Lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

Ultratovush.
Sanoatda detallarga kimyoviy ishlov byerishda ko‘p uchraydigan 
ultratovush va etanolning ketma-ket va aralash ta’siri o‘rganildi. Etanol va 
ultratovushning aralash ta’siri markaziy asab tizimining funksional holatiga har bir 
omilning alohida ta’siriga qaraganda yaqqolroq salbiy bo‘ldi. 
Nur enyergiyasi (UB).
UB nurlanish muammosi boshqa omillarga qaraganda ko‘p 
jihatdan faqat sanoat toksikologiyasiga tegishli emas. Katta shaharlar atmosferasining 
turli zaharli chiqindilar bilan ifloslanishi tabiiy UB-radiatsiyaning pasayishiga olib 
keladi. Bu esa nafaqat ishlovchilar uchun, balki butun aholi uchun xavflidir. Toksik 
moddalar va UB-radiatsiyasining aralash ta’siri muammosi umumiy gigiyenik, 
ekologik va ijtimoiy nuqtayi nazarlardan muhim ahamiyat kasb etadi. 
Lazarev (1938) UB-nurlanish oq sichqonlar organizmida oksidlanish 
jarayonlarining kuchayishi va zaharning tezroq zararsizlantirilishi oqibatida ularning 
etil spirtiga ta’sirchanligini pasaytirishi haqidagi ma’lumotlarni keltiradi. UB-
nurlanishda SO toksik samarasining kamayishi ham ma’lum. Buning sababi – 
karboksigemoglobin dissosatsiyasining tezlashishi va SOning organizmdan tezroq 
chiqarilishi. 
Turli UB-nurlanish rejimlarida qo‘rg‘oshinning organizmda to‘planishi 
o‘rganilganda UB yetishmaganda qo‘rg‘oshin suyaklar, taloq, o‘pka, yurak, jigar, 
miya, mushaklarda UB-rejimi normal bo‘lgandagiga qaraganda 2-4 baravar ko‘p 
to‘planishi aniqlangan. 
Qo‘rg‘oshin UB-nurlanish bilan birga ta’sir qilganda uning organlar va 
to‘qimalarda kamroq to‘planishi hamda uning organizmdan siydik va axlat orqali 
ancha jadal chiqarilishi kuzatildi. Nurlantirilgan hayvonlar suyaklarida qo‘rg‘oshin 
nurlanmagan sichqonlarga qaraganda 2 baravar kamligi aniqlandi. 
Boshqa tajribalarda (Gabovich R.D., 1975) havo harorati va UB-nurlanishning 
turli birikuvida organizmning geksaxlorbenzolga nisbatan barqarorligi o‘rganildi. 
Aniqlandiki, organizmning bu zaharga barqarorligi UB yetishmaganda, havo 
qiziganda, shuningdek qizish bilan Ub-nurlanish birga olib borilganda sezilarli 
darajada pasayadi. UB-nurlanish optimal miqdorga yaqin dozalarda (400 mkyer/sm) 
organizmning geksaxlorbenzolga barqarorligini oshiradi. Biroq optimal miqdordan 
oshadigan yuqori dozalar bu zaharga barqarorlikni pasaytiradi. 
Ionlovchi radiatsiya.
Zararli moddalar va ionlovchi radiatsiyaning aralash ta’sirini 
o‘rganish so‘nggi paytlarda ancha dolzarb masalaga aylanmoqda. 
Aniqlanishicha, organizmda gipoksiyani keltirib chiqaradigan zaharlarning kuchli 
ta’siri ionlovchi radiatsiyaning izchil ta’siri bilan birga qo‘shilganda bu radiatsion 
jarohat og‘irligini pasaytiradi. Bunday samara SO, natriy nitrit, anilin, sianidlar, 
nitrillar, azidlar va h.k.larga xos (Kustov V.V., 1975). 

