M a g I s t r a t u r a m ə r k ə z I Əlyazma hüququnda Şükürov Mübariz Yaqub oğlu «Bİznes infrastrukturunun iNKİŞafinin təŞKİlati İQTİsadi mexaniZMİ»


 Biznes infrastrukturunun təsnifatı



Yüklə 1,94 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə8/32
tarix02.01.2022
ölçüsü1,94 Mb.
#45394
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   32
k-rov-M-bariz

1.2. Biznes infrastrukturunun təsnifatı 

İnfrastruktur sadəcə müəyyən sahələrin məcmusu deyil, maddi istehsalın və 

sosial  həyatın  effektiv  inkişafının  ümumi  şərtlərinin  xaraktersitikasıdır.  Məhz 

malların  istehsalı,  onların  sərbəst  hərəkəti  və  fərdi  istehlakı  üçün  müəyyən 

regionlarda optimal şərtlərin yaradılması infrastrukturu digər fəaliyyət növlərindən 

fərqləndirən  prioritetdir  və  onu  milli  iqtisadiyyatın  digər  sahələrindən  ayıran  əsas 

əlamətdir. Bazar münasibətləri şəraitində cəmiyyətə fəaliyyətin müxtəlif növlərinin 

aparılmasında  vacib  olan  təbii  sərvətlər  digər  infrastruktur  tələb  edir  ki,  bu  da 



15 

konkret  regionun  infrastruktur  kompleksinin  kəmiyyət  və  keyfiyyət 

xarakteristikalarında transformasiya olunmasını labüd edir.  

Infrastruktur  fəaliyyətini  və  infrastrukturun  regional  inkişafa  təsirini 

infrastrukturun  ərazi  funksiyaları  adlandırırlar.  Funksional  əlamət  üzrə 

infrastrukturun  təsnifatı  istehsal,  sosial,  maliyyı-kredit,  informasiya,  innovasiya, 

institutusional və s. növləri ayırmağa icazə verir [42, 14]. İnfrastrukturun təsnifatı 

haqqında  ilk  dəfə  amerika  alimi  P.Rozenşteyn-Rodan  danışmışdır.  O  bu  termini 

iqtisadi  elmə  gətirmişdir.  Onun  tərəfindən  infrastrukturun  iki  əsas  növü  ayırd 

edilmişdir: təsərrüfat (və ya istehsal) və sosial.   

Regionun infrastrukturu ərazilərin effektiv inkişafının ümumi şərtlərini  

müəyyən edir, mal mübadiləsi və fərdi istehlak, mal və xidmətlərin istehsalı üçün 

optimal  şərait  yaradır.  Bu,  infrastrukturu  milli  iqtisadiyyatdan  müstəqil  fəaliyyət 

növünə  ayırır.  Qərb  alimləri  tərəfindən  iqtisadiyyatın  bu  və  ya  digər  sahəsinin 

infrastruktura  aid  edilməsi  kriteriyalarının  axtarılması  onun  üçün  xarakterik  olan 

cəhətlərin ümumiləşdirilməsinə və əsas əlamətin aşkar edilməsinə gətirib çıxardı. 

D.Klark, E.Tuxtfeld və digər iqtisadçılar hesab edirlər ki, infrastruktur obyektləri 

bölünməzliyi,  xarici  effekti,  rentabelliyinin  kifayət  qədər  olmaması,  bazar 

mexanizminə tabe olmaması ilə xarakterizə olunur.   

Y.Ştoler  infrastrukturun  üç  növünü  ayırd  edir:  texniki,  iqtisadi  və 

institutisional.  O  qurğuların  bölünməzliyini,  uzun  ömrü  texniki  əlamətlər  hesab 

edir.  İqtisadi  əlamətləri  isə  iqtisadi  effekt,  investisiya  xarakteri,  daimi  kapitalın 

xərclərində  yüksək  payı,  investiyaların  yüksək  riski  adlandırır.  İnstitusional 

əlamətlər infrastrukturun müxtəlif institutlarının olması, infrastruktur obyektlərinin 

defisiti,  mərkəzləşdirilmiş  nəzarət  və  idarəetmə,  infrastrukturun  inkişafının 

qanunvericilik bazasının olmasıdır. Lakin burjua iqtisadçıları iqtisadiyyatın bu və 

ya digər sahəsinin infrastruktura aid olmasının başlıca kriteriyalarını müəyyən edə 

bilməmişdilər.  Bu  barədə  öz  tədqiqatlarına  əsasən  əsas  əlamətin  olmadığı  barədə 

qənaətə gələn Y.Ştoller açıq-aydın bildirmişdir [46, 93] 



16 

Regional  infrastruktur  müəyyən  spesifik  əlamətlərə  malikdir.  Bu  əlamətlər 

əsasında  infrastruktur  sahələrini  qruplaşdırmaq  və  onları  müvafiq  olaraq  ictimai 

istehsal sahələrinin məcmusundan ayırmaq olar.  

