M a g I s t r a t u r a m ə r k ə z I Əlyazma hüququnda Şükürov Mübariz Yaqub oğlu «Bİznes infrastrukturunun iNKİŞafinin təŞKİlati İQTİsadi mexaniZMİ»
Biznes infrastrukturunun dolayı iştirakçıları
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2. Biznes infrastrukturunun dolayı iştirakçıları
Bir qayda olaraq, bazar infrastrukturunun inkişafı üçün şəraitlərin yaradılması bir çox hallarda dövlətdən asılıdır. Dövlət bazar mexanizminə xas olan və bazarın öhdəsindən gələ bilmədiyi hallarda “natamamlığı” aradan qaldırmaq məqsədilə mövcuddur. Dövlət, effektiv rəqabətin təmin olunması, monopoliyaların məhdudlaşdırılması üçün sahibkarlara rəqabət üçün bərabər şərait yaramaq məsuliyyətini öz üzərinə götürür. O həmçinin ictimai malların və xidmətlərin kifayət qədər istehsal olunması qayğısına qalır, belə ki bazar mexanizm insanların kollektiv tələbatlarının lazımınca ödəyə bilmir. Dövlətin iqtisadi həyatda iştirakı həm də onunla izah olunur ki, bazar gəlirin sosial ədalət prinsipinə uyğun bölünməsini təmin etmir. Dövlət əlillərin, aztəminatlıların, qocaların qayğısına qalmalıdır. Həmçinin fundamental elmi araşdırmalar sahəsi də dövlətə məxsusdur. Bu ona görə lazımdır ki, sahibkarlar üçün bu çox riskli, son dərəcə bahadır və bir qayda olar sürətli gəlir vermir. Bazar əmək hüququna zəmanət vermədiyi üçün dövlət əmək bazarını nizamlamalı, işsizliyin azaldılması tədbirləri görməlidir [23, 147]. Bütövlükdə dövlət vətəndaş cəmiyyətinin siyasi və sosial-iqtisadi prinsiplərini həyata keçirir. O makroiqtisadi bazar proseslərinin formalaşmasında aktiv iştirak edir. Bazar iqtisadiyyatında dövlətin rolu aşağıdakı vacib funksiyalar vasitəsilə özünü göstərir: a) iqtisadi qərarların qəbulu üçün hüquqi əsasın yaradılması. Dövlət sahibkar fəaliyyətini nizama salan qanunlar hazırlayır və qəbul edir, vətəndaşların hüquq və 39 vəzifələrini müəyyən edir; b) iqtisadiyyatın sabitləşməsi. Hökumət qiymət səviyyəsini və milli məzənnəni sabit saxlayaraq istehsalatın aşağı düşməsinin öhdəsindən gəlmək, inflyasiyanın düzəldilməsi, işsizliyin azalması üçün üçün büdcə-vergi və kredit-pul siyasətindən istifadə edir; c) resursların sosial yönümlü bölgüsü. Dövlət özəl sektorun məşğul olmadığı malların və xidmətlərin istehsalını təşkil edir. O kənd təsərrüfatı, rabitə, nəqliyyatın inkişafı üçün şərait yaradır, müdafiə, elm xərclərini müəyyən edir, təhsilin, səhiyyənin və s. inkişaf proqramlarını formalaşdırır; d) sosial müdafiənin və sosial zəmanətin təmin olunması. Dövlət minimum əmək haqqı, qocalığa, əlilliyə görə pensiyalara, işsizlik müavinəti, aztəminatlılara müxtəlif növ kömək və s. zəmanət verir. Bu baxımdan