərin birləşdirilməsi və bölünməsinin həyata keçirilməsi üzrə daxili maraqların olmadığı halda, yuxarıda təsvir etdiyimiz hərrac menecmentin işinin optimallaşdırılması üçün təsirli üsuldur. Həqiqətən də, qəsb edilmə bazarında alıcının bir sıra daha xırda şirkətlərə bölmək üçün iri şirkəti alması kimi sövdələşmələrin əksəriyyət təşkil etməsi, udulma təhlükəsinə pis idarə olunan şirkətlərin yox, yüksək diversifikasiya edilmiş korporasiyaların daha çox məruz qalmasından xəbər verir . Belə halda isə, qəsb edilmə idarə etmənin heç də ən yaxşı forması deyildir. O, idarəedici heyətin dəyişdirilməsi üçün çox bahalı üsuldur: o, həm alıcı və həm də satılan şirkətin fəaliyyətini qeyri-sabitləşdirir və onun nəticəsində hər iki şirkətin işlərinin yaxşılaşacağını həmişə inamla demək olmaz. Bundan əlavə, Amerika və İngiltərə mütəxəssisləri belə bir şübhələrini də söyləyirlər ki, korporativ nəzarət bazarlarının mövcud olması uzunmüddətli investisiya layihələrinin şirkətin səhmlərinin kurs dəyərinə mənfi təsir göstərəcəyindən ehtiyatlanan menecerləri yalnız qısamüddətli proqramlar çərçivəsində işləməyə sövq edəcək. Bu müddəa (halbuki, onun özü də mübahisə mövzusu ola bilər) və onunla yanaşı həm qəsb edilmənin və həm də birləşdirilmənin korporasiya ilə onun təchizatçıları, alıcıları, qulluqçuları və digər «həmiştirakçılar»ı arasındakı əlaqələri nəzərə almadan yalnız səhmdarların maraqlarına xidmət etməsi fikri də Amerika və İngiltərənin təcrübəli menecerləri arasında geniş söylənilir .

ETİBARNAMƏLƏR UĞRUNDA YARIŞMALAR

Maraqlı tərəflər səhmləri satın almadan da, səsvermə yolu ilə arzu etdikləri menecerlər heyətinin təyinatına nail olmağa qadirdirlər. Səhmlər nəinki korporasiyanın qalıq mənfəətinə iddia hüququ üzrə zəmanət verir və üstəlik öz sahiblərinə şirkət fəaliyyətinin müəyyən məsələləri, xüsusilə də direktorlar şurasında üzvlük məsələsi üzrə səsvermədə iştirak etmə hüququnu da verir. ABŞ və Böyük Britaniyada hər bir səhm səhmdara bir səs hüququnu verir və səhmdar da səsvermədə iştirak üçün digər şəxsə etibarnamə vermək hüququna malikdir. Bu ölkələrdə qəbul olunmuş təcrübə nəzərə alır ki, şirkətin menecmenti növbəti ümumi iclas haqqında səhmdarları xəbərdar etdikdə, onlardan idarəetmə səlahiyyətlərinin icrası üzrə etibarnamə diləyir və adətən də səhmdarların əksəriyyətindən bunu almağa nail olur. Etibarnamələrin alınması üzrə yarışmada mövcud menecmentin opponentləri də onun əksinə səsvermə keçirmək üçün mümkün qədər çox etibarnamə toplamağa çalışırlar. Müvəffəqiyyət qazanan tərəf, hətta səhmlərin əsas zərfini almadan belə, korporasiya üzərində nəzarətə nail olur.

Qəsbetmə kimi təsvir etdiyimiz yarışmalar prosesi də çatışmazlıqlara malikdir. Ən əvvəl, idarəetmə qurumları mubarizə obyektinə çevrildiyi üçün şirkətin idarə edilməsinin sabitliyini pozur. Prosesin özünün də yüksək maliyyə xərclərini qeyd etmək lazımdır. Bundan əlavə, yeni təyin olunan idarəetmə heyətinin iş keyfiyyətini öncədən görmək çox çətin olduğu üçün bu kimi yarışmaların səmərəli nəticələri şübhələr doğurur. Bu amillər səbəbindən etibarnamə uğrunda yarışmaların xüsusilə səmərəli olduğunu demək olmaz.

MÜFLİSLƏŞMƏ

Kənar investorlar tərəfindən korporasiyanın fəaliyyətinə nəzarətin həyata keçirilməsinin sonuncu üsulu - korporasiyanın ödəmə qabiliyyətinin olmaması və müflisləşməsinin elan olunması prosedurudur. Nə qədər ki, şirkət kreditlər üzrə öz borclarını və faizləri ödəyirsə, onun üzərində nəzarət səhmdarların və menecmentin əlindədir. Şirkətin bu ödəmələri icra edə bilmədiyi halda, onun fəaliyyətinə nəzarət kreditorların əlinə keçir. Bu keçidin xüsusiyyətləri, həm şirkətin ödəməmə qabiliyyətinin təbiətindən və həm də müflisləşmə prosesini nəzərdə tutan və tənzimləyən hüquqi normalardan asılıdır.

Məsələn, ABŞ-da gəlirliyin artması, yaxud borcun qismən ödənilməsi üçün onun yenidən formalaşması və təşkili aləti kimi, şirkətin öz daxilində müflisləşmənin bəyan olunmasından istifadə olunur. Belə hallarda idarəetmə aparatı öz yerində qalır və bəzi hüquqlarını saxlayır, lakin şirkətin yenidən təşkili planı həm kreditorlar və həm də səhmdarlar üçün məqbul olmalıdır. Əgər kreditorlar bu planı bəyənmirlərsə, onlar şirkəti «zorla» müflisləşmə proseduruna məruz qoya bilərlər. Belə halda, şirkətin fəaliyyəti barəsində ixtiyari qərar hər şeydən əvvəl kreditorların maraqlarına yönəlmiş olacaq, səhmdarların şirkətin aktivləri barəsindəki tələbləri isə ən axırda ödənəcəkdir. İdarəetmə heyəti və direktorlar şurası yeni prioritetlər baxımından şirkət üzərində nəzarət hüququnu itirəcəklər və bu nəzarət hüququ məhkəmənin təyin etdiyi ləğv edənə və ya qəyyuma keçəcəkdir.

Aydındır ki, müflisləşmə şirkətə nəzarət üzrə ən son, udulma və ya etibarnamə üzrə idarəetmədən isə qat-qat sərt tədbirdir. Şirkətin müflis elan edilməsi xeyli xərcləri, həm birbaşa (məhkəmə rüsumları və inzibati xərclər) və həm də biznesin dayandırılması və borc öhdəliklərinin təmini ilə bağlı dolayı xərcləri təxmin edir. Bundan əlavə, kreditorlar birbaşa nəzarəti müstəqil həyata keçirmək imkanında hər zaman olmurlar və kreditorların müxtəlif qrupları arasındakı mübahisələr isə müflisləşmənin istənilən nəticələri verməməsinə gətirib çıxara bilər.

Bu mülahizələr, korporativ idarəetmənin keyfiyyəti və səviyyəsinə görə bütün digərlərindən üstün olan mütləq formasının mövcud olmadığı barədə fikirlərə gətirib çıxarır. İdarəetmə institutları milli iqtisadiyyatın inkişafı prosesində növdəyişmələrə məruz qalır və bu növdəyişmələrinin nəticələri çox müxtəlif ola bilər. Müxtəlif bazar şərtləri bir nəzarət formasını önə çəkər və digərindən isə imtina edə bilər. Ümumiyyətlə, alimlərin və təcrübəçilərin bu məsələ barədə apardıqları kəsilməyən uzun sürən mübahisə və müzakirələr isə, korporativ idarəetmənin səmərəli sisteminin necəliyinin tam dərk edilməsindən bizim olduqca uzaq olmağımıza dəlalət edir.

