M. G. Safin, yu. S. Ruziyev, B. S. Aliqulov biologik faol va dorivor moddalar biotexnologiyasi

 
8.2. Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan fermentlar
 
Dastlab sanoat miqyosida mikrob fermentlaridan foydalanish 90 yildan oldinroq 
yo`lga qo`yilgan edi. Amaliyotda foydalaniladigan ko`p fermentlar gidrolazalar 
sinfiga mansub, chunki ularni sanoat biotexnologiyasi yo`li bilan ajratib olish yo`lga 
qo`yilgan. Umumiy ishlab chiqariladigan va amaliyotda foydalaniladigan 
fermentlarning 99 % ulushi 16 ta preparat hisobiga to`g`ri keladi. Ulardan 
ba`zilarini ko`rib chiqamiz. 
Amilolitik fermentlar jumlasiga alfa-amilaza, beta-amilaza, glikoamilazalar 
kiradi. Ularning ta`siri kraxmal va glikogenni gidrolizida namoyon bo`ladi. Kraxmal 
oldin ancha oddiy polisaharidlar-dekstrinlargacha, keyin esa maltoza va
glyukozagacha 
parchalanadi. 
Alfa-amilaza 
alfa-1,4-glyukan 
bog`lanishni 
gidrolizlasa, beta-amilaza molekulaning oxiridan birin-ketin maltoza molekulalarini 
uzib oladi. Glyukoamilaza esa molekulaning oxiridan glyukoza molekularini uzib 
olib parchalaydi. Bu fermentlar spirt va non ishlab chiqarish sanoatida keng 
foydalaniladi. Proteolitik fermentlar ham gidrolazalarga kirib, peptidgidrolazalarning 
kenja sinfini hosil qiladi. Ularning ta`siri oqsil va peptidlardagi peptid bog`larini 
gidrolizini katalizlashda namoyon bo`ladi. Ularning o`ziga xos xususiyati oqsil 
molekulasidagi peptid bog`larga tanlab ta`sir etishlan iboratdir. Masalan, pepsin faqat 
aromatik aminokislotalar o`rtasidagi, tripsin esa faqat arginin va lizinlar o`rtasidagi 
peptid bog`larga ta`sir etadi. Bu sinfga mansub bo`lgan fermentlar juda ko`p. 
Sanoatda ularni qaysi vodorod ioni ko`rsatkichlarida faollikni namoyon qilishiga 
qarab: nordon proteazalar (pH 1,5-3,7); neytral proteazalar (pH 6,5-7,5); ishqoriy 
proteazalar (PH>8.0) ga tasniflanadi. Proteazalardan-go`shni yumshatishda, terini 

---

- 78 - 
oshlash va boshqa xil ishlovlar berishda, kinoplyonkalar ishlab chiqarishda, 
parfyumeriyada, 
sintetik 
yuvuvchi 
preparatlar 
tayyorlashda, 
tibbiyot 
va 
veterinariyada juda keng foydalaniladi. 
Pektolitik fermentlar o`zlarining ta`sir doiralarini tashqi ko`rinish nuqtai 
nazardan namoyon qilishlari, ya`ni reaksiya natijasida ular ta`sir etadigan 
polisaharidlarning vakillari-pektin moddalar (pektin, pektin kislotalar va protopektin) 
ning molekulyar massalari va qayishqoqliklarini kamayishiga qarab bitta alohida 
guruhga birlashtirilgan. Ular mevalar, ildizmevalar, navdalar (zig`ir) tarkibida 
bo`ladi. Pektin moddalarning molekulyar massalari 20000 Da dan 200000 Da gacha 
bo`ladi. Hamma pektinazalar ikki xilga bo`linadi-gidrolazalar va transeliminazalar. 
Ularning 
birinchilari 
metil 
qoldiqlarni 
uzadi 
yoki 
alfa-1,4-glyukozid 
(poligalakturinazalar) bog`larni parchalaydi. Ikkinchilari pektin moddalarini 
nogidrolitik yo`l bilan parchalab qo`sh bog`larni hosil qiladi. Ular to`qimachilik 
sanoatida zig`irga ishlov berishdan oldin - ho`llash, vino tayyorlashda-vinoni 
quyqalarini yo`qotish, meva shiralarini tayyorlashda konservalash uchun 
foydalaniladi. Sellyulolitik fermentlar o`ta maxsus, bo`lib ularning ta`siri sellyuloza 
molekulalarini qutbsizlanganida namoyon bo`ladi; ular kompleks holda ta`sir etib 
sellyuloza gidrolizini glyukoza hosil bo`lishi darajasigacha yetkazadi. Ulardan 
foydalanishning istiqbollari katta - bu sellyulozadan glyukoza ajratib olish; tibbiyotda 
o`simliklardan dorivor moddalar (steroidlar) ni ajratib olish; oziq-ovqat sanoatida-
o`simlik yog`larini sifatini yaxshilash; qishloq xo`jaligida kavshovchi hayvonlarning 
omuxta yemiga qo`shib berishda foydalaniladi.