dövlətin müvafiq qurumları biznes infrastrukturunun dolayı iştirakçıları hesab olunurlar. Biznes infrastrukturunda onun fəaliyyət göstərməsi üçün şərait yaradan qurumlar, daha doğrusu, dolayı iştirakçılar dedikdə, aşağıdakıları nəzərdə tuturuq: [1, 29] - Milli Məclis; - Nazilər Kabineti; - İqtisadi İnkişaf Nazirliyi; - Maliyyə Nazirliyi - Vergilər Nazirliyi; - Dövlət Statistika Komitəsi; - Qiymətli Kağızlar üzrə Komitə; - Auditorlar Palatası; - Hesablama Palatası; - Ticarət-Sənaye Palatası; - Müxtəlif peşəkar cəmiyyətlər və fondlar; - Elmlər Akademiyası; - Sahə elmi-tədqiqat institutları. 40 Maliyyə nəzarətindən sonra nəzarətin həyata keçirilməsinə olan tələbat bütün dünyada olduğu kimi Azərbaycanda da artmağa başlamışdır (Bayramov, 2009: 335). Nəzarət, hər şeydən əvvəl müstəqil olduğu üçün nəzarətlə bağlı tərəflərin heç bir təzyiqi olmadan müəssisələrdə maliyyə əməliyyatlarının etibarlılığının obyektiv təsbitinə və bu əsasda maliyyə şəffaflığın təmin olunmasına, tərəflər arasında münasibətlərin düzgün şəkildə qurulmasına imkan verir. Buna görə də, cəmiyyətdə peşəkar nəzarətə tələbat gündən-günə artır. Bir tərəfdən sahibkarlıq və kapital bazarının özünü tənzimləmə meylinin inkişafı, tərəflər arasında qarşılıqlı etimada əsaslanan maliyyə əlaqələrinin yaradılması zərurəti, digər tərəfdən də dövlətin nəzarətinə olan yönümü əhəmiyyət qazanmışdır. Biznes infrastrukturunun dolayı iştirakçılarından bir neçəsinin fəaliyyətinə nəzər salaq. AR Nazirlər Kabineti AR.nın
Prezidenti tərəfindən onun icra səlahiyyətlərinin həyata keçirilməsi məqsədilə yaradılan, öz fəaliyyətlərində birbaşa Prezidentə tabe olan və onun qarşısında məsul olan, iş qaydası Prezident tərəfindən aydınlaşan ali icra hakimiyyəti orqanıdır və buna görə də biznes infrastrukturunun dolayı iştirakçısı kimi çıxış edir [52]. Nazirlər Kabinetiniə AR.nın Baş Naziri, onun muavinləri, mərkəzi icra hakimıyyəti orqanlarının rəhbərləri və nazirlər daxildir. Onun iclaslarına bir qayda olaraq Baş Nazir rəhbərlik edir. Baş nazir isə növbə ilə Milli Məclis tərəfindən razılıq olmaqla Prezident təyin edir. Ümumi qaydalar müəyyən etdikdə Nazirlər Kabineti başqa məsələlər üzrə sərəncamlar, qərar l ar qəbul edir. Nazirlər Kabineti dövlət büdcəsi layihəsini hazırlayıb Prezidentə təqdim edir, maliyyə, dövlətin iqtisadi proqramlarının reallaşdırılmasını, dövlət büdcəsi icrasını, kredit və pul ilə bağlı siyasətinin həyata keçirilməsini, dövlət sosial təminat proqramlarının tətbiq olunmasını təmin edir, nazirliklərə və sonra isə digər mərkəzi icra hakimiyyətinin orqanlarına rəhbərlik edərək onların aktlarının ləğv edilməsi işlərini görür.
