M. G. Safin, yu. S. Ruziyev, B. S. Aliqulov biologik faol va dorivor moddalar biotexnologiyasi

5-Jadval 
Lizinni sanoat miqyosida ajratib olish uchun kerakli produsentni o`stirish uchun 
zarur bo`lgan ozuqa muhitining tarkibi (% hisobida) 
№ 
Moddalarning nomi 
 % 
1 
Qand lavlagisi chiqindisi (shakarning miqdori bo`yicha) 
7-12 
2 
Makkajo`xori ekstrakti (quruq modda hisobida 50 %) 
1.2-1.5 
3 
Ammoniy sulfat 
2.0 
4 
Kaliy fosfat bir almashingan 
0.05 
5 
Kaliy fosfat ikki almashingan 
0.05 
6 
Bo`r 
1.0 
7 
Sintetik ko`pik so`ndirgich 
0.1 
8 
Suv 
Qolgan qism 
9 
Muhit pH 
7.0-7.2 
Mikrobning o`sishini ikkinchi bosqichi biomassani yig`ilishini keskin kamayishi 
va lizin aminokislotasining biosintezlanish tezligini 0,8-1,0 g (l.soat) ga oshishi bilan 
tavsiflanadi. Oziqa muhiti juda ham kambag`allashadi, uning pH ko`rsatkichi talay 
o`zgarishlarga duch keladi. Biosintez jarayonini nazorati mikrob o`stirilayotgan 
suyuqlikni optik zichligini (produsent hujayralarini miqdorini) aniqlash, substrat 
miqdorini aniqlash yoki pH ko`rsatchiklarining signaliga qarab hamda fermentativ 
muhitdagi kislorod miqdorini aniqlash orqali amalga oshiriladi. Biosintez 
jarayonining oxirida reaksion muhitdagi lizinning miqdori 40 g/l ga yetadi, muhitda 
qolgan substrat konsentratsiyasining miqdoriy ko`rsatkichi esa 0,5-1,0 % dan 
oshmaydi. Yig`ilayotgan lizinning miqdorini oshirish uchun karbon va azot manbayi 
kamayganda, ularni qo`shimcha ravishda tizimga kiritib turilishi kerak bo`ladi. Shu 
yo`sinda vaqti-vaqti bilan qo`shimcha ravishda karbon va azot manbalarini tizimga 
kiritib turish orqali qo`shimcha ravishda 10 % gacha so`nggi mahsulotni ajratib 
olishga erishish mumkin bo`ladi. Qand lavlagisi oziqa muhiti vazifasini bajargan 
sharoitda lizin aminokislotasini ajratib olishda, uning mikrob o`stirilayotgan 
muhitdagi miqdorini 50 g/l gacha oshirish mumkin bo`ladi. Shakarning 
o`zlashtirilishini iqtisodiy samaradorlik koeffisiyenti lizinga nisbatan sarhisob 
qilinganda 35 % ni tashkil qiladi. 
Atsetat muhitida lizinning biomassasi substratini toksikligi tufayli uni faqat 
tizimga sirka kislotani bo`lib-bo`lib vaqti-vaqti bilan kiritish orqali samaraga erishish 
mumkin bo`ladi. O`stiriladigan mikrob materialini ajratib olishda bo`lgani kabi sirka 
kislotaning suyuq fazadagi miqdori 2,0 % dan oshmasligi kerak. Muhitga juda kam 
miqdorda shakar kiritish, masalan 1,5 % gacha to`yingingacha glyukoza kiritish, 
tizimda lizin hosil bo`lishini 30-50 % ga oshiradi. Lizin hosil qilish nuqtai nazardan 
atsetatni o`zlashtirilishi bo`yicha iqtisodiy samaradorlik koeffisiyenti 27,0 % ga yetar 

---

- 37 - 
ekan. Bunday reaksion muhitdan foydalanish produsent tomonidan o`zlashtiriladigan 
biotinning miqdorini har bir litr muhit suyuqligiga 1mkg ni tashkil qilar ekan, lekin 
bunda defisit aminokislotalarning ma`lum darajadagi mutanosibligini e`tiborga olgan 
holda ish yuritish lozim bo`lar ekan. Masalan, 
Brevibacterium sp 22 L.
shtammidan
6-Jadvaldagi tarkibga ega bo`lgan ozuqa muhitdan foydalanilganda, treoninning
metioninga bo`lgan nisbati 3:1, tiaminxloridning miqdori-0,04 mg/l, biotinning 
miqdori esa 0,05 mg/l bo`lishi kerak. Bunda tizimga uzluksiz uzatilayotgan atsetat 1 
mol/l sirka kislota va 0,25 mol/l ammoniy atsetat holatida bo`lishi hamda u shunday 
tezlikda uzatilishi kerakki, umumiy atsetat ionining konsentratsiyasi 1,5 % oshmasin. 
Jarayonning kechishini 72-soatida lizinning konsentratsiyasi 34 g/l ga yetadi. Lekin 
ancha yuqori mahsuldor shtammlardan foydalanish va biosintezni amalga oshirishni 
optimal sharoitlarini tanlab olish real sanoat ishlab chiqarishida aralashmadagi lizin 
miqdorini 50 g/l gacha oshirish imkonini beradi. Ko`p lizinni sanoat miqyosida ishlab 
chiqarishda foydalaniladigan produsentlari ureaza faolligiga ega bo`lganligi sababli 
ularga oziqa manbayi sifatida siydikchilni kiritish ham mumkin bo`ladi. Lekin bunda 
har bir shtamm uchun eksperimental yo`l bilan lizinni eng ko`p miqdorda hosil 
bo`lishini inobatga olib ish yuritish kerak bo`ladi. Biosintez jarayonini bosqichlarida 
uning kechishi uchun shtammlarning xiliga qarab azot va karbonning nisbiy 
konsentratsiyalarida farqli jihatlar mavjudligi aniqlangan. Demak har xil shtammlar 
uchun har xil optimum nisbat bo`lishi mumkin ekan. Masalan, 
Coryn. Glutamicum 95
uchun C:H nisbati =11:1 optimum hisoblanib, uni oshirganda lizin hosil bo`lishi 
oshsa, kamayganda lizinning o`rniga alanin yig`iladi. Fermentatsiya jarayonida 
aeratsiyaning yetarli darajada bo`lmasligi sut kislotaning hosil bo`lishiga olib keladi.