Regional  iqtisadiyyatın  infrastrukturu  vahid  əlamətə  malik  olan 

elementlərdən  ibarətdir.  Bu  zaman  onların  hər  biri  spesifik  xüsusiyyətlərə  malik 

olur.  Onun  komponentlərinin  nisbəti  strukturu  əmələ  gətirir.  Infrastrukturun 

təsnifatı  bir  sıra  əlamətlər  əsasında  aparıla  bilər.  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  hər 

təsnifat  müəyyən  ehtiyacların,  praktik  fəaliyyətin  həyata  keçirilməsinin  bu  və  ya 

digər tələbinə və vəzifəsinə uyğun gəlib-gəlməməsinin nəzərə alınması ilə işlənib 

hazırlanır.  

R.Yoximsen infrastrukturun maddi, institusional, fiziki hissələrini ayırd edir. 

Maddi  infrastruktur  dedikdə,  o,  başa  düşür:  milli  iqtisadiyyatda  nəqliyyat  və 

telekommunikasiya,  enerji  təminatı  üçün  istifadə  olunan  bütün  qurğuların, 

cihazların və istehsal vasitələrinin məcmusu; tikinti və s. İnstitusional infrastruktur 

təsərrüfat vahidlərinin özlərinin iqtisadi qərarlarını formalaşdırdığı və onları digər 

sahibkarlarla 

əməkdaşlıq 

zamana 

həyata 


keçirdikləri 

yaradılmış 

və 

qanuniləşdirilmiş müəssisələri əhatə edir. Fiziki infrastruktura “bazar iqtisadiyyatı 



şəraitində  insanların  mənəvi,  sahibkarlıq,  proffesional  və  digər  qabiliyyətləri”ni 

daxil edir [46, 96].  

İ.P.Boykov və F.F.Rıbakov istehsal, sosial, elmi-texniki və bazar  

infrastrukturunu  ayırd  edirlər.  N.A.Juravlev  funksional  təyinatına  görə 

infrastsrukturun  səkkiz  əsas  növünü  ayırır:  energetik,  nəqliyyat,  kommunikasiya, 

ekoloji, innovasiya və s. qeyd edir ki, onları idarəetmə metodları xeyli fərqlənir.  

D.V.Şopenkonun  fikrincə,  ümumi  təsnifat  əlaməti  onun  istehsal  və  sosial 

infrastruktura bölünməsidir. Lakin regional səviyyədə bu təsnifatı dəqiqləşdirmək 

lazımdır.  İnnovasiya-təhsil  və  institusional  infrastruktur  bi  təsnifatda  xüsusi  rol 

oynayırlar, çünki funksional infrastrukturun bütün növləri ilə qarşılıqlı təsirdə olur 

və  onların  inkişafını  və  regional  iqtisadiyyatın  özünün  modernləşdirilməsini 

müəyyən edir.  




17 

Regionun  ictimai-iqtisadi  inkişafını  dörd  qrup  göstəricilər  xarakterizə  edir: 

1)  resurs  potensialı  (faydalı  mədənlər,  torpaq,  meşə,  su  resursları);  2)  energetika 

infrastrukturunun inkişafı (yol-nəqliyyat, rabitə-informasiya, müəssisələrin sayı və 

istehsalat gücü,  onların  əsas  fondlarının  dəyəri); 3)  sosial infrastruktur tərəfindən 

müəyyən  edilən  insan  kapitalının  inkişafı;  4)  institusional  infrastrukturdan  asılı 

olan investisiya, innovasiya və işgüzar iqlim. 