41 Biznes infrastrukturunun digər dolayı iştirakçısı İqtisadi İnkişaf Nazirliyidir. İqtisadi İnkişaf Nazirliyi AR.nın sosial-iqtisadi inkişafı və beynəlxalq əməkdaşlığı, o cümlədən makroiqtisadi, ticarət, investisiya qoyuluşu, sahibkarlığın inkişafı, inhisarçılığın məhdudlaşdırılması və rəqabətin inkişafı istiqamətində dövlətin siyasətini həyata keçirən və eyni zamanda formalaşdıran mərkəzi icra hakimiyəti orqanıdır [50]. İqtisadi İnkişaf Nazirliyi dövlətimizin iqtisadi və sosial proqnozlarını, iqtisadi siyasətini işləyib hazırlayır, iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin inkişafı, xarici iqtisadi və ticarət əlaqələrinin, investisiya fəaliyyəti, investisiyaların cəlb həyata keçirir. Bundan başqa, daxili ticarət və sahibkarlığın inkişafı, təşviqi sahəsində zəruri tədbirlərin görülməsini təmin edir, sahibkarlığa dövlət yardımı, rəqabətin gücləndirilməsi və təşviqi, o cümlədən haqsız rəqabətin aradan qaldırılması, istehlakçı hüquqlarının qorunması və s. funksiyaları yerinə yetirir, ölkə iqtisadiyyatında təsis etmə və çərçivəsində yeniləşmə sahəsində dövlət siyasətini işləyib hazırlayır və uyğunluqlar, fəaliyyət məsələlər üzrə normativ hüquqi aktları və müvafiq fəaliyyət alanları üzrə dövlət nəzarətini həyata keçirir. Nazirlik digər ölkələrlə, beynəlxalq və regional maliyyə qurumları ilə iqtisadi işbirliyi sahəsində dövlət siyasətini, habelə xarici iqtisadi əlaqələrin səmərəliliyinin artırılması istiqamətində tədbirlər görür. AR. Maliyyə Nazirliyi ölkəmizdə maliyyə siyasətini reallaşdıran və dövlətimizin maliyyəsinin güclü şəkildə idarə edilməsini təskil edən əsas mərkəzi icra orqanıdır [54]. AR müstəqilliyini qazandıqdan sonra Maliyyə Nazirliyi Azərbaycan Prezidentinin 9 Fevral 2009-ci il tarixli 48 nömrəli fərmanı ilə təsdiq edilmiş Əsasnamə əsasında fəaliyyət göstərir. Maliyyə Nazirliyi sisteminə Mərkəzi Orqanlar üzrə Xəzinə İdarəsi, Dövlət Əyar Palatası, Məlumat-hesablama Mərkəzi, Maliyyə Elm-tədris Mərkəzi daxildir. Nazirlik AR.nın dövlət və icmal büdcələrin layihələrini hazırlayır və təsdiq edilmiş meyarlara uyğun olaraq dövlət büdcəsinin kassa icrasını təmin edir, sığorta
42 fəaliyyəti, dövlət borcunun idarə edilməsi, mühasibat uçotunun təşkili və aparılması sahələrində dövlət tənzimlənməsinin, dövlət büdcəsi vəsaitlərinin istifadə sahələri üzərində dövlət nəzarətinin həyata keçirilməsini təmin edir, dövlətin pul-kredit və gömrük
siyasətinin əsas
istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsinə aid. Təkliflərin hazırlanmasında iştirak edir. Vergilər Nazirliyi AR.da büdcə və maliyyə siyasəti çərçivəsındə vergi siyasətini reallaşdıran mərkəzləşmiş icra hakimıyyəti orqanıdır. Vergilər Nazirliyi dövlət qiymət intizamina və vergi qanunvericiliyinə üzərində dövlət nəzarətini təmin etmək məqsədilə 1990-ci ilin iyul ayında Maliyyə Nazirliyi nəzdində təsis edilmişdir. 1991-ci ilin oktyabr ayında dövlət qiymət intizamina və vergi qanunvericiliyinə nəzarət sisteminin inkişaf etdirilmək, bu istiqamətdə dövlet vergi xidmətinin rolunun effektivləşdirilmək, onun sərbəst fəaliyyət göstərməsinin və nəzarət sisteminin dürüstlüyünün təmin etmək məqsədilə bu xidmət Maliyyə Nazirliyindən ayrılaraq Azərbaycan Dövlət Baş Vergi Müfətişliyi adı ilə xidmət göstərməyə başlamişdır [52]. Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin 11 Fevral 2000 ci il tarixli sərəncamı ilə Baş Dövlət Vergi Müfəttişliyi ləğv edilərək, onun əsasında Vergilər Nazirliyi yaradılmışdır. Nazirlik Respublikamızın dövlət vergilərinin və başqa büdcə mədaxillərinin doğru hesablanmasına, onların zamanında və tam məbləğ şəklində dövlətin büdcəsinə köçürülməsinə, vergi qanunvericiliyinə əməl olunmasına nəzarəti həyata keçirir, vergi qanunverici I iyinə aid vergi ödəyicilərinə informasiyaların verilməsini, vergilərin hesablanması eləcə də ödənilməsi haqqında açıqlamaların verilməsini təmin edir. Bundan başqa, vergi qanunvericiliyinə müvafiq olaraq bazar qiymətləri nəzərə alınmaqla vergilərin hesablanmasını təmin etmək məqsədi ilə bazar qiymətlərinin qeydə alınmasını və bazar qiymətləri barədə informasiya bazasının yaradılmasını təmin edir. Nazirlik vergi matrah-ı həcminin müəyyənləşdirilməsi, aksiz markası etiketi yapışdırılacaq, amma etiketi yapışdırılmamış yaxud saxta olan aksiz markaları ilə damğalamış malların, sahibkarlıq sahəsində fəaliyyət göstərən fiziki və ya hüquqi şəxslərin vergiyə tabe 43 tutulan obyektlərin qeydiyyatı, əhaliylə maliyyə hesablaşmalarının edilməsi sahəsində qanunvericiliyə riayet edilməsini aşkara çıxarmaq məqsədi ilə vergi ödəyicilərinə qanunda nəzərdə tutulmuş qaydada nəzarət edir. AR dövlət vergi orqanlarının inkişaf proqramlarını həyata keçirir eyni zamanda da onun hazırlanmasında iştirak edir. İqtisadiyyat, həmçinin maliyyə, vergi və sərmayələrin çəkilməsi ilə bağlı olan başqa ölkələrlə ölkəmiz arasında münasibətlərin tənzim edilməsinə uyğun təkliflərin hazır edilməsində iştirak edir. AR dövlət vergi orqanlarının mərkəzləşmiş avtomatlaşdırılmış informasiya sisteminin yaradılmasının təminatçısıdır [57].
Komitəsidir. Dövlət Statistika Komitəsi statistika sahəsində dövlət siyasətini və tənzimlənməsini həyata keçirən və ölkədə sosial, iqtisadi, demoqrafik və ekoloji vəziyyət ilə bağlı rəsmi statistik məlumatları vahid metodologiya əsasında formalaşdıran mərkəzi icra hakimiyyəti orqanıdır [53]. Azərbaycan qanunvericiliyində "nəzarət" anlayışına ilk dəfə 1992-ci ildə "Xarici İnvestisiyanın Qorunması Haqqında Qanun" və 1993-ci ildə "Sığorta Haqqında Qanun" da yer verilmişdir. Buna qarşın milli audit sisteminin formalaş tarixinin istər sözügedən qanunlarla, istərsə də 1991-ci ildə yaradılmış və 1996-ci ilə qədər fəaliyyət göstərmiş Maliyyə Nazirliyinə bağlı Nəzarət Mərkəzinin fəaliyyəti ilə əlaqəsi yoxdur. Bunun səbəbi, Nəzarət Mərkəzinin dövlət qurumu olması və maliyyə nəzarəti müstəqil nəzarət şəklində deyil, dövlətin nəzarət qurumu kimi aparmasıdır. Başqa sözlə, Azərbaycanda beynəlxalq meyarlara uyğun müstəqil nəzarət xidmətinin yaradılmaması səbəbindən sözügedən qanunlar o vaxt etibarilə ikinci qanunvericilik xarakteri daşımışdır. Bu səbəblə də, Azərbaycanda milli audit sisteminin formalaşması tam olaraq 16 Sentyabr 1994-ci ildə "Nəzarət Xidməti Haqqında Qanun" un yü-rürlüğe girməsi ilə müəyyən olunmuşdur [27, 7]. Sözügedən qanun