M. G. Safin, yu. S. Ruziyev, B. S. Aliqulov biologik faol va dorivor moddalar biotexnologiyasi

L-lizinni kombinatsiyalangan yoki fermentativ uslubda ajratib olish
L-lizinni bu uslubda ajratib olishni o`tgan asrning 70-yillarida Yaponiyaning 
«Toyoreyon» firmasi tomonidan taklif qilingan. L-lizinni bu uslubda ajratib olishda 
mahsulotni hosil bo`lish samarasi 95 % ni, kimyoviy tozalik darajasi 99 % ni tashkil 
qilar ekan. Bunda reaksion muhitdagi aminokislotaning miqdoriy ko`rsatkichi 200 g/l 
ga yetishi mumkin ekan. Jarayonning texnologiyasi o`z ichiga D, L-alfa-amino-
epsilon-kaprolaktamni siklogeksandan organik yo`l bilan sintezlanishini va uning 
fermentativ gidrolizlanishini oladi. Bu texnologiya asosida L-lizinni ajratib olish 
quyidagi kimyoviy sxema asosida amalga oshiriladi. 

---

- 17 - 
Muayyan sxemaga binoan ishlab chiqarish sanoatini tashkil qilish ikkita 
ferment-L-gidrolaza va rasemazalardan foydalanishni hisobga oladi. Ularning 
birinchisi organik sintez natijasida hosil bo`ladigan D, L-alfa-amino-epsilon-
kaprolaktamni gidrolizlaydi, ikkinchisi ratsematsiyani amalga oshirib, D-va L-
shakllardagi lizinni hosil bo`lishini ta`minlaydi. Jarayonning amalga oshishini 
ta`minlovchi shart-sharoit shundan iborat-ki, ferment mikrob tomonidan ishlab 
chiqilgan 
bo`lishi 
kerak. 
Ma`lumki, 
L-alfa-amino-epsilon-kaprolaktamning 
gidrolazasini zamburug`larning 
Cryptococcus
, 
Candida
, 
Trichosporo
n avlodlarini 
vakillari ishlab chiqaradi, bu fermentning faollovchilari sifatida ikki valentli metallar-
marganets, magniy va ruxning ionlari xizmat qiladi. D-alfa-amino-epsilon-
kaprolaktamning rasemazasini bakteriyalarning 
Achromobacter
, 
Flavobacterium
avlodlarini o`stirish yo`li bilan ajratib olish mumkin. 
Har ikkala ferment immobilizatsiyalangan uzluksiz ishlaydigan apparatga 
joylashtirilib, D, L-alfa-amino-epsilon-kaprolaktam substrati bilan bu fermentlarning 
birgalikdagi ta`siriga asoslangan fermentativ reaksiya o`tkaziladi. Yuqorida 
keltirilgan kimyoviy reaksiyalarning murakkabligidan ko`rinib turibdiki, organik 
sintezga asoslangan uslubni qo`llash qator texnologik operatsiyalarni amalga 
oshirishni talab qiladi. Bu reaksiyalarning har birini amalga oshirish tegishli 
qurilmani va uni amalga oshirilishini nazorat qiluvchi moslamalarni bo`lishini talab 
qiladi. Bu xildagi sanoat ishlab chiqarishini tashkil qilishda ko`pincha qator toksik 
moddalardan va ancha qimmat bo`lgan o`ta toza kimyoviy moddalardan
foydalanishni, shuningdek rasematlarni ajratib olish bilan bog`liq qiyinchiliklarni 
yengishga to`g`ri keladi