M. G. Safin, yu. S. Ruziyev, B. S. Aliqulov biologik faol va dorivor moddalar biotexnologiyasi

Oziqa muhitini sterilizatsiyasi. 
Bu jarayon eng muhim tayyorgarlik 
operatsiyalaridan biri hisoblanib, ikki xil uslubda-mikroorganizmlarni muhitdan 
ajratish yoki ularni muhitdan yo`qotish asosida amalga oshiriladi. Birinchi uslub 
istiqbolli hisoblanadi, chunki mikroorganizmlarni nobud qilishga qaratilgan «nobud 
qilish omili» oziqa muhiti komponentlariga ham ta`sir etadi. Bu uslubni 
mikrofiltrasiya jarayonida yarim o`tkazgichli membranalardan foydalanish orqali 
amalga oshirsa bo`ladi. 
Sanoat ishlab chiqarishida foydalaniladigan ikkinchi sterilizatsiya uslubi 
hamma vaqt yuqori temperaturada amalga oshiriladi. Mikroorganizmlarni nobud 
bo`lishi ma`lum muddatda bo`lib o`tadi, bunda «nobud qiluvchi omil» qancha jadal 
ta`sir etsa, ya`ni harorat yuqori bo`lsa , bu muddat shuncha qisqa bo`ladi. Oziqa 
muhitini sterilizatsiyasi vaqti-vaqti bilan yoki uzluksiz o`tkazilishi mumkin. Birinchi 
holatda jarayonni fermentyorga oziqa muhitini solib sterilizatsiya haroratigacha 
qizdiriladi va shu haroratda ma`lum muddat ushlab turiladi va so`ng sovitiladi. 
Ikkinchi uslubdan foydalanilganda apparatlar va kommunikatsiyalar bug` oqimida 
oldindan sterilizatsiyalanadi, keyin fermentyorga 120-140 
0
C li qizdirg`ich 
kolonkadan o`tkaziladi, u yerda tegishli muddatda ushlab turilib, so`ng o`stirish 
harorati darajasigacha sovitilgach oziqa muhiti kiritiladi. Muhitda alohida holatda 
ko`pik so`ndirgich, boshqa eritmalar sterilizatsiyalanadi. Bu jarayonda ishtirok 
etadigan ammiakli suvni sterilizatsiyalash alohida muammo hisoblanadi, chunki uni 
qizdirib bo`lmaydi.
 
Aeratsiyadan oldin va keyin havoni tozalash.
Atmosfera havosi tarkibida organik 
va anorganik tabiatli changlar, suv bug`lari va 1 m
3
havoda 10 mlrd gacha 
mikroorganizmlar bo`ladi. Uni sterilligi katta hajmdagi tolali filtrlardan foydalanish 
orqali ta`minlanadi. Ferment preparatlarini ajratib olishda tozalash ikki bosqichda-
dastlab alohida olingan bosh filtr orqali, keyin fermentyorlarga havo kiritishdan oldin 
o`rnatilgan filtr orqali amalga oshiriladi. Jarayonning nihoyasida, ya`ni aeratsiyani 
oxirida fermentyordan chiqariladigan gaz oqimi tarkibida produsentning hujayralari 
bo`ladi. Atrof-muhitni ular bilan zararlantirmaslik uchun havo oqimi yo`liga filtr yoki 

---

- 81 - 
filtrlar tizimini o`rnatish lozim bo`ladi. Bunda ishlab chiqarish tizimidan 
chiqarilayotgan havo sanitariya-gigiena me`yorlariga to`liq javob berishi kerak. 
Produsentni sanoat miqyosida o`stirish. 
Ma`lum suyuqlik hajmida produsentni 
o`stirishda ikkita jarayon-mikroorganizm massasini oshishi va muhitda yoki mikrob 
hujayrasida fermentning yig`ilishi yuz beradi. Produsentni chuqur o`stirishda 
fermentlar biosintezi oziqa muhitiga doimo havo kiritish va aralashtirib turish
sharoitida 2-4 kunda amalga oshiriladi. Produsent 
Asp. oryzae
ni o`sishi jarayonida 
yuz beradigan o`zgarishlar 7-Rasmda keltirilgan: 
7-Rasm
. 
Asp. oryzae
ni chuqur o`stirish jarayonida mitselliyni o`sishi, alfa 
amilazani hosil bo`lishi va muhitning quruq massasini o`zlashtirilishi (I.M.Gracheva 
bo`yicha) 
Bunda: 1- alfa-amilaza; 2-mitselliy; 3-quruq modda. 
Ko`p fermentlar ekstrasellyulyar mahsulotlar hisoblanadi va produsent 
hujayrasini o`rab turgan suyuqlik muhitiga chiqadi, odatda uch kunlik o`stirishdan 
keyin mitseliy ichida 10-15 % dan ko`p bo`lmagan miqdordagi ferment qoladi. 
Bunday paytda ferment preparatini biomassa ajratilgandan keyin filtratdan ajratib 
olinadi. Ba`zan fermentlar hujayra organellalari bilan birikkan bo`lib tashqi muhitga 
ajralib chiqmaydi, bunda hujayralardan ajratish uchun ularni shikastlash va tegishli 

---

- 82 - 
tarzda ishlov berish talab qilinadi. Dastlabki bosqichda oziqa moddalarini 
konsentratsiyasini yuqori bo`lishi produsent biomassasini o`sishini bo`g`ib qo`yadi. 
Shu sababli uzluksiz ravishda oziqa muhiti yoki uning komponentlari fermentyorga 
asta-sekinlik bilan produsentning o`sish bosqichini hisobga olish asosida peshma-
pesh kiritib boriladi. Buni 
Bac. subtilis
-
402
beta-glyukanaza fermentini biosintezi 
misolida namoyish qilish mumkin (8-Rasm): 
8-Rasm
. 
B. subtilis
-
402
ni o`stirganda biomassani, beta glyukanazani va 
muhitda erigan modda sarfining o`sishi (I.M.Gracheva bo`yicha) 
Bunda: 1-Muhitda erigan modda; 2-biomassa; 3-ferment faolligi (nisbiy 
birlikda). 
Birinchi bosqichda t=40 
0
C bo`lganda yengil o`zlashtiriladigan komponentlar 
o`zlashtiriladi, biomassa shiddatli ravishda oshadi (8-soat o`tgandan keyin 10 g/l ga 
yetadi). Keyin qo`shimcha ravishda muhitga erigan modda kiritiladi. Chuqur 
o`stirishda vodorod ioni konsentratsiyasi asosiy ko`rsatkichlardan biri hisoblanadi va 
u produsentni o`sishida o`zgarishlarga duch keladi. O`suvchi produsentni muhitini 
nordonligi mineral moddalarning tarkibi va xossalariga bog`liq bo`ladi. Hujayralar 
tomonidan ammoniy ionlarining o`zlashtirilishi anionlarning ajralishini keltirib 
chiqaradi va bunda muhit nordonlashadi. Agar NO
3
- anioni o`zlashtirilsa, unda metal 
ionlari ajralib chiqib muhitni ishqoriylashtiradi. Fermentlar biosintezi jarayonida 
vodorod ioni konsentratsiyasini birozgina o`zgarishida qanday o`zgarishlar yuz 
berishini
Asp. oryzae
3-9 15 misolida namoiysh qilish mumkin, pH 6,0 
bo`lgandayoq ferment faolligi ancha (23 %) ga pasayadi. Agar muhitni yanada 
nordonlashtirilsa (pH 5,5da), uch kundan keyin fermentning faolligini bor-yo`g`i 40 
% saqlanadi. Shu narsa qiziqki, zamburug` tomonidan amalga oshiriladigan alfa-
amilazani biosintezi pH (7,5) va uning katalitik faolligi namoyon bo`ladigan pH 
(4,7-4,9) bir biridan tubdan farq qiladi. 

---

- 83 - 
Fermentning yig`ilishi va uning hosil bo`lishi tezligi aeratsiya rejimiga bog`liq 
bo`ladi. Kislorodni jadal o`zlashtirilishi zamburug`ning yosh paytiga to`g`ri keladi, 
Shuning uchun bu paytda kuchli ravishda aeratsiyalash va aralashtirish talab qilinadi. 
Ko`p ferment produsentlari mezofill mikroorganizmlar bo`lib, ularning rivojlanishi 
uchun optimum harorat 22-32 
0
C hisoblanadi. Ularning hammasi haroratga nisbatan 
o`ta sezgirlikni namoyon qiladi va haroratni ozgina ko`tarish ham keskin 
inaktivatsiyani keltirib chiqaradi. 9-Rasmda produsentlarni har xil harorat 
chegarasida o`stirganda fermentlar faolligining o`zgarishlariga oid ma`lumotlar 
keltirilgan. 
9-Rasm
. Haroratning muhitda ferment yig`ilishiga ta`siri (I.M.Gracheva 
bo`yicha). 
Bunda: 1- 
Asp. flavus
716
proteinazasi; 2 va 3- 
Asp. awanori 22
amilazasi. 
O`stirish jarayonida uch fazali: suyuq, shartli qattiq (hujayralar) va gaz tizimiga 
duch kelinadi. Shu sababli bu ishlarni amalga oshirish uchun maxsus qurilmalardan 
foydalanish zarurati bor. Fermentyor qurilmaga qo`yiladigan asosiy talab jarayonning 
hamma parametrlarini nazorati va ularni optimal darajada tutib turilishini avtomatik 
ravishda amalga oshirishga qaratilishi lozim. Zamonaviy texnologik jarayonlar muhit 
tarkibidagi karbonsuvlar, hosil bo`lgan metabolitlar va hujayralar konsentratsiyasini 
avtomatik ravishda nazorat qilishni hisobga oladi.