A.V.Abayev  hesab  edir  ki,  infrastruktur  iki  böyük  kateqoriyaya  bölünür: 

iqtisadi  (istehsal)  və  sosial.  İqtisadi  infrastruktur  nəqliyyat,  əlaqə,  enerji  -  və  su 

təminatını, sosial infrastruktur - təhsil və səhiyyə obyektlərini özünə daxil edir. Bu 

bölünmə kifayət qədər şərtidir, çünki  infrastrukturun ayrı elementləri həm iqtisadi, 

həm də sosial xüsusiyyətlər daşıyır. Məsələn, adətən sosial infrastruktura aid olan 

təhsil  müəssisələri  artımın  ən  əhəmiyyətli  iqtisadi  amili  olan  insan  kapitalının 

generasiya edilməsində mühüm rol oynayırlar [42, 16]. 

İnfrastruktur tərkibinə ənənəvi daxil edilən nəqliyyat, əlaqə, maddi-texniki  

təminat,  təmir  və  başqa  köməkçi  xidmətlər  kimi  sahələrlə  yanaşı,  kadrların 

hazırlanması,  istehsal  və  elmi  təminat,  iqtisadiyyatın  informasiya  təminatı, 

istehsalda əməyin qorunması da aiddir. 

V.P.  Krasovskisinin  fikiriylə  razılaşmaq  lazımdır,  hansı  ki,  vurğulayır  ki, 

infrastrukturun  tərkibinə  daxil  edilən  sahələrin  və  obyektlərin  aidəsi  müəyyən 

elastikliklə səciyyələnir, bununla əlaqədar olaraq infrastruktur obyektlərinin ciddi 

və sərt təsnifatını təklif etmək məqsədəuyğun deyil. İnfrastruktur - yalnız yığılmış 

maddi  sərvət  deyil,  ictimai  istehsal  prosesində  müəyyən  funksiyaların  icra 

edilməsini  təmin  edən  insanın  fəaliyyət  sferası,  müəssisələrin  "sahələrinin 

məcmusu"dur. 

T.Q.  Semenkovanın  nöqteyi-nəzəri  xüsusi  maraq  kəsb  edir,  hansı  ki, 

infrastruktur  kateqoriyasının  siyasi-iqtisadi  məzmununu  və  onun  regionda  təkrar 

istehsal  prosesləri  ilə  əlaqəsini  açır  və  iddia  edir  ki,  bütün  infrastruktur 

obyektlərinin  mövcudluq  şərti  genişləndirilmiş  təkrar  istehsal  prosesinin  normal 

həyata  keçməsi  üçün  onlara  obyektiv  ehtiyacdır.  Həm  də  infrastruktura  daxil 

edilmiş müəssisə və idarələrin sahələrinin məhsuldar xarakteri müəssisələrdə əlavə 



18 

məhsulun  yaradılması  ilə  deyil,  bütovlükdə  milli  gəlirin  artırılması  işində  milli 

iqtisadiyyat  ilə  əlaqəsi  ilə  müəyyən  edilir.  Yəni  infrastruktura  sənaye  və  kənd 

təsərrüfatından başqa milli iqtisadiyyatın praktik olaraq bütün sahələri qoşulur [41, 

78]. 

V.Q. Terentyev infrastruktura istehsalın müxtəlif amillərinin və nəticələrinin 



nəqli,  akkumulyasiya  və  bölgüsünü  təmin  edən  ümumi  şəraiti  yaradan  kompleks 

kimi  baxır.  Onun  fikrincə,  infrastruktur  bilavasitə  ictimai  istehsalın  təşkilinin 

formalarının  inkişafını  təmin  edir  və  əmək  bölgüsünün  dərinləşməsi  ilə  birbaşa 

bağlıdır. 

Y.V.Bloxin  öz  əsərlərində  qeyd  edir  ki,  əsas  istehsalın  sahələrində  normal 

istehsal  fəaliyyəti  şərtlərini  təmin  edən  təkrar  istehsal  prosesində    funksional 

fəaliyyəti  ümumi  istifadə  edilən  köməkçi,  xidmət  edən  sahələri,  maddi  istehsal 

sahələri  və qeyri-istehsal  sahələri  olan  infrastrukturu  təşkil  edir.  Əsas istehsaldan 

fərqli  olaraq,  infrastrukturun  fəaliyyəti  onun  mövcudluğunun  ümumi  şərtlərini 

yaradır. 

İnfrastrukturu ümumi şəkildə belə təsnifləşdirmək olar: (42, 18) 


Yüklə 1,94 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   32




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin