Lim vazirligi samarqand davlat universiteti b. Sh. Safarov, I. I. Ayubov

 
3. Moliyaviy bozorlar va institutlar 
 
Iqtisodiyotni modernizatsiyalashnining hozirgi sharoitida 
moliyaviy resurslarga bo‘lgan ehtiyoj va ularni samarali investit-
siyalash masalalari dolzarb ahamiyat kab etadi. Bunda bevosita 
moliyaviy bozorlarning ahamiyati g‘oyat yuksakdir.
Moliyaviy bozorlarda moliyaviy resurslar harakati turli 
moliyaviy instrumentlar orqali jamg‘aruvchi va foydalanuvchi 
amalga oshiriladi. Shu sababli moliya bozori orqali moliyaviy 
resurslar iqtisodiyot tarmoqlari o‘rtasida taqsimlanadi va qayta 
taqsimlanadi. O‘z navbatida bu taqsimlash jarayonida moliyaviy 
resurslar nisbatan samarali investisiyalarga yo‘naltiriladi. Turli 
moliya-kredit muassasalari yordamida moliyaviy resurslar harakati 
qanday amalga oshirsa‚ moliyaviy bozor orqali moliyaviy resurslar 
ham kapital yetkazib beruvchilardan(investordan) kapital iste’mol 
qiluvchilarga turli moliyaviy instrumentlari vositasida to‘g‘ri-
dan-to‘g‘ri harakatlanadi. Shuning uchun moliya muassasalari 

---

15 
kapital (moliyaviy resurslar)ning nisbatan samarali harakatiga imkon 
tug‘diruvchi institutlar hisoblanadi. 
Moliyaviy bozor – bu savdo obyekti moliyaviy instrumentlar 
hisoblanuvchi tashkillashgan iqtisodiy-huquqiy mexanizm bilan 
ta’minlangan, iqtisodiyot subyektlari uchun zaruriy bozor sharoit-
larini yaratib beruvchi majmua sifatida namoyon bo‘luvchi tizim.
Moliya bozori tushunchasi keng ma’noni va murakkab iqtisodiy 
kategoriyani tashkil etadi. Moliya bozori o‘zida o‘zaro ta’sirda 
bo‘ladigan mulk egalari bilan sarmoya, qarz oluvchilar o‘rtasidagi 
munosabatlarini tavsiflaydi. Moliya bozorida kreditlar, veksellar, 
aksiyalar, obligatsiyalar, investisiyalar va boshqa turdagi qimmatli 
qog‘ozlar oldi-sotdi va harakat obyekti hisoblanadi.
Moliyaviy bozor quyidagi turlarga bo‘linadi: 
- qimmatli qog‘ozlar bozori; 
- ssuda kapitali yoki kredit bozori; 
- valyuta bozori (pul bozori);
- investitsiya bozori (kapital bozori) va boshqalar. 
Rivojlangan mamlakatlar butun moliya tizimida markaziy 
o‘rinni moliyaviy vositachi muassasalar moliyasi markaziy o‘rinni 
egallaydi. Yuqori darajadagi takomillashgan moliyaiy infratuzilma 
tizimini mavjudligi va moliyaviy vositachilikni rivojlanganligi 
natijasida ularda investitsion maqsadlardagi yirik moliyaviy resurslar 
konsentratsiyasi sodir bo‘lgan.
XX asrning oxirgi 10 yilidagi moliyaviy innovatsiyalarning 
shiddat bilan rivojlanishiga qaramasdan rang-barang moliyaviy 
vositachilik turlari moliyaviy resurslarni oxirgi iste’molchilari uchun 
samarali joylashuvini ta’minlovchi «moliyaviy mahsulot»ni jalb 
qilish va sotish kabi umumiy funksiyalarni bajaradi. 
Moliyaviy vositachilar ya’ni tom ma’noda moliyaviy institutlar 
tarkibida tijorat banklari, kredit ittifoqlari, sug‘urta kompaniyalari, 
xususiy pensiya fondlari, moliyaviy kompaniyalar va boshqalar 
hisoblanadi. Ular iqtisodiyotning moliyaviy sektorini asosini tashkil 
qiladi.
Iqtisodiyotning moliyaviy sektorini keng va tor ma’noda 
tushunish mumkin. Birinchi holatda moliyaviy sektor bilan 

---

16 
birgalikda nazorat qiluvchi organlar va moliyaviy ittifoqlarni 
tushunishimiz mumkin.
Nazorat qiluvchi organlarning asosiy vazifalari moliya tizimini 
barqaror faoliyatini qo‘llab-quvvatlash, hukumat tomonidan 
chiqarilgan qonun va qarorlar hamda me’yoriy hujjatlarni amalda 
qo‘llash va bevosita moliyaviy institutlar faoliyati ustidan nazoratni 
amalga oshirish hisoblanadi. 
Moliyaviy ittifoqlarning asosiy vazifalari davlat va jamiyat 
oldida moliyaviy institutlar guruhlarining manfaatlarini taqdim etish 
va himoya qilish hisoblanadi. 
Moliyaviy sektorning moliyaviy innsitutlariga bank tizimi va 
nobank moliyaviy vositachi muassasalarni kiritishimiz mumkin. O‘z 
navbatida bank tizimi tarkibida markaziy banklar alohida o‘ringa 
egadir. Markazy banklar davlatning pul kredit siyosatini amalga 
oshirishda mas’ul muassasa hisoblanadi. Shuningdek, tijorat banklari 
ustidan nazorat va ularni kreditlashni amalga oshiradi, emis-
siya(pullar, banknotalar va boshqa kredit instrumentlarini muoma-
laga chiqarish), davlatni kreditlash va hukumat uchun hisob-kitob 
operatsiyalarni amalga oshirish, oltin-valyuta zahiralarini saqlash va 
boshqa funksiyalarni bajaradi. 
Tijorat banklari universal moliyaviy muassasalar hisoblanib, 
kredit, investision, moliyaviy vositachilik, hisob-kitob operat-
siyalarni amalga oshiradi. Zamonaviy tijorat banklari asosan aksio-
nerlik shaklida tashkil qilinadi. Tijorat banklari: aktiv operatsiyalar, 
passiv operatsiyalar, vositachilik va ishonch operatsiyalari hamda 
boshqa qator operatsiyalarni bajaradi.
Moliyaviy vositachi muassasalar tarkibida sug‘urta muassasa-
larining ahamiyati yuksakdir. Umuman, sug‘urta munosabatlari 
moliyaviy munosabatlarning tarkibiy qismi sifatida aksariyat 
iqtisodchi olimlar sug‘urtani moliya tiziining alohida bo‘g‘ini sifatida 
qaraydilar. 
Sug‘urta munosabatlari – unda qatnashuvchi subyektlar 
o‘rtasidagi xo‘jalik subyektlari iqtisodiy faoliyati natijasida vujudga 
keluvchi ehtimolli zararlarni qoplash yoki sug‘urta holatlarini sodir 
bo‘lishi oqibatlari bilan bog‘liq xo‘jalik subyektlari yo‘qotishlarini 
tenglashtirish uchun mo‘ljallangan sug‘urta fondiga maqsadli 

---

17 
badallar hisobiga alohida pul fondlarini shakllantirish bo‘yicha qayta 
taqsimlash munosabatlari majmuasidir.