Korxona iqtisodiyoti

2.2. Korxona tushunchasi, belgilari, shakllari va turlari

Jamiyatda uchta asosiy iqtisodiy sub’ektlar tovar-pul munosabatlariga asosan aloqa qilib turadi. Bular davlat, korxona va uy (oila) xo`jaligidir.

Bularning munosabatlari ikki tomonlama harakterga ega bo`ladi. Davlat bilan bozor sub’ektlarining munosabatlari asosan qonunlar, qonuniy hujjatlar bilan tartibga solinadi, lekin xo`jalik aloqalari (oldi-sotdi) shartnomalar, kelishuvlar, davlat buyurtmalari, kontraktlar, davlat subsidiyalari orqali amalga oshiriladi.
Bozor sub’ektlari (korxona, uy xo`jaligi)ning aloqalari, munosabatlari shartnomalar asosida amalga oshiriladi.
Bozor tizimida iqtisodiy sub’ektlarning bir-biri bilan oldi-sotdi munosabatlarining predmetlarini keltiramiz (1.2.1-jadval).
1.2.1-jadval.
Bozor sub’ektlarining oldi-sotdi predmetlari

Bozor sub’ektlari	Sotish predmetlari	Sotib oladigan predmetlari
I Davlat	Yer, yer osti boyliklari, suvlar, havo bo`shlig‘i, o`simliklar va hayvonot dunyosi, uy-joy, litsenziya, davlat tashkilotlari va muassalarining xizmatlari	Davlat va jamiyatga zarur bo`lgan tovarlar (davlat boshqaruv organlari, mudofaga va hokazolar), ishchi kuchi, jihozlar, fan-texnika yutuqlari va boshqalar
II Korxona	Tovarlar, xizmatlar, o`ziga tegishli moddiy ne’matlar, intellektual mulk	Yer, tabiiy boyliklar, moddiy resurslar, ishchi kuchi, tovarlar, xizmatlar, qimmatbaho qog‘ozlar va hokazolar.
III Uy xo`jaligi	Ishchi kuchi (mehnat), o`ziga tegishli moddiy ne’matlar, tovarlar, xizmatlar	Iste’mol tovarlari, xizmatlar, moddiy ne’matlar

Xo`jalik faoliyati bilan, xo`jalik ishlari bilan har bir shaxs, fuqaro qadimdan shug‘ullanib kelgan. Ular o`z o`zini ta’minlash masalasini hal qilish bilan shug‘ullanishadi. Bunday xo`jalik yuritish shakliga uy (oila) xo`jaligi deb yuritiladi va u jamiyatning birlamchi, boshlang‘ich bo`g‘inidir. Ularning belgilariga quyidagilarni kiritish mumkin: 1. shaxsiy ehtiyojni qondirish, ular ishlab chiqargan narsasini o`zi yoki oilasi iste’mol qiladi, ular ishlab chiqaruvchi va iste’molchi hisoblanadilar. Hozirgi zamonda uy (oila) xo`jaliklari ortiqcha mahsulotlarini sotish uchun bozorga ham chiqaradi. Bunday hollarda oila xo`jalik faoliyatidan qo`shimcha daromad manbai sifatida foydalaniladi va ular qisman jamiyatni, boshqalarni ehtiyojini qondirish uchun xizmat qilgan hisoblanadi. Bunday holda uy xo`jaligining mahsuloti tovar shakliga aylanadi;