İDARƏETMƏ SİSTEMLƏRİNİN MÜQAYİSƏLİ TƏHLİLİ

Əvvəlki bölmənin başlanğıcında biz göstərdik ki, korporativ idarəetmə sisteminə olan tələblərdə açıq tipli korporasiya çərçivəsində sahiblik və nəzarət funksiyalarının bir-birindən ayrılması nəzərə alınmalıdır. İdarəetmə problemi mülkiyyətin əhəmiyyətli dərəcədə «xırdalanması» şəraitində xüsusilə kəskin olur. Bunula yanaşı, nə açıq tipli korporasiyaların əhəmiyyətli sayda olması, nə də mülkiyyətin geniş «xırdalanması» bazar iqtisadiyyatının ümumi cizgilərinə məxsus deyildir. Bir çox ölkələrin səhmləri fond bazarlarında təmsil olunan şirkətlərinin sayı çox azdır. Əgər belə şirkətlərin miqdarı Böyük Britaniyada təqribən 2000 və ABŞ-da 6000-dən çoxdursa, Almaniyada isə cəmi 650, Fransada isə yalnız 440-dır. Məhdud sayda investorun sahiblik etdiyi özəl şirkətlər isə fond bazarında təmsil olunmur. Onlarda idarəetmə və sahiblik funksiyaları arasındakı ziddiyyətlər yoxdur və buna görə də, onlarda idarəetmə üzrə ciddi problemlər çox nadir hallarda baş verir .

Bununla yanaşı, əslində açıq tipli korporasiyalar inkişaf etmiş bütün ölkələrin «tacındakı almazdır»: bir qayda olaraq, bunlar nəhəng korporasiyalardır və ölkə iqtisadiyyatındakı əhəmiyyətli payları onların azsaylılığını üstələyir. Hüquqi statuslarının oxşarlığına baxmayaraq, belə korporasiyalar müxtəlif ölkələrdə müxtəlif təşkilati və idarəetmə problemləri ilə rastlaşırlar və onların hər biri bu problemlərin müxtəlif həllərini tapır. Həll isə əsasən mülkiyyətin quruluşundan asılıdır, yəni korporasiyanın sahiblərinin kimliyindən və sayından asılıdır.

Böyük Britaniya və ABŞ-da tipik korporasiyanın hər biri korporativ kapitalın nisbətən kiçik payına malik olan çoxlu mülkiyyətçisi vardır. Digərlərindən üstün yeganə səhmdarın olmadığı şəraitdə onlardan, eləcə də səhmdar qruplarından heç biri özünün xüsusi hüquqlarının, o cümlədən idarəetmədə təmsilçilik hüququnun tanınmasını tələb edə bilməz. Digər sənaye ölkələrinin əksəriyyətində (Almaniya, Fransa, İtaliya, Yaponiya, Koreya, İspaniya, İsveç, İsveçrə və bu siyahını davam etdirmək olar) mülkiyyət təmərküzün yüksək dərəcəsi ilə səciyyələnir . Səhmlərin iri zərfinin az səhmdarın əlində toplandığı ölkələrdə korporativ idarəetmənin rolu səhmdar kapitalın yüksək dərəcədə «xırdalandığı» ölkələrdəki rolundan olduqca fərqlənir. Bir səhmdarın səhmlərin 25, 50 və daha çox faizinin sahibi olduğu korporasiyada səhmdarların şirkətin idarəedilməsində iştirak edib-etməməsi problemi faktiki olaraq yaranmır. Səhmlərin iri sahiblərini korporasiyanın işləri ilə fəal məşğul olmağa, idarəetmə orqanında birbaşa təmsilçiliyə nail olmağa, lazım gəldikdə idarəetmə aparatını yenisi ilə əvəz etmək üçün hakimiyyət vasitələrini əlində saxlamağa vadar edən əsaslar vardır. Bu halda yarana biləcək idarəetmədə iştirak problemi «minib ödənişsiz getmək» probleminin əksidir: azsaylı səhmdarların korporasiyanın yerdə qalan digər sahiblərinin böyük kütləsinin zərərinə öz maraqlarını həyata keçirmələridir.

Mülkiyyətin iri həcmdə toplanması şəraitində quruluş səviyyəsində daha bir sual ortaya çıxır: sahibkarlar kimdirlər? Əksər ölkələrdə bir şirkətin səhmlərinin böyük hissəsi digər şirkətlərin mülkiyyətində olur. Bu kimi interkorporativ holdinq törəmələri Almaniyada olduğu kimi iyerarxik prinsip üzrə təşkil oluna bilər: A şirkəti B şirkətinin sahibidir, B şirkəti isə Q şirkətinin sahibidir və ilaxir. Bu törəmələr bir sıra Avropa ölkələrində olduğu kimi «çarpaz» həmsahiblik prinsipinə də tabe ola bilər: A şirkəti B şirkətinin, B şirkəti isə A şirkətinin səhmlərinin sahibi ola bilər. Eləcə də onlar, nəhəng sənaye qruplarının bir hissəsinə (yapon «keyretsuları» kimi) çevrilə bilər. Təsvir olunan bir sıra hallarda interkorporativ törəmələr təmiz maliyyə maraqları hüdudundan çox kənara çıxan işgüzar münasibətlərin mövcudluğunu ehtimal edir və bu halların hamısında nəzarətin ən böyük həcmi «daxili» sahibkarların ixtiyarında qalır. Buna görə də, bu sistemləri daha çox «insayderlər sistemi» (şirkətin sahiblik və idarəetmə funksiyalarını şirkətin xaricindəki investorların həyata keçirdiyi «autsayderlər sistemindən» fərqləndirmək üçün) adlandırırlar.

Yuxarıda sadalanmış amillərdən savayı, korporativ idarəetmə sistemlərinə cəmiyyətin şirkət sahiblərinin hüquq və öhdəlikləri barədə rəyinin də təsiri var. Bu təsəvvürlərin özü kimi, elə korporasiyanın fəaliyyətindən cəmiyyətin özü üçün arzuladığı nəticələrə nail olma üsulları da müxtəlif ölkələrdə bir-birindən fərqlidir. Məsələn, korporasiyalar haqqındakı bir tərəfdə duran kontinental-avropa və yapon, digər tərəfdə duran anqlo-amerika qanunları və onların əməli fəaliyyəti arasındakı fərqlərə aşağıdakı sualı da aid etmək olar: korporasiya öz səhmdarlarının yalnız alətidirmi, yaxud yox?

Bu amillərin hamısı birlikdə bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə korporativ idarəetmə təcrübəsindəki vacibi fərqləri müəyyənləşdirir. Almaniyadakı ikipalatalı idarəetmə qurumlarının və anqlo-amerika korporasiyalarındakı unitar direktorlar şurasının quruluşundakı və formalaşma üsullarındakı fərqlər yalnız onların təşkil olunma təcrübəsi ilə izah olunmur. Bu fərq korporativ idarəetmənin müxtəlif modellərinin özünəməxsus fəlsəfəsinin dərin qatlarında yerləşən fərqlərə əsaslanır. ABŞ-da təşəkkül tapmış unitar şuralar sistemi korporasiya və onun üzvlərinin eyniliyi haqqındakı təsəvvürləri əks etdirir. Bununla əlaqədar olaraq, korporasiyanın mənafeyi naminə fəaliyyət, eyni zamanda onun səhmdarlarının mənafeyi naminə fəaliyyət sayılır. Səhm sahiblərinin müxtəlif qrupları arasında heç bir fərq qoyulmur və səhmdarların bu və ya digər xüsusi qrupunun maraqlarının müstəqil direktorlar tərəfindən təmsil olunmasına da heç bir ehtiyac yoxdur. İstisna olmadan səhmdarların hamısının maraqlarının qorunması korporasiyanın hər bir direktorunun vəzifə borcudur və bu məsələ çərçivəsində direktorların ixtiyari təbəqələşməsi həmin vəzifənin icrasına mane ola bilər.

Aydındır ki, mülkiyyət tiplərindəki fərqləri əks etdirən və səhmdarlarının maraqlarının əhəmiyyətli dərəcədə müxtəlifliyi ilə səciyyələnən sistemlərdə belə yanaşma «işləyə» bilməz. O, eləcə də, yalnız səhmdarlarının deyil, həm də onu təşkil edən digər qurumların maraqlarını nəzərə alan korporasiyada da məqbul sayılmır. İki şuralı alman modeli şirkətin vəzifə və qayğılarının səhmdarlara xidmətin göstərilməsi vəzifəsindən həcmcə daha üstün olması mülahizələrinə əsaslanır: şirkət öz fəaliyyətində ona təsir edən və sonradan öz növbəsində şirkətin təsir obyektinə çevrilən çoxsaylı və müxtəlif «həmiştirakçıların» maraqlarını nəzərə almağa borcludur. Şirkətin inkişaf prosesi zamanı onun öhdəliklərinin həcmi də genişlənir. Bura yalnız bilavasitə sahibkarlar üzrə öhdəliklər deyil və həm də təchizatçılar, istehlakçılar, qulluqçular və yerli əhali üzrə öhdəliklər daxildir. Almaniyada belə hesab edilir ki, cəmiyyətin üzvləri şirkətin biznesində «həmiştirakçı» olduğu üçün açıq tipli şirkətlərin («ictimai» şirkətlər) cəmiyyət qarşısında da öhdəlikləri vardır. Buna görə də təəccüblü deyildir ki, özəl şirkətin iri korporasiyaya çevrilməsi prosesində onun idarəetmə aparatının quruluşu çoxlu dəyişikliklərə məruz qalır. Çünki, bu proses zamanı bu tipli şirkət yeni «həmiştirakçılar» qazanır.

Buna baxmayaraq ümumiyyətlə, bütün bu «həmiştirakçılar» qrupları şirkətin rifahı ilə bağlı bir-biri ilə uzlaşan maraqlara malikdirlər. Bu qrupların birbaşa maraqları üst-üstə düşməyə də bilər və onlarda şirkətin optimal siyasəti haqqında müxtəlif təsəvvürlər ola bilər. İkili şuraların yaradıcıları da elə bu mülahizələrə əsaslanmışdılar. Müşahidə şurasının funksiyalarına «həmiştirakçılar»ın müxtəlif qrupları arasındakı fərqlərin aradan qaldırılması daxildir. Eyni zamanda, icra şurası bütün «həmiştirakçılar»ın maraqlarının uzlaşdırılmasına yönəldilən strategiyanı həyata keçirir. Müşahidə şuradasında investor olmayan qrupların, məsələn qulluqçuların maraqları təmsil oluna bilər və bu təcrübə açıq tipli şirkətlər üçün qanunvericilikdə təsbit olunub. Müşahidə və icra şuraları arasında vəzifələrin dəqiq bölüşdürülməsi icra şurasına tam diqqətini şirkətin idarəedilməsi işlərində cəmləşdirmək imkanını verir. Bu bölüşdürmə icra şurasının fəaliyyətində ehtiyatlılıq dərəcəsini və həm də onun təsir gücünü artırır: müşahidə şurası menecer komandasının fəaliyyəti barədə yalnız tövsiyə verir. Bununla yanaşı, müxtəlif «həmiştirakçılar» arasında ciddi münaqişə, məsələn, qulluqçuların işdən azad edilməsi hadisəsi baş verən zaman müşahidə şurasının müdaxiləsi heç də rəsmi xarakterli olmayacaqdır.

Korporativ idarəetmə sistemləri, həmçinin maliyyə təşkilatlarının korporasiyanın fəaliyyətində oynadığı roldan asılı olan fərqləri ilə səciyyələnirlər. Böyük Britaniya və ABŞ-da səhmdar kapital üzərində institusional sahiblik funksiyası, adətən, pensiya fondları və qarşılıqlı fondlar kimi maliyyə institutlarına həvalə olunur. Almaniyada isə korporasiyanın fəaliyyətinə nəzarətdə banklar xüsusilə fəal rol oynayır. Bu, bankların yalnız korporasiya mülkiyyətinin bilavasitə sahibləri olduqlarına görə deyil, həmçinin də ayrı-ayrı səhmdarların mülkiyətini qoruyub saxladıqları və iclaslarda onların etibarnamə üzrə təmsilçiləri olduqları üçün baş verir.

Müxtəlif investorlar qruplarının korporasiyanın işinə nəzarət üzrə fəaliyyətlərinin müqayisəli xüsusiyyətləri problemi də geniş müzakirə edilib. Böyük Britaniya və ABŞ-da korporasiyaların idarə edilməsində investorların fəal iştirakı üzrə imkanları barədə şübhələr söylənilib. Amerikalılar hesab edirlər ki, Böyük Britaniyada iri investor-təşkilatlar idarəetmə işində daha fəaldırlar. Bu isə onların investisiyalarının həcminin ABŞ-dakına nisbətən bir qədər yüksək olması ilə bağlıdır. Eyni zamanda, Britaniya investorları da korporasiyaların fəaliyyətindəki öz iştirak səviyyələrinin, Almaniyada alman banklarınınkı qədər olmasını istəyirlər. Alman mütəxəssisləri isə bankların sərt nəzarətindən narazıdırlar və nəzarətin daha liberal sistemini yaratmış ingilislərə və amerikalılara qibtə edirlər. «Özgə zəmisində otun həmişə yaşıl bitməsi» məsəlinin aşkar hökm sürdüyü digər iqtisadiyyat sahəsi çətinki tapılsın.

Əslində, korporasiyaların gerçək fəaliyyəti bizim üslublaşmış təsvirlərimizdən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənə bilər. Mahiyyətcə, Böyük Britaniyada investor təşkilatları korporasiyaların idarəedilməsi işinə, o qədər də fəal müdaxilə etmirlər. Bu investorlar qrupunun həyata keçirdiyi investisiyaların, Britaniya sistemi ilə assosiasiyalanan nisbətən yüksək səviyyəsi heç də, korporativ idarəetmədə investor təşkilatlarının daha fəal iştirakına (amerikalı şərhçilərin «ah-zar» etdikləri kimi) mütləq aparıb çıxarmır. Müxtəlif ölkələrdə bir əldə toplanan səhmdar kapitalın səviyyələri arasındakı fərq kifayət qədər böyükdür: Böyük Britaniyadakı 5-10%-dən, Almaniyadakı 25% və daha yüksək faizə qədər.

Bundan əlavə, alman, yaxud kontinental-avropa modelinin fərqli xüsusiyəti korporativ idarəetmədə bankların yüksək səviyyədə iştirakı deyil, digər şirkət və ayrı-ayrı ailələrin payına düşən kapitalın yüksək toplanması səviyyəsidir. Almaniyanın korporativ sektorunun böyük bir hissəsində bankların nəzarəti və bank mülkiyyətinin özü olduqca məhduddur və burada kapitalın yüksək dərəcədə «xırdalanması» ilə səciyyələnən əhmiyyətsiz sayda şirkət istisna təşkil edir. Buradan nəticə çıxarmaq olar ki, maliyyə təşkilatlarının korporasiyaların fəaliyyətinə nəzarət üzrə guya əsas qurumlar olması yanlış təsəvvürdür. Bütün dünyada bankirlər özlərini korporasiyaların menecerləri hesab etmir və idarəetmə üzrə qərarların qəbul edilməsində bilavasitə iştirak etmək meylləri yoxdur. Bankirlərin idarə olunmasında iştirak etdikləri çoxsaylı həmsahibi olan, açıq tipli iri korporasiyalardakı fəaliyyətinin nəticələri böyük sual altındadır .