ölkədə audit qanunvericiliyinin əsasını yaratmış və nəzarətin inkişafı üçün lazımi hüquqi dayaq olmuşdur [29, 226]. Qanun, AR.da nəzarət fəaliyyətinin tənzimlənməsini, nəzarətin həyata keçirilməsinin hüquqi əsaslarını, auditorların vəzifə və məsuliyyətlərinin müəyyən 44 olunmasını və müstəqil maliyyə nəzarət sisteminin qurulmasını nəzərdə tutur [16, 7]. Novruzov və digərlərinin də qeyd etdiyi kimi, Audit Xidməti Haqqında Qanun; Nəzarəti, mal satışı edən və xidmət təqdim edən müəssisələrdə maliyyə əməliyyat və fəaliyyətlərin müstəqil idarə kimi təsvir etmişdir. Müəssisələrdə müqaviləyə əsasən maliyyə nəzarət, ekspertiza, monitorinqlərin aparılması, yazılı fikrin bildirilməsi, mühasibat əməliyyatlarının aparılması, əməliyyatların dürüstlüyünün təsdiq olunması və auditorunun peşə fəaliyyətinə uyğun xidmət təqdim etməsi "nəzarət" kimi qəbul edilir [8, 137]. Auditin hüquqi əsasları atıldıqdan sonra auditor və audit şirkətlərini nəzarət etmək məqsədilə, Milli Məclis tərəfindən AR Auditorlar Palatasının fəaliyyətə keçməsi ilə Milli Standartların hazırlanması və yayımlanması mərhələlərinə keçilmişdir. 2011-ci ildə sözügedən qanunda bəzi dəyişikliklərin və əlavələrin edilməsinə qərar verilmişdir. Bu istiqamətdə Ədliyyə Nazirliyi, Maliyyə Nazirliyi, Vergilər Nazirliyi, Milli Bank, Dünya Bankı ilə ölkədə fəaliyyət göstərən beynəlxalq audit şirkətlərinin təkliflərindən, təxminən iyirmi xarici ölkənin qanunvericiliyindən və Avropa Birliyinin Səkkizinci Sərəncamından istifadə edilmişdir. AR. Auditorlar Palatası, ölkədə audit fəaliyyətinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi, nəzarət fəaliyyətinin inkişafına yönəlmiş normativ sənədlərin hazırlanması [16, 11], müəssisələrin və audit şirkətlərinin hüquqlarının qorunması, auditorunun qanunlar və ikinci qanunvericiliyə uyğun olub olmadığının araşdırılması məqsədilə yaradılmış dövlət qurumudur [16, 17]. Palatanın əsas vəzifəsi; müəssisələrdə mühasibat və maliyyə əməliyyatlarının həqiqətə uyğun aparılmasının təmin edilməsi məqsədilə, ölkədə nəzarət xidmətinin qanunvericiliyə uyğun olaraq inkişaf etdirilməsinə yönəlik fəaliyyətlərin aparılmasıdır. Bu istiqamətdə AR Auditorlar Palatasının yerinə yetirdiyi funksiyalar; Azərbaycanda audit xidməti ilə bağlı fəaliyyətləri təşkil etmək, Ölkədə fəaliyyət göstərən müstəqil auditor və audit şirkətlərinə lisenziya vermək və onların fəaliyyətinə "Nəzarət Xidməti Haqqında Qanun" əsasında nəzarət etmək,
45 Lisenziya imtahanı ilə bağlı komissiya üzvlərini müəyyən etmək, Mülki Məcəllə müəssisələrin maliyyə əməliyyatları ilə bağlı tələblərini nəzərə alaraq auditor rəy və hesabat növlərini müəyyən etmək (Yaqubov, 2004: 9, Audit şirkətlərinə və auditorlara qanunların tətbiqi ilə bağlı tövsiyələr verərək nəzarətin inkişafı üçün təkliflər təqdim etmək, Auditorların peşə qaydalarına riayət etməməsi şəraitində yoxlanan müəssisələrin iddialarının qanunlar çərçivəsində baxmasını təmin etmək, Beynəlxalq təcrübə əsas götürərək audit şirkətləri və auditorlara tövsiyələr vermək [7, 335] Daimi nəzarəti həyata keçirmək şəklində ümumiləşdirilir [29, 227]
Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|