Sxem 1.2.
İnfrastrukturun funksiyaları
Mənbə: Sxem müəllif tərəfindən yığılmışdır
.
Beləliklə, infrastruktur məhsulun istehlakçıya qədər çatdırılmasını
yüngülləşdirir. Bundan başqa, infrastrukturun funksiyaları kapital dövriyyəsinin
sürətlənməsini təmin edir və bununla iqtisadiyyatın effektivliyini artırır. Nəhayət,
infrastruktur milli iqtisadi dövriyyənin fasiləsizliyini təmin edir.
İnfrastruktur funksiyaları
Vasitəçilik funksiyası
İnformasiya funksiyası
Nizamlayıcı funksiya
23
İnfrastrukturun rolu daim artır. Bu, ilk növbədə, məhsulun istehsal
həcmlərinin artımı ilə bağlıdır. İkincisi, ictimai əmək bölgüsünün dərinləşməsi ilə,
bu da iqtisadiyyatda əlaqələrin artmasına, yeni sahələrin yaranmasına, yeni
ərazilərin dövriyyəyə cəlb edilməsinə səbəb olur. Üçüncüsü, istehsala xammalın və
enerjinin yeni mənbələri daxil olur. Bütün bunlar kommunikasiya, yollar, nəqliyyat
və s.-nin inkişafı ehtiyacına gətirib çıxarır.
İnfrastrukturun məhsulu vasitəçilik xidmətidir. Xidmət – bu yalnız malın
istehsalı zamanı mövcud olan xüsusi maldır. Bazar infrastrukturunun bazar
iqtisadiyyatının təbiəti ilə şərtlənmiş iki əsas funksiyasını ayırd etmək olar:
a) bazar iqtisadiyyatının subyektlərinin iqtisadi qarşılıqlı əlaqələrinin və qarşılıqlı
təsirinin fasiləsiz fəaliyyətinin təmin edilməsi
b) əmtəə-pul axınlarının hərəkətinin nizamlanması. Bazar iqtisadiyyatının subyektləri
kimi bir tərəfdən resurs və məhsulların sahibləri, digər tərəfdən isə kommersiya
strukturları və dövlət nəzərdə tutulur. İqtisadiyyatın subyektlərinin hər iki təsnifatı
bir-birini tamamlayır və bu subyektləri ayrı-ayrı kriteriyalar üzrə ayırd edir. Bu
funksiyaların hər biri müəyyən cəhət və xüsusiyyətlərlə xarakterizə olunur.
Təminedici funksiya öz mahiyyətinə görə iqtisadiyyatın infrastrukturunda
onun mahiyyətini və bilavasitə təyinatını xarakterizə edən daxili, immanent
(məxsusi) funksiyadır. Belə funksiya passiv xarakter daşıyır. Bazar iqtisadiyyatı
bütün iqtisadiyyatın alt sistemi kimi bir növ bazar iqtisadiyyatına məhsulun
yaradılmasında bilavasitə iştirak etmədən iqtisadi funksiyaların yerinə yetirilməsi
üçün (hər şeydən əvvəl, resursların optimal akkumulyasiyası və onlardan təsərrüfat
fəaliyyəti məhsullarının hazırlanması kimi) şərait və imkanlar təqdim edir.
Bununla yanaşı, göstərilən funksiya birbaşa da təsnif oluna bilər, belə ki, adekvat
infrastrukturun formalaşması iqtisadi sistemin, eləcə də onun inkişafının mövcud
olmasının və təkrar istehsalının bilavasitə və vacib şərtlərindən biridir [45, 63].
Nizamlayıcı funksiya bir növ təminedici funksiyadan artır, onun ardı hesab
edilir, lakin onun xüsusiyyətləri əksdir. O hər şeydən əvvəl, xarici xarakter daşıyır.
Infrastrukturun iqtisadi sistemin alt sistem olmasına baxmayaraq, bu alt sistem
24
təsərrüfat subyektlərinin qarşılıqlı təsir prosesində mövcud olur. Bu mənada bu
funksiya keçid iqtisadiyyatı sistemlərində xüsusilə nəzərə çarpan aktiv funksiyadır.
Nəhayət, öz təbiətinə görə o məhsulun bilavasitə yaradılması sahəsində bu
və ya digər problemlər haqqında iqtisadiyyata işarə verən əks təsir funksiyasıdır.