«İNSAYDERLƏR» VƏ «AUTSAYDERLƏR» SİSTEMLƏRİ

Müxtəlif idarəetmə sistemləri arasında mövcud olan fərqlər çox zaman «insayderlər»ə və «autsayderlər»ə istiqamətlənmiş sistem anlayışına gətirib çıxarır. Şirkətin səhmlərinin azsaylı sahibkarın əlində cəmləşməsini nəzərdə tutan birinci halda, şirkətin fəaliyyətinə nəzarət vasitələri «insayderlər»ə («inside» - daxili) məxsus olur və eyni zamanda da udulma, satın alınma, etibarnamə yarışı və digər bu kimi şirkət xaricindəki idarəetmə sistemləri əslində heç bir rol oynamır. Şirkətin fəaliyyətinə «insayderlər» tərəfindən nəzarət şirkətin genişləndirilməsi istiqbalı (perspektivi) ilə məhdudlanır. Bu isə marağı olan digər tərəflərə - səhmdar və qulluqçu azlıqlarının nümayəndələrinə təmsilçilik hüququ verir. Kapitalı yüksək dərəcədə xırdalanmış şirkətlər üçün səciyyəvi olan «autsayderlər» («outside» - kənar, xarici) sistemi çərçivəsində səhmdarlar tərəfindən nəzarət dolayı üsullar ilə – kapital bazarları, müstəqil direktorlar, birləşdirilmə, müflisləşmə, etibarnamə yarışı vasitəsilə həyata keçirilir. Səhmdar olmayan «həmiştirakçılar»ın da maraqlarının nəzərə alınması tələbləri ilə nəzarət dərəcəsi zəiflədilə bilməz.

Bu sistemlərin hansı daha səmərəli təsir edir? Bu, daha çox akademik sualdır. Çünki, Avropa və Yaponiyada mövcud olan «insayderlər», Böyük Britaniya və ABŞ-da kök salan «autsayderlər» sistemləri öz mövcudluqları ilə yaşamaq qabiliyyətlərini sübut edib və heç biri də öz göstəricilərinə görə digərindən üstün olmayıb. Bizim nöqteyi-nəzərimizdən, bu sistemlərin hansının keçid dövrü üçün daha əlverişli olması sualı daha maraqlıdır. Diqqətimizi bu sualda cəmləşdirməmişdən öncə, onların hər birinin müsbət və mənfi cəhətlərinə baxaq.

Müzakirədən öncə Albert Hirşmanın müşahidələrini yada salmaq faydalı olardı: hər bir təşkilatın üzvləri «səs vermək», yaxud «tərk etmək» seçimi qarşısında qalır . Korporasiyanın fəaliyyətinə nəzarət probleminin konteksti baxımından bu, o deməkdir ki, şirkətin fəaliyyətindən narazı olan investorlar ya daxili nəzarətdə fəal iştirak etmək («səs vermək»), ya da ki, öz səhmlərini satmaq («tərk etmək») imkanına hər zaman malikdirlər. Bunların hər ikisi səhmdarlara şirkətin menecmentinə nəzarət edilməsi üzrə bəzi imkanları verir: birinci halda birbaşa, ikinci halda isə dolayı şirkətin fəaliyyəti üçün zəruri olan kapitalın təmsilçilərinin kütləvi şəkildə şirkəti «tərk etməsi» hədəsi vasitəsilə. Seçimin xarakteri iqtisadi məsələdir: əgər «səs vermək» böyük məsrəflərlə bağlıdırsa, «tərk etmək» cəlbedici tədbirdir, əgər «tərk etmək» çətindirsə, üstünlük «səs verməyə» verilir. «İnsayderlər» sistemi, bir qayda olaraq, səhmdarları «səs verməyə» təşviq edən və onların «tərk etmələrini» çətinləşdirən tədbirlərə arxalanır. «Autsayderlər» sistemi isə, «səs vermənin» çətinlikləri hesabına asan «tərk etməni» təmin edən tədbirlərə üstünlük verir.

«Autsayderlər» sistemi müstəqil direktorlar institutları və idarəetmənin xarici formaları, xüsusilə də maliyyə bazarları kimi dolayı nəzarət tədbirlərini nəzərdə tutur. Bunların hər ikisi mühüm üstünlüklər verir: müstəqil direktorlar idarəedici aparatın fəaliyyətinin müstəqil qiymətləndirilməsini həyata keçirir, maliyyə bazarı isə şirkətin maliyyə vəziyyətinin daim nəzarətdə olması sistemini təklif edir. Bunula yanaşı, hər iki sistemin öz çatışmazlıqları vardır. Xüsusilə də müstəqil direktorlar ilə investorların maraqlarını birbaşa uzlaşdırmaq çox çətindir. Sahibliyin və müstəqil direktorların koalisiyalarının tez-tez dəyişən sxemləri korporasiyanın fəaliyyətinə nəzarət sistemini əhəmiyyətli dərəcədə dəyişə bilər. Şuranın iclas otağında icraçı və «qeyri-icraçı» direktorlar arasındakı «savaşlar», eləcə də müxtəlif müstəqil qruplar arasındakı «döyüşlər» Britaniya və Amerika korporasiyalarında tez-tez müşahidə olunan hadisədir. Bir şirkətin digəri tərəfindən qəsb edilməsi təhlükəsi bu qeyri-sabitliyi daha da kəskiləşdirir. Çünki, korporasiyaya nəzarəti əlinə almaq istəyən kənar direktor öz səhmdarlarına yüksək mükafat təklif etməklə, onları səhmlərini satmağa sövq edə bilər. Şirkətin daima özgə əllərə keçməsi təhlükəsi faktiki olaraq, aşağıdakı siyasi sistemi xatırladır: prezidentin müxalif partiyanın ürəyi istədiyi zaman seçkiləri elan etməyə məcbur edilməsi . Bu mənada hesabatın yüksək dərəcəsi və eləcə də heç olmaması risk törədə bilər.

Sahiblik sisteminin sabitliyi korporasiyada lazımi rəhbərliyin təmin olunması üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Çünki o, korporativ idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi üçün uzunmüddətli perspektivləri təmin edir: korporasiyanın həmsahibi qalmaq imkanı olan sahibi, ixtiyarında hər an tərk etmək imkanı olan sahibdən daha səbrlidir. Elə buna görə də, «autsayderlər» sisteminin uzunmüddətli investisiyaların qoyulması yolunda maneə olması mülahizəsi bu qədər geniş yayılıb. Bu təmayülü, fond bazarının səhmlərin uzunmüddətli investisiya qoyuluşunun sərfəliliyini əks etdirən kurs qiymətinin təyin edilməsi bacarığının olmaması ilə izah edirlər. Bu mülahizə çox mübahisəli görünür. Şirkətin qısamüddətli investisiya qoyuluşuna üstünlük verməsinə əsas səbəbin fond bazarı olmadığı aşkar görünür. Əgər belə təmayül mövcuddursa da, onu mülkiyyət və nəzarət sisteminin qeyri-sabitliyi ilə izah etmək olar.