2. Ular faoliyatida shaxsiy mulkidan foydalanadi (ayrim hollarda kredit yoki ssudalardan foydalanishi ehtimoldan holi emas);
3. O‘z ish kuchini ishlatishadi, yollanma ishchi kuchidan foydalanilmaydi;
4. Faoliyatida ishlatiladigan barcha resurslardan samarali foydalanishga va ko`proq mahsulot ishlab chiqishga intilishadi;
5. Yuridik shaxs maqomiga ega bo`lmaydi, ularga hokimiyatdan ruxsatnoma olish shart emas;
6. Faoliyat yuritishda mustaqil qarorlar qabul qiladi; va nihoyat, ular o`z tavakkalchiligi asosida ish yuritadi.
Jamiyatning asosiy bo`g‘inini, ishlab chiqarish va xizmatni bozor va jamiyat uchun amalga oshiruvchi, o`z xo`jalik faoliyatini o`z ehtiyojini (talabi) uchun emas, tashqi, boshqalar ehtiyojini (talabini) qondirishga yo`naltiruvchi korxonalar tashkil qiladi.
Bunday hollarda iqtisodiy faoliyat ijtimoiy, ommaviy harakter olib, ular nafaqat o`zi yoki oilasi uchun, balki boshqalar uchun ijtimoiy-iqtisodiy maqsadni ko`zlab ishladilar. Shuning uchun ham korxona ta’rifini yoritish uchun, uning mazmuniga har tamonlama yondashish zarur. Korxona iqtisodiyotiga bag‘ishlangan adabiyotlarda bu masalaga yaxlit yondashuv mavjud bo`lib, uning mazmuniga tashkiliy-iqtisodiy, huquqiy nuqtai nazardan, hamda korxonaning jamiyatda tutgan o`rni, mavqeiga qarab yondashish tavsiya qilinadi.
Tashkiliy iqtisodiy nuqtai nazardan qaraganda korxona - moddiy, mehnat va moliyaviy resurslar majmuasidan iborat bo`lib, u tadbirkorlik faoliyati asosida tashkil qilinib, mahsulot ishlab chiqish, biron bir ish yoki xizmatni aholining, bozorning talablarini qondirish va foyda olish maqsadida yoki sotsial ahamiyatga ega bo`lgan funksiyasini bajarishdir. Shunday qilib korxona xo`jalik sub’ekti bo`lib, uning maqsad va vazifalari tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishdan kelib chiqadi.
Korxona tushunchasining muhim tamonlaridan biri, faoliyatidagi barcha masalalar bo`yicha qarorlar qabul qilish huquqiga egalik qiladi, o`z harakatlariga javobgar hisoblanadi. Bu nuqtai nazardan korxona jamiyatning mustaqil xo`jalik sub’ekti sifatida namoyon bo`ladi.
Korxona tushunchasini uning jamiyatda tutgan o`rni va ahamiyatisiz ko`z oldingizga keltirib bo`lmaydi. Bu masala 2,1 paragrifda yoritilgan. Bu nuqtai nazardan yondashish korxonaga jamiyatning asosiy bo`g‘ini sifatida yondashishni taqozo qiladi.
Nihoyat korxona tushunchasining huquqiy maqomi mavjud bo`lib, u albatta huquqiy shaxs bo`lishi shart. Huquqiy shaxs sifatida korxonaga “O‘zbekiston Respublikasidagi korxonalar to`g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonunining birinchi moddasida quyidagicha ta’rif berilgan: “Huquqiy shaxs huquqiga ega bo`lgan, mulkchilik huquqi yoki xo`jalikni to`la yuritish huquqi bo`yicha o`ziga qarashli mol-mulkdan foydalanish asosida mahsulot ishlab chiqaradigan va sotadigan yoki mahsulotni ayriboshlaydigan ishlarni bajaradigan, xizmat ko`rsatadigan, bellashuv hamda mulkchilikning barcha shakllari teng huquqligi sharoitida amaldagi qonunlarga muvofiq, o`z faoliyatini ro`yobga chiqaradigan mustaqil xo`jalik yurituvchi sub’ekt korxona hisoblanadi”.
Korxona huquqiy shaxs maqomiga ega bo`lish uchun quyidagi talablarga javob berishi kerak: faoliyat yuritish yoki boshqarish uchun birinchidan, mol-mulkiga ega bo`lishi;
ikkinchidan, majburiyatlariga mol-mulki bilan javob berish;
uchinchidan, mulkni sotish, sotib olish;
to`rtinchidan, mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlarni amalga oshirish;
beshinchidan, sudda javobgar va talabgar bo`lishi mumkinligi;
oltinchidan, mustaqil xo`jalik balansiga ega bo`lish.
Yuqoridagilardan kelib chiqib korxonaga quyidagicha ta’rif berish nazariy va amaliy nuqtai nazardan maqsadga muvofiq bo`ladi deb hisoblaymiz.

Korxona - jamiyatning asosiy bo`g‘ini hisoblanuvchi, aholining talabini qondirish va foyda olish yoki boshqa ijtimoiy funksiyalarni bajarish maqsadida, xususiy resurslardan foydalanish asosida mahsulotlar ishlab chiqaradigan, ayriboshlaydigan, hamda boshqa ishlarni va xizmatlarni bajaradigan, faoliyati bo`yicha qarorlar qabul qiladigan va unga javobgar, huquqiy shaxs maqomiga ega bo`lgan, har xil masshtabdagi xo`jalik yurituvchi sub’ektdir.

Ushbu ta’rif maqsadi, faoliyati, shakli, turlari va mulk shaklidan qat’iy nazar barcha korxonalarga taalluqlidir.