Hər iki funksiya ayrılmaz surətdə bağlıdır və biri olmadan digəri reallaşa
bilmir. Onların qarşılıqlı təsirinin nəticəsi əmtəə-pul axınlarının hərəkətinin
optimallaşdırması kimi müəyyən oluna bilən tamamilə müəyyən edilmiş sintetik
effektdir. Əmtəə-pul axınlarının hərəkətinin təmin edilməsi və nizamlanması
prosesində infrastruktur mal və xidmətlərə olan ictimai ehtiyaclar və istehsalat
prosesinin tələb edilən miqyaslarda onları təmin etmə qabiliyyəti arasında
uyğunluğa nail olmağa imkan yaradır. Bununla yanaşı, hər iki funksiyanın
reallaşdırılmasında birləşmə təmin olunur, resursların bölgüsündə mütənasibliyi
əldə edilir ki, bu da öz növbəsində, resursların və məhsulların bölgüsüylə bağlı
xərclərin minimallaşdırılmasına gətirib çıxarır. Bu səbəbdən infrastruktur öz
funksiyaları nəticəsində iqtisadiyyatın effektivliyini, özü də yalnız ona məxsus
olan ölçüdə və mexanizmlər vasitəsilə təmin edir. Effektivliyin bu hissəsini gizli
effektivlik adlandırmaq olar, çünki ona xərclərin və nəticənin birbaşa və bilavasitə
müqayisə edilməsi metodları tətbiq edilə bilmir (məsələn, məhsul yığımı üçün pis
yolların mənfi nəticələri və ya hesablamaların sürətini tormozlayan amil kimi bank
sisteminin kifayət qədər inkişaf etməməsi və s.) [45, 66].
Bazarın infrastrukturunun institutları investisiya sahəsində vasitəçilik
xidmətlərinin göstərilməsi, təsərrüfat fəaliyyətinin müxtəlif tərəflərinin sığorta
edilməsi ilə məşğul olurlar, etibarlı əməliyyatlar keçirirlər. İnfrastruktur həmçinin
makroiqtisadi nizama salma zamanı istifadə olunur: onun köməyi ilə dövlət
antiinflyasiya tədbirlərini, məşğulluq siyasətini həyata keçirir, iqtisadiyyatın tsiklik
tərəddüdlərinə mane olur.
Beləliklə, nəticə çıxartmaq olar ki, bazarın iqtisadi infrastrukturu bütovlükdə
iqtisadi sistemin fəaliyyətinə əhəmiyyətli təsir göstərir [45, 74]
Professor O.Y. Məmmədov bazar infrastrukturunun tərkibinə aşağıdakı
bazarları daxil edir: [1, 20]
25
əmtəə və xidmətlər bazarını;
kapital bazarını;
əmək bazarını.
R. Katanov kredit bazarını valyuta bazarı ilə əvəz etməklə digər üç bazarı
olduğu kimi saxlayır:
əmtəə və xidmətlər bazarı;
kapital bazarı;
əmək bazarı;
valyuta bazarı.
Professor B.A. Rayzberq bazar infrastrukturunun tərkibini bazardakı
əmtəənin növünə görə müəyyən edir və belə qənaətə gəlir ki, müasir
supermarketdə ən müxtəlif malları almaq mümkün olduğuna görə, onu bir neçə
bazardan ibarət olan “bazarlar bazarı” hesab etmək olar. O, bazar infrasrukturunu
təsnifləşdirərkən, bundan əvvəlki təsnifatdan fərqli olaraq, kapital və əmək
bazarlarını istehsal amilləri bazarında birləşdirir, kredit və valyuta bazarlarını
maliyyə bazarı ilə əvəz edir, habelə informasiya bazarını özünün verdiyi təsnifata
əlavə edir: [44, 93]
istehlak malları və xidmətləri bazarı;
istehsal amilləri bazarı;
daşınmaz əmlak bazarı;
maliyyə bazarı;
informasiya bazarı.
Professorlar A.İ.Dobrınin və L.S.Taraseviç bazar ifrastrukturlarının
aşağıdakı təsnifatını daha məqbul hesab edirlər:
əmtəə və xidmətlər bazarı;
maliyyə bazarı;
inteliektula məhsul bazarı;
işçi qüvvəsi bazarı;
reqional bazarlar.
26
əmtəə mübadilə münasibətlərinin inkişaf etmiş sistemi kimi yanaşmaqla onu,
Professor A.S. Bulatovun özünün redaktəsi ilə çap edilmiş «İqtisadiyyat»
dərslyinin müəllifləri infrasrukturu «böyük bazar» ilə əvəzləyir və bazara «böyük
bazar» ünsürlərinin, ayrı-ayrılıqda bir-birilə sıx və qarşılıqlı əlaqədə olan
bazarların sistemi kimi xarakterizə edirlər. Müəlliflər «böyük bazarın» tərkibini
aşağıdakı kimi təsəvvür edirlər: [1, 24]
işçi qüvvəsi bazarı;
maliyyə bazarı;
istehsal vasitələri bazarı;
istehlak bazarı;
xidmətlər bazarı;
texnologiyalar bazarı;
mənəvi sərvətlər bazarı.
Professorlar V.i. Vidyapin və Q.P. Juravlyovanın bazar infrastrukturuna aid
etdikləri bazarların təsnifatı bundan əvvəl baxdığımız müvafiq təsnifatlardan daha
təkmil olsa da, bütün sərbəst bazarları tam əhatə etmir:
əmtəə və xidmətlər bazarı;
işçi qüvvəsi bazarı;
istehsal vasitələri bazarı;
valyuta vasitələri bazarı; ,
valyuta, qiymətli kağızlar bazarı;
patentlər, elmi-texniki işlənmələr bazarı;
informasiya bazarı;
dövriyyə vəsaitləri bazarı;
ayrı-ayrı əmtəələr və ya əmtəə qrupları bazarı;
lisenziyalar bazarı.
|