«Autsayderlər» sisteminin bu çatışmazlıqları onun «insayderlər» sistemi ilə ziddiyyətdə olduğunu xəbər vermir. «İnsayderlər»in qarşılıqlı nəzarət və yoxlama sistemi hakimiyyətin həddən artıq təmərküzünün, fəaliyyətsizliyin, korrupsiyanın qarşısının alınması üçün üsul ola bilər, lakin «insayderlər» sisteminin qapalılığı bu təmayüllərin aradan qaldırılması yolunda maneələr qoyur. Doğrudur, bu xəstəliyə qarşı əks tədbir mövcuddur - məhsul bazarındakı rəqabət. İntensiv rəqabət şəraitində hər zaman bazarın itirilməsi və tam müflisləşmə qorxusu «insayderlər» sisteminin səmərəli işinə zəmanət verir. Belə şəraitdə «insayderlər» sisteminin «autsayderlər» sistemi qarşısında iki üstünlüyü vardır: o, bilavasitə nəzarəti və sabitliyi yüksək dərəcədə təmin edir.

Qüdrətlərinə baxmayaraq, məhsul bazarının mexanizmləri idarəetmə sisteminə bir sıra hallarda intizam təsiri göstərməyə qabil deyil. «Bazar» intizamının səviyyəsinin enməsi aşağıdakı hallarda xüsusilə gözə çarpır:

1) rəqabət mübarizəsi yoxdur, məsələn, bazardakı mövqelərin şirkət tərəfindən inhisarlaşdığı halda;

2) rəqabət mübarizəsi əməldə gerçək vəziyyətə uyğun deyil, subsidiya edilən istehsalatlar halında;

3) rəqabət mübarizəsi «qaydasız» aparılır, çoxsaylı maneələr və tariflər səbəbindən güclü rəqiblərin bazara çıxa bilmədiyi halda.

Bütün bu kimi hallarda «insayderlər» sistemi ciddi uğursuzluğa düçar ola bilər. Riskin azaldılması üçün korporasiyanın işini səmərəli səviyyədə saxlaya bilən kənar idarəetmə mexanizmlərinin tapılması vacibdir.

Bu, bizi yenidən bazar iqtisadiyyatı çərçivəsində korporativ idarəetmə sisteminin xüsusi əhəmiyyəti haqqındakı fikrə gətirib çıxarır. Bazar haqqında ən geniş yayılan təsəvvürlərdə, alıcı və satıcının sövdələrinin şərtləri barədə qarşılıqlı məqbul qərar alınanacan alverlərini davam etdirdikləri yer kimi təsvir olunur. Bu mənada bazarı çoxlu alıcı və satıcı arasındakı sövdələr nəticəsində əmələ gələn və qiymətlər üzrə həyata keçirilən alış və satış prosesi kimi müəyyənləşdirmək olar. Sazişlərin bu cür bağlanması sisteminin üstünlükləri aşkardır, fəqət burada mövcud olan (vicdansız alver riski, yaxud satıcılar arasındakı əlbirlik kimi) sualtı qayalar da çoxlarına məlumdur. Lakin bu təsəvvürü iqtisadiyyatın bütün miqyasına tətbiq etmək məsələsi ilə ən yüksək təxəyyül də bacarmaz. Bu məsələ, sistemin üstünlüklərini saxlamağa və çatışmazlıqlarını minimuma endirməyə qabil olan mürəkkəb təşkilati tədbirlərin görülməsini tələb edir. Bunun özü elə bazar iqtisadiyyatının mahiyyətini təşkil edir. Bu, adi mənadakı bazar şəraitində əmələ gələn sövdələrin bağlanması sisteminin iqtisadiyyatın bütün miqyasında cazibədarlığını və yaşama qabiliyyətini təmin edən tədbirlər və qurumlar sistemidir. Korporativ idarəetmə mexanizmləri bunu təmin edən ən mühüm qurumlar sırasındadır.

KEÇİD DÖVRÜ İQTİSADİYYATI ŞƏRAİTİNDƏ KORPORATİV İDARƏETMƏ

Qərb ölkələrinin iqtisadiyyatında korporativ idarəetmə qurumlarının yaranması və onların sonrakı təkamülü bazarın inkişafı proseslərinə hər zaman reaksiya şəklində baş verib. İqtisadiyyatları keçid vəziyyətində olan ölkələrdə bazar «sıfırdan» başlayaraq qurulmalıdır. Roman Fridman və Ancey Rapaçinskinin göstərdiyi kimi, bu tələb «[Mərkəzi və] Şərqi Avropa ölkələrinin iqtisadiyyatının dəyişdirilməsinə ciddi sistem maneələri törədən təbii paradoksa gətirib çıxarır: öz-özünə fəaliyyətdə olan bazara keçid prosesinin ən əsas ünsürü bazar qüvvələri ilə yaradıla bilməz»11. Bazar mexanizmlərini hərəkətə gətirməyə kifayət qədər imkanı olan yeganə qüvvə elə bazar qüvvələrinin devirməli olduğu qurum, dövlətin özüdür.

Bundan əlavə, bölgənin əksər ölkələrində dövlət hakimiyyəti, hələ özəlləşdirmə başlamayandan əvvəl mülkiyyətin dövlətdən ayrılması prosesi ilə ciddi şəkildə zəiflədildi. Kommunist dövrünün lap sonlarındakı iqtisadi islahatlar hakimiyyətin əhəmiyyətli hissəsininin dövlətdən alınıb müxtəlif sənaye «insayderlərinə» verilməsinə xidmət edib və beləliklə də, sənaye dairəsində müxtəlif ölkələrdə bir-birindən olduqca fərqlənmələri ilə səciyyələnən hakim qurumlar yaradıb12. Macarıstan qanunvericiliyi tərəfindən 1984-cü ildə qəbul olunan «Müəssisələrin şuraları haqqında»kı qanun özünüidarə sisteminin yaranması ilə əlamətdardır. Bu sistemin çərçivəsində idarəetmənin həcmcə artan funksiyaları menecerlərə verildi. Elə oradaca 1989-cu ildə qəbul olunan və mövcud müəssisələrin məhdud məsuliyyətli səhmdar cəmiyyətlərinə və şirkətlərinə çevrilməsi prosesini əsaslandıran «İslahat haqqında»kı qanun menecerləri mühüm dərəcədə öz himayəsi altına keçirərək həmin təmayülü daha da gücləndirdi. Dövlət tərəfindən Mülkiyyətin İdarəedilməsi üzrə Dövlət Komitəsinin (SPA) yaradılması yolu ilə nəzarət funksiyalarının dövlətin özünə qaytarılması üçün cəhd etməsinə baxmayaraq, «insayderlər» nəzarəti icra etməkdə davam edir. Buna görə də, Macarıstanın orta və iri müəssisələri əvvəlki kimi mühüm dərəcədə menecerlərin nəzarətindədir.

Polşada isə vəziyyət tamam başqa cürdür. Burada islahatlar həmkarlar ittifaqlarının himayədarlığı ilə keçirilib və dövlət hələ 1981-ci ildə müəssisələrin idarəedilməsində fəhlələrin iştirakı hüququna zəmanət verib. Kommunist sisteminin dağılması fəhlələrin təsirinin qüvvətləndirməsinə yüksək dərəcədə yardım etdi, fəhlə ittifaqları və assambleyaları şirkətlərin ən nüfuzlu «həmiştirakçılar»ına çevrildilər. Bu zaman onlar bazar iqtisadiyyatlı ölkələrin direktorlar şuralarına və səhmdarların iclaslarına bənzəyirdilər. Özəlləşdirilmiş şirkətlərdə müşahidə şuralarının üçdə ikisi Özəlləşdirmə üzrə Nazirlik tərəfindən təyin edilir, üçdə birini isə fəhlələrin nümayəndələri təşkil edir. Fəhlələr direktorlar şurasının işində mühüm rol oynayır və menecerlər öz mövqelərini itirməmək üçün onların maraqları ilə hesablaşmalı olur.