---

48 
Sulfogidril zaharlar guruhiga kiradigan zararli moddalarning radiatsiya bilan birga 
va aksincha ta’siri radiobiologik samarani kuchaytiradi. Bunday zaharlarga 
radiosensibillovchi zaharlar: simob va uning birikmalari, metiletilketon pyeroksidi, 
formaldegid, akril kislotasi va h.k.lar kiradi. 
Jismoniy ishlar.
Bu muammo uch yo‘nalishda qaraladi: 
1)
Jismoniy ishlarning zaharlar ta’siriga ta’siri; 
2)
Zaharlarning jismoniy ishlarni bajarish qobiliyatiga ta’siri; 
3)
Organizmni jismoniy ishlar bilan mashq qildirishning organizmning zaharlarga 
barqarorligiga ta’siri. 
Inson sanoat zaharlari bilan ta’sirlashar ekan, bir vaqtda jismoniy ishlarni bajaradi. 
Jismoniy ishlar zaharlarning organizmga tushishi, unda tarqalishi, o‘zgarishi va ajralib 
chiqishiga butun intoksikatsiya davomida qudratli ta’sir ko‘rsatadi. 
Dinamik jismoniy ishlar
nafas olish va qon aylanishini faollashtiradi, 
organizmning neyrogumoral regulyatsiyasi faolligini, fyermentativ jarayonlarni, 
umuman moddalar almashinuvini kuchaytiradi. 
O‘pkada havo ventilyasiyasining kuchayishi zaharlanish xavfini oshiradi. Qon 
oqimi tezligining oshishi zaharning organizmda tarqalishini tezlashtiradi. Jigar, ichki 
sekretsiya bezlari, asab tizimi funksiyalarining oshishi ularni zahar uchun ochiqligini 
oshiradi. 
Oksidlash jarayonlarining jadallaShuvi oksidlash moddalarining tez to‘planishiga 
olib keladi, ular ko‘pincha zaharning o‘zidan ham zaharliroq bo‘ladi. Jismoniy ishlarda 
to‘qimalarning kislorod bilan oziqlanishiga to‘sqinlik qiladigan zaharlar Yanada xavfli 
bo‘ladi. Bular: is gazi, sianidlar, nitritlar, azidlar. Gipyeremiya va tyerlash zaharlarning 
tyeri orqali yaxshiroq singishiga va yerishiga yordam beradi. 
Jismoniy ishlar zaharlar ta’siri jadalligiga ta’sir qilibgina qolmasdan, balki 
jarohatlanishlarning lokallaShuviga ham ta’sir qiladi – simob va qo‘rg‘oshin bilan 
zaharlanganda kesilishlar va shollik birinchi galda ishlarni ko‘proq bajarayotgan qo‘lda 
rivojlanadi. 
Sanoat zaharlarining organizm ishchanligiga ta’sirini baholash muammosi ham 
muhimdir. Aksariyat hollarda o‘tkir va surunkali zaharlanish ishchanlikni pasaytiradi. 
Buni hayvonlarga insektitsidlar, dieldrin, stirol, vinilpropionat, mono- va dixlorstirol, 
dimetilamin, butilatsetat, is gazi, benzin va h.k.lar ta’sir qildirib o‘rganilgan. 
Biroq bir qator tajribalarda teskari natijalar ham olindi – zahar hayvonlarning 
“ishchanligi”ni oshirdi. Bu NYuQK rivojlanishi bilan izohlanadi, bunga organizmning 
noqulay ta’sirlarga, jumladan mushak zo‘riqishida charchashga barqarorligining 
oshishi xos. Intoksikatsiya davom ettirilganda NYuQK organizmning barqarorligi 
pasayishi bilan almashinadi va ishchanlik pasayadi.
Jismoniy mashqlar bilan chiniqtirilgan organizmda zaharlarga barqarorlikni 
oshiruvchi NYuQK rivojlanganda sanoat zaharlari bilan zaharlanish og‘irligi sezilarli 
o‘zgaradi. “Chiniqtirilgan” hayvonlar etanol, dietilefir, xloroform, trixloretilamin kabi 
zaharlarga barqarorlikni namoyish qilgan. Jismoniy madaniyat va ishlab chiqarish 
gimnastikasi professional intoksitsiyalarning oldini olish bo‘yicha tadbirlarning 
muhim tarkibiy qismidir.

---

49 
Ovqatlanish.
 
Ovqatlanishning miqdoriy va sifat bo‘yicha kamligi intoksikatsiya 
kechishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ovqatlanish yordamida qon aylanishiga ta’sir qilish 
va turli ozuqa moddalari va ozuqa qo‘shimchalarini ovqatlanish rejimiga kiritish orqali 
zaharlarning organizmdan chiqarilishini tezlatish mumkin.