Xo`jalik yurituvchi sub’ekti korxona maqomiga ega bo`lishi uchun jahonda qabul qilingan quyidagi belgilarga javob berishi zarur. Bu belgilar uning ta’rifidan kelib chiqadi.
Korxona xo`jalik yurituvchi sub’ekt sifatida ishchi kollektivini tashkil qilishni aniq tizimiga (sistemasiga), korxonaning tarkibiy tuzilish, boshqarish texnologiyasi va tartibiga ega bo`lishi kerak. Shunday qilib, korxonaning birinchi belgisi uning tashkiliy tuzilishi va boshqarilishi.
Korxona tashkiliy yaxlitligi uning ikkinchi belgisidir.. Tashkiliy yaxlitlik tegishli tartibda korxonaning ta’sis etuvchi hujjatlarida o`z aksini topgan bo`lishi kerak.
Uchinchi belgisi o`zlik mulkiga ega bo`lishi. Korxona mol-mulkini o`z hohishi bo`yicha ishlatishi mumkin.
To`rtinchidan korxona o`z harakati va burchlari oldida moddiy javobgarligi.
Va nihoyat korxonaning oxirgi belgisi uning o`z nomiga ega bo`lishi. Bu belgi tashqi qarashda formal ko`ringan bilan moddiy ahamiyatga egadir. Chunki u o`z nomi bilan bitimlar tuzadi, tashqi aloqalarni amalga oshiradi, o`z imdjini asraydi, ulug‘laydi, sud organlariga talabgor yoki javobgar sifatida chiqadi, faoliyatini reklama qiladi va boshqa funksiyalarini amalga oshiradi.
Korxonalarning shakllari va turlari masalasiga to`xtalsak, aksariyat adabiyotlarda (chet el, o`zimizda chop etilgan) alohida belgilariga qarab ularning turlari tasniflanadi. Shakli va turlariga alohida urg‘u berilmaydi<sup>1</sup>. Masalan: 1. “Sovremennaya ekonomika” o`quv kursining² 22.2. paragrafi “Vidi i formi predpriyatiy” deb nomlangan, lekin turlari va shakllari ajratib tasniflanmagan.
2. V.A.Chjenning “Xususiylashtirish asoslari” asarida³ ham “Korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllari”bo`limida korxonaning turlari va shakllari bir xil ma’noda ishlatiladi. Bu asarda mulk turlari keltirilib, “O‘zbekiston Respublikasida korxonalar to`g‘risidagi Qonunga muvofiq mana shu mulk shakllari asosida korxonalarning har xil turlari barpo etilishi mumkin” deb ta’kidlangan va korxonaning quyidagi turlari keltirilgan: Ijara korxonasi; kichik korxonalar; xususiy korxonalar; hissadorlik jamiyatlari; qo`shma korxonalar.
Bizning fikrimizcha korxonalarni mulk shakllariga va sohalariga qarab shakllarga tasniflanishi mumkin. Korxonaning shakllariga to`xtalib o`tamiz.
Korxonalar mulk shakllariga asoslangan holda tashkiliy-huquqiy shakllarga turlanadi. “O‘zbekiston Respublikasida mulkchilik to`g‘risida” O‘zbekiston Respublikasining qonuniga binoan (4 modda) mulk quyidagi shakllarda yuzaga chiqadi:
- fuqarolarning shaxsiy va xususiy mulki;
- kollektiv (shirkat) mulki, shu jumladan oilaviy mahalla, kooperativ mulk, ijaraga olingan korxona mulki, aksionerlar jamiyati, davlat korxonasi kollektivining, jamoat tashkilotlari va diniy tashkilotlar, konsern (konsarsium)larning mulki, yuridik shaxs hisoblangan boshqa jamoalar mulki;
- Respublika, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, ma’muriy-territorial tuzilmalar (komunal) mulkdan iborat davlat mulki;
- aralash mulk;
- qo`shma korxonalar, ajnabiy fuqarolar, tashkilotlar va davlat, shuningdek ajnabiy yuridik shaxslar mulki.
Mulk shakllariga munosib korxonalar quyidagicha shakllarga tasniflanishi mumkin:
- shaxsiy yoki xususiy mulkga asoslangan xususiy korxonalar;
- jamoat mulkiga asoslangan korxonalar;
- davlat mulkiga asoslangan korxonalar;
- aralash mulkga asoslangan qo`shma korxonalar;
- ajnabiy davlatlar, ajnabiy fuqarolar mulkiga asoslangan korxonalar.
Sohalarga qarab korxonalarni quyidagi shakllarga ajratish mumkin: moddiy ishlab chiqarish sohasidagi; transport; qurilish; aloqa; muomala; xizmat; ta’lim; infratuzilma (infrastruktura); boshqaruv sohalaridagi hamda jamoat jamiyatlari va diniy tashkilotlar korxonalariga.
Korxonalar yuqorida keltirilgan shakllariga ya’ni mulk shakliga va sohalariga mos holda va alohida belgilariga qarab turlarga tasniflanadi.
Ishlab chiqarish masshtabi (hajmi)ga qarab kichik, o`rta va yirik korxonalarga turlanadi.
Bu korxonalarga asosan ishchilarning soniga qarab toifaga ajratiladi. O‘zbekiston Respublikasida makroiqtisodiyot va statistika vazirligi ma’lumotiga asosan amaldagi korxonalar ko`rsatkichlari quyidagi jadvalda keltirilgan¹.
Jadval 2.2.1.
(ishchilar soni)

№