Macarıstan və Polşada tərəqqi ilk mərhələlərdə «insayderlər» in nəzarəti ilə buxovlandığı zaman, Çexiya və Slovakiyada dövlət tarix boyu yaranmış qüvvə və təsirini saxlamağa nail olduğu üçün bazara doğru daha sürətli hərəkət mümkün oldu. Təəccüblü olsa da, islahatlara qədər bu ölkələrdə mövcud olan repressiv rejimlər islahatların başlamasından sonrakı dövrdə onların daha sürətlə aparılmasına yardım ediblər. Müəssisələr tez vaxtda özəlləşdirildi, dövlət isə güclü və hökmlü «insayderlər»in yaranmasının qarşısını uğurla alıb onlar üzərində hakimiyyətini yenidən bərpa etdi. Bunun əvəzində isə, əvvəllər xırdalanmış kapitalın investisiya fondlarında təmərküzü prosesi baş verir.

Əgər bu tarixi şərtlər nəzərə alınarsa, korporasiyaların idarəedilməsinin iki sistemindən , «insayderlər» və ya «autsayderlər» sistemlərindən hansı Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələri üçün daha əlverişlidir? Əgər korporasiyanın yenidən qurulmasının səmərəli mexanizminin axtarıb tapılması region qarşısında dayanan əsas problemdirsə, onda müəssisələrin korporativ idarəedilməsində və yenidən qurulmasında investorların birbaşa iştirak etdiyi sistem daha məqbul sayılır. Nəzarətin bu formaları daha yüksək dərəcədə «autsayderlər» sistemi üçün yox, «insayderlər» sistemi üçün səciyyəvidir. Menecmentin işinə ciddi daxili nəzarətin zəruriliyi bir daha ona görə artır ki, bu yaxın zamanlarda Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrində korporativ nəzarət bazarlarının yaranması çətin məsələdir. Bu isə kənar nəzarətin ən əsas mexanizmlərindən birinin uzun dövr ərzində olmayacağı deməkdir. Sənayenin və korporasiyaların yenidən qurulması prosesinin sonuclanması ilə, daha uzunmüddətli planda iqtisadiyyatın bəzi bölmələrində «insayderlər» sistemindən «autsayderlər» sisteminin nəzarət funksiyalarına tədricən keçidə üstünlük verilə bilər.

Əgər «insayderlər» sistemi korporasiyanın fəaliyyətinə nəzarətin optimal formasıdırsa, onda növbəti sual, nəzarət funksiyalarını konkret olaraq kimin öz öhdəsinə götürəcəyi sualıdır13.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində çox zaman bu sistem müəssisənin kapitalına qarşılıqlı və çarpaz sahiblik sistemi ilə assosiasiyalanır. Dinamik fəaliyyətdə olan sahibkarlıq sektoru artıq mövcud olduqda, mülkiyyətin bu cür quruluşu mümkündür. Bu sektorun Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrində yaradılması isə hələ gələcəyin məsələsidir. «İnsayderlər» sistemi çox zaman yeganə «baza» investorunun (şirkətin idarəedilməsini eyni zamanda sərfəli və asan edən səhmlərin iri zərfinin sahibi olan investorun) mövcudluğu halı ilə də assosiasiyalanır. Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrində təkcə bir adam belə investor ola bilməz. Bu və ya digər maliyyə təşkilatları bu rolun iddiaçısı olarsa, onda maliyyə vasitəçiləri olan investisiya fondlarına bu rol daha çox münasibdir.

Bölgənin bir çox ölkələrində kooporasiyaların öz davranışlarında bazar prinsiplərinə istiqamətlənəcəklərinə olan ümidlər məhz investisiya fondları ilə bağlıdır. Lakin «baza» investorları olan bu fondların korporasiyaların fəaliyyətinə nəzarət üzrə səmərəli mexanizmləri təklif edə biləcəkləri hələ aydın deyildir. Bu fondların biznesin idarəedilməsində maraqlarının, bu işdən planlaşdırıb alacaqları mənfəətin, dövlət ilə əlaqələrinin mahiyyətini müəyyənləşdirmək hələ çox tezdir. Bundan əlavə, yeganə «baza» investorunun mövcudluğu bir sıra təhlükələri əmələ gətirir. Əgər bu kimi səhm sahibi şirkətin yeganə iri həmsahibidirsə, o hər zaman nəzarətdən çıxa bilər və onu «ram etmək» elə də asan olmayacaq. Digər tərəfdən, iri «baza» investoru həmçinin şirkətin idarəetmə aparatının təsiri altına düşə bilər, yaxud «yaşıl şantaj» (greenmail)14 vasitəsilə «ələ alına» bilər və hər bir halda da bu, menecerlərin investorların nəzarəti altından çıxmaq yolu olur.

Bütün maliyyə təşkilatlarından yalnız banklar yardıma ehtiyacı olan müəssisələrə maliyyə ehtiyatlarını vermək və eyni zamanda onları nəzarətdə saxlamaq imkanına malikdir. Öz vaxtında, banklar bir çox qərb ölkələrinin iqtisadi inkişaf prosesində çox mühüm rol oynayıb. Yenə də onlar, Mərkəzi və Şərqi Avropanın səmərəli fond bazarlarının mövcud olmadığı ölkələrində sənayenin maliyyələşdirilməsi və yenidən qurulması üzrə bütün işi öhdələrinə götürə bilər. Məhz banklar bölgədə gedən özəlləşdirmə prosesinin ən mühüm və fəal iştirakçıları olmağa qabildir. Lakin bunu etməmişdən əvvəl, banklar fundamental yenidənqurma prosesini keçməlidir. Region banklarının əksəriyyəti ödənişlərin edilməməsi səbəbindən (bu isə, keçmişdən irs qalmış bank-kredit sisteminin nəticəsində yaranıb) böyük ziyanlar çəkir. Nəticədə bu banklar kapital qoyuluşunu etməyə qadir deyil, bir çoxları texniki imkansızdır, sənayenin yenidən qurulması haqqında isə danışmağa dəyməz. Yeni funksiyaların icra olunması üçün banklar yenidən kapitallaşdırma (rekapitalizasiya) əməliyyatını keçməlidir.

Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələri iqtisadiyyatının inzibati-amirlik sistemindən bazar sisteminə keçməsi üçün bankların yenidən kapitallaşdırılması və bank fəaliyyətinin səmərəli tənzimlənmə sisteminin yaradılması zəruri şərtdir. Eyni zamanda nəzərə almaq vacibdir ki, korporasiyaların fəaliyyətinə nəzarətin edilməsi üzrə regionun bankları əməli səlahiyyətə və təcrübəyə malik deyildir. Bankların ciddi çatışmazlığı, onlarda kreditləşdirmənin şərtlərinin qiymətləndirilməsi və borclulara nəzarətin edilməsi bacarığının olmamasıdır; bazar şəraitində korporasiyaların fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi problemi üzrə bankların səriştəsi azdır; bank işçiləri maliyyənin idarəedilməsi üzrə iş təcrübəsinə yalnız indi yiyələnirlər. Bütün regionda idarəetmə səriştəsinin səviyyəsi ümumiyyətlə aşağı olduğu üçün bu təcrübənin əldə edilməsi işi hər şeydən əvvəl bank sektorundan başlanmalıdır.

Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrində sənayenin tərkibinin yenidənqurulması işi əvvəlcə planlaşdırılandan çox yavaş gedib. Bu, ehtimal edilən yenidənqurmanın miqyası ilə mövcud olan insan və maliyyə ehtiyatları arasındakı uyğunsuzluqla daha çox bağlıdır. Nəticədə, iqtisadiyyatın tərkibinin yenidənqurulması üçün əlverişli şərait olan ölkələr biznesin yenidənqurulmasını yox, özəlləşdirməni daha cəlbedici hesab etdilər. Bəs yeni mülkiyyətçilər, öz müəssisələrində quruluş islahatlarının aparılmasına hansı dərəcədə meyllidirlər? Slovakiya, Çexiya və eləcə də Rusiyadan sərəncamımızda olan məlumatlar ziddiyyətlidir. Bu ölkələrdə koporativ idarəetmənin və nəzarətin adekvat mexanizmləri yoxdur. İnvestisiya fondlarının yaxın keçmişdən irs qalan yenidənqurma üzrə ağır yükü öz üzərinə götürmək istəyini, marağını və qabiliyyətini hansı dərəcədə göstərəcəyi hələ aydın deyildir.

İslahatlar prosesinin yavaş sürəti prosesin ilk mərhələlərinə dövlətin səmərəli nəzarəti təmin edə bilməməsilə daha çox əlaqədardır. İqtisadiyyatın islahat prosesinə ilkin təkanı məhz dövlət verməlidir. Dövlət müvafiq qurumları uyğun qaydada yerləşdirməyə, qanunvericilik sistemini yaratmağa, bank sistemini və mərkəzi bankı yenidən qurmağa borcludur. İqtisadi islahatlar prosesinin qəribəliyi ondadır ki, yalnız həqiqətən güclü və qətiyyətli dövlət ölkənin «statik» iqtisadiyyatdan dinamik bazar iqtisadiyyatına keçidini təmin etməyə qadirdir.

Dövlətin əsas funksiyalarından biri elə bazar qurumları yaratmaqdır ki, bunların çərçivəsində şirkətlər fəaliyyət edə bilsin: «insayderlər» sisteminin mövcudluğu üçün mühüm şərt olan rəqabət onların ayrılmaz xassəsidir. Rəqabətin yoxluğu bu sistemlər üçün («autsayderlər» sistemindən fərqli olaraq) xoşagəlməz hadisələr törədə bilər . Rəqabət üçün şəraitin yaradılması məqsədilə sahələrin yenidən qurulması işi korporativ idarəetmə modelinin seçimindən heç də az əhəmiyyət kəsb etmir. İslahatlar üçün ehtiyatları və stimulları təqdim edə bilən beynəlxalq institutlar bu prosesdə mərkəzi rol oynaya bilər. Onlar maliyyələşdirmə ilə iqtisadiyyatın yenidən qurulmasını uzlaşdıra, eləcə də bankir və menecerlərə təkmilləşdirmə üçün imkan verə bilər. Beləliklə də, fond və məhsul bazarının formalaşması üçün şəraitin yaxşılaşdırılmasını həvəsləndirərlər.

Deyilənləri cəmləşdirərək, göstərilən problemin həllinə yanaşmamızı «yuxarıdan aşağıya» kimi qeyd edə bilərik. Keçid dövrü iqtisadiyyatının əsas məqsədi «insayderlər»in səmərəli fəaliyyət edən sisteminin yaradılmasıdır. Bu sistem dairəsində iri səhm sahibləri bir-birinə uğurla nəzarət edə bilər. Dövlətin apardığı islahatların ilk mərhələlərində beynəlxalq təşkilatlar ona yardım etməlidir. Sonrakı mərhələdə dövlət maliyyə və korporativ sektorların islahatını təşkil etməli, eləcə də müvafiq qanunvericilik və tənzimləyici mühiti yaratmalıdır. İnvestorların effektli müdafiəsini və müəssisələrin iflasının qabağının alınmasını təmin edən aydın və dəqiq qaydaların ifadə olunması çox mühüm məsələdir. İslahatların keçirilməsində banklara xüsusi yer verilməlidir. Onlar yeni müəssisələrin maliyyələşdirməsi və köhnə müəssisələrin yenidən qurulması üzrə agentlər olacaqlar. Banklar öz nəzarət dairələrini tədricən korporasiyaların bütün fəaliyyət sektoruna genişləndirməlidirlər. Məhsul bazarı hüdudlarında rəqabət korporasiyaların səmərəli idarəetmə sisteminin mühüm aspektinə çevrilməlidir. Məhsul bazarında rəqabət mübarizəsinin imkanları məhdud olan yerdə dəqiq düşünülmüş qanunvericilik tədbirləri xüsusi rol oynamalıdır.

KORPORASİYANIN DİREKTORLAR ŞURASI: NÜMAYƏNDƏLİK VASİTƏSİLƏ NƏZARƏT

Marek Hessel

GİRİŞ

Hər bir korporativ idarəetmənin nüvəsi və mərkəzi nümayəndəlik vasitəsilə həyata keçirilən daxili nəzarət prosedurlarıdır. Nümayəndəlik korporasiyanın direktorlar şurası tərəfindən həyata keçirilir. Əgər belə şuranın nümayəndəlik funksiyaları bizim tərəfimizdən etiraf edilirsə, onun çoxsaylı quruluş formacının mövcud olması ehtimalı da etiraf edilməlidir. Siyasət sahəsində siyasi nümayəndəliyin müxtəlif mexanizmləri (siyasi nümayəndəliyin müxtəlif tələblərinə cavab verən bütün parlament qurumlarından tutmuş seçkilər prosesinə qədər) siyasi idarəetmənin proseslərini təmin etdiyi kimi, eləcə də iqtisadi sahədə də direktorlar şurasının quruluşunun müxtəlifliyi biznesin uğurla idarə edilməsinə yardım göstərir. Onların konkret formaları hər bir ölkəyə siyasi idarəetmə sistemi kimi məxsus olan tarixi, sosial-iqtisadi, mədəni amillər ilə müəyyənləşir.

Biz nümayəndəlik vasitəsilə nəzarətin təşkili üsulunun əhəmiyyətsiz olduğunu iddia etmirik. Lakin həqiqətən də, şirkətin fəaliyyətində direktorlar şurasının payı (səlahiyyətlərinin həcmi və səmərəliliyi) əsasən nümayəndəlik sisteminin təşkili formasından yox, daha çox korporasiyanın sahiblərinin kimliyindən, onların sahiblik amilinin özündən qazandıqları üstünlüklərdən, eləcə də korporasiya işinin idarə olunmasının hansı alternativ formalarının onların əlində olmasından asılıdır. Bu amillər tərkib qurumlarının korporasiyadan nəyi umduqlarının əsasını təşkil edir, eləcə də şuranın amirlik səlahiyyətlərinin xarakter və həcmini müəyyənləşdirir.

Korporasiya sahiblərinin mahiyyəti və əsas xüsusiyyətləri ən azı iki amillə - kapitalın onlara məxsus olan payının həcmi və ondan qazandıqları mənfəətin xüsusiyyəti ilə müəyyənləşir. Səhmdar kapital çoxsaylı səhmdarlar arasında xırdalandığı, yaxud əksinə, ya birbaşa, ya da institusional investorlar vasitəsilə bir neçə əldə cəmləşdiyi halda idarəetmənin çox müxtəlif problemləri meydana gəlir. Birinci halda, hər biri kapitalın kiçik payına sahib olduğu üçün idarəetmə işində az marağı olan səhmdarlar tərəfindən səmərəli nəzarətin yoxluğu əsas problemə çevrilir. Səmərəli idarəetmənin həyata keçirilməsi üçün birgə fəaliyyət zəruri olduğu halda, kiçik səhmdar başqalarının hesabına «minib ödənişsiz getməyə» meyllidir. İkinci halda, iri səhmdarların öz iradələrinin icrasına çox asan nail olmaları üçün həm istəkləri və həm də idarəetmə vasitələri vardır. Bu zaman belə imkanlar həmçinin institusional investorların istifadə edəcəyi nəzarətsiz hakimiyyət kimi məşhur problemi meydana gətirir.

Bununla yanaşı, səhmlərin fərdi zərflərinin, yaxud institusional investorlara məxsus zərflərin həcmi şura tərəfindən korporasiyanın fəaliyyətinə göstərilən təsirin xassələrini və üsullarını müəyyənləşdirən amillərdən yalnız biridir. Şuraların hansı işi və necə icra etmələri həmçinin korporasiya ilə onun sahibləri arasındakı qarşılıqlı münasibətlərin təbiətindən asılıdır. Səhmlərin bəzi iri sahibləri korporasiya ilə kommersiya münasibətlərində ola bilər. Lakin bu münasibətlərdən aldıqları mənfəət onların dividendlərindən qat-qat üstün ola bilər (məsələn, banklar nəinki korporasiyanın kapitalının bir hissəsinin sahibidir, həmçinin ona bank və hüquqi xidmətləri göstərir). Belə hallarda səhmlərin iri sahibləri daha çox korporasiya fəaliyyətinin keyfiyyətinin yüksəldilməsində yox, onunla münasibətlərinin genişləndirilməsində maraqlıdırlar. Səhmlərin digər iri sahiblərinin, məsələn, investisiya fondlarının belə marağı yoxdur, çünki, korporasiyalar ilə onların münasibəti yalnız maliyyə kapitalının idarəedilməsi sahəsindədir.

Korporasiyanın direktorlar şurası yalnız sahibkarlar qarşısındakı öz məsuliyyətini deyil, həmçinin korporasiya «xaricində» olan mühit qarşısında sahibkarların məsuliyyətini nəzərə almalıdır. Belə məsuliyyət hər bir cəmiyyətin özəl mülkiyyət üzərinə müəyyən və ya qeyri-müəyyən şəkildə qoyduğu məhdudiyyətləri əks etdirir. Bu məhdudiyyətlərin bazar iqtisadiyyatının ümumi «məxrəcinə» daxil olmasına baxmayaraq, onlar hər bir konkret halda iqtisadi fəaliyyətin təşkilinin fərqli formalarına gətirib çıxarır. Bu fərqlərin idarəetmə aspektlərinin çox da sadə olmadığı aydın görünür, məsələn: səhmdar kapitalın formalaşmasında bankların iştirakı Almaniyada adi hal, ABŞ-da isə qanun pozuntusudur; Yaponiyada əməkdaşlıq hesab edilənlər, Amerikada dilbirlik sayılır; direktorlar şurasının Almaniya korporasiyalarındakı təşkili üsulu ABŞ-da səhv sayılır, çünki, o, maraqların konfliktinə səbəb ola bilər; və ilaxır. Bu ölkələrdəki müxtəlif tarixi prosesləri əks etdirən bu kimi fərqlər korporasiyaların müxtəlif məsuliyyət standartlarının əsasında durur, eləcə də həm korporasiya sahiblərinin və həm də direktorların rolunu və öhdəliklərini müəyyənləşdirir.

Səhmdarların direktorlar şurasının öz öhdəliklərini gerçəkləşdirmə qabiliyyətinə hansı dərəcədə arxalanmaları, korporasiya fəaliyyətinə nəzarətin icrasının alternativ üsullarının mövcud olmasından asılıdır. Bunlardan ən gerçəyi korporasiya direktorlarının vəzifə və səlahiyyətlərini müəyyənləşdirən qanunvericilik tədbirləri, eləcə də səmərəsiz istehsalçılar üçün müflisləşmə təhlükəsi yaradan məhsul bazarlarıdır. Bu mexanizmlərin bütün iqtisadi sistemlərdə mövcudluğuna baxmayaraq, onların yaşama qabiliyyəti hələ sübut edilməlidir. Qanunvericiliyin norma və məhdudiyyətlərinin səmərəliliyi qanunları gerçəkləşdirməyə qabil olan leqal infrastrukturun mövcudluğundan asılıdır. Məhsul bazarları isə korporasiyaların fəaliyyətinin nizamlanması üçün istehsalçılar arasında rəqabətin mövcudluğunu tələb edirlər.

Korporasiyaların fəaliyyətinə xarici nəzarət mexanizmlərindən biri də maliyyə bazarıdır. Şirkətin aktivlərindən səhmdarların öz kapital paylarını geri götürməməsi üçün menecerlər maliyyə bazarının təzyiqi altında hər şeyi etməyə məcburdurlar. Halbuki, nəzarət aləti kimi bazarın səmərəliliyi narazı səhmdarların öz səhmlərini hansı asanlıqla ləğv edəcəklərindən, yəni bu bazarın hansı səmərə ilə işləməsindən çox asılıdır. Yaxşı inkişaf etmiş maliyyə bazarı nəinki, narazı səhmdarlara öz kapitallarını geri götürmək imkanını verir. O həmçinin, korporasiyanın artıq mövcud olan aktivlərini daha uğur və fayda ilə istifadə etməyi bacaran şəxslərə korporativ nəzarət bazarı vasitəsilə səmərəsiz işləyən menecmenti və (və ya) şuranı idarəetmə işindən azad etməyə imkan yaradır.

Korporasiyanın direktorlar şurasının təşkili və fəaliyyətində bu amillərin oynadığı rolu, adətən idarəetmə sistemlərinin iki, Amerika və Almaniya növünə aid edirlər. Kolin Meyerin məqaləsində göstərildiyi kimi, yuxarıda adı çəkilən üç amilə nəzərən bu sistemlər bir-birinə əks olan qütblərdə yerləşir: bir tərəfdə, ABŞ-da əsas səhmdarları fərdi şəxslər olan, tərkibi yüksək dərəcədə «xırdalanmış» səhmdar kapital, digər tərəfdə, Almaniyada yüksək dərəcədə təmərküzləşmiş və ənənəvi olaraq əsasən səhmdar-təşkilatlara məxsus olan kapital; bir tərəfdə, ABŞ-da bazar iqtisadiyyatının yalnız özəl sahibkarın maraqlarına xidmət etməsi barədə, digər tərəfdə, Almaniyada sosial istiqamətlənmiş «maraqların əməkdaşlığı» iqtisadiyyatı barədə kök salmış təsəvvür; bir tərəfdə, ABŞ-da korporasiyanın fəaliyyətinə nəzarətin kənar mexanizmlərinə arxalanma, digər tərəfdə, Almaniyada daxili mexanizmlərdən asılılıq durur.

Başqa ölkə şəraitində bu modellərin tətbiqi, orada «insayderlər» və «autsayderlər» tərəfindən idarəetmə sistemlərinin normalarının ümumiyyətlə hansı dərəcədə qəbul edilməsindən asılıdır. Amerika sisteminin əsasında müxtəlif tərəflərin maraqlarının mahiyyətcə elə əvvəldən konfliktli olması barədə təsəvvür durur və bu konflikt kənar tarazlaşma sistemləri vasitəsilə aradan qaldırılmalıdır. Alman sistemi isə əməkdaşlıq təməlində qurulmuş münasibətlər barədəki təsəvvürə əsaslanır və bu münasibətlər müxtəlif tərəflərin daxili əlaqə mexanizmlərinin nəzarətindəki obyektlər ola bilər. Qarşımızda növbə ilə bu iki sistemin xüsusiyyətlərinə baxmaq məsələsi durur. Araşdırmamızı isə Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrinin keçid iqtisadiyyatında idarəetmə problemlərinə dair bəzi mülahizələrimizlə sona vuracağıq.

AMERİKA SİSTEMİ