M u n d a r I j a

7-MAVZU: TRANSMISSION MOYLAR
O’quv rejasi:
1. Umumiy ma'lumotlar
2. Transmission moylarning klassifikatsiyasi
3. Transmission moylarning normalanadigan sifat ko`rsatkichlari
4. Transmission moylarning markalanishi
5. Transmisson moylarning ishlatilishi

Umumiy ma’lumotlar

Dvigatel erishgan quvvat yetakchi g’ildiraklarga transmissiyaning bir necha agregat va mexanizmlari orqali uzatiladi. Uzatish vaqtida burovchi momentning bir qismi transmissiyani tashkil ètuvchi agregat va mexanizmlar qarshiliklarini engishga sarflanadi. Qarshiliklar asosan shesternyalarning ishqalanishidan kelib chiqadi. Transmission bunday zararli qarshiliklarini engishga dvigatelning 10-15% gacha quvvat sarflanadi.
Tranmission moylar transport vositalarining uzatkichlaridagi, ya’ni uzatmalar qutisi, etakchi ko’priklari, bort uzatmalari, tarqatish qutilari, rul va boshqarish mexanizmlarining tishli uzatmalarini moylash uchun ishlatiladi. Transmission moylarning asosiy vazifasi - shesternya tishlari ish sirtlarining eyilishini va transmissiya agregatlarida ishqalanishga bo’ladigan sarflarni kamaytirish, detallarni sovitish va ularni korroziyadan saqlashdan iboratdir. Bundan tashqari transmission moylar zarbiy yuklamalar ta’sirini, shesternyalardan chiqadigan shovqinni va ular-ning titrashini pasaytirishi, salniklar va turli birikmalardagi tirqish-larni zichlashi lozim. Transmission moylar asosan neftni qayta ishlashda hosil bo’ladigan qoldiq maxsulotlardan gudron, chala gudrondan olinadi.
Transmission moylarning zichligi 900-935 gsm³ bo’lgan juda qovushqoq va yopishqoq qora rangli suyuqliklardir.
Transmission moylarning ish sharoiti motor moylari ish sharoitidan keskin farq qiladi. Avvalo, tishli, konussimon, ŝilindrik, chervyakli uzatmalar detallarining ishqalanuvchi sirtlariga dvigateldagiga qaraganda ancha katta 1500-200 MPa gacha, gippoid uzatmalarda xatto 4000MPa solishtirma yuklanish tushadi. Dvigateldagi ishqalanuvchi juftlar orasida sirpanish tezligi katta, lekin transmissiyaning shesternyali uzatmalarida nisbiy sirpanish tezligi unchalik katta èmas (2,5-3,0 ms dan katta èmas) va ish harorati 80-100 ⁰CHi tashkil qiladi. Dvigatelning quvvati oshishi va mashinalarni ishlatish tufayli transmissiya agregatlarida ish harorati ko’tariladi va ba’zan 125-140⁰S gacha etadi. Bunda intensiv oksidlanishdan tashqari, moydagi uglevodorodlar termik parchalanadi.
Transmission moylarning xili ko’p bo’lishiga qaramasdan, ularga umumiy èkspluatatsion talablar qo’yiladi. Ularga qo’yiladigan 1-asosiy talab - tishli va chervyakli g’ildiraklarining edirilib shikastlanishiga yo’l qo’ymaslikdir. Bu talab moyning moylash xususiyati bilan belgilanadi. Bunda moyning moylash qobiliyati yuqori bo’lib, tishli ilashmalarda mustahkam parda hosil qila olishi kerak. Moylarning moylash xususiyati qo’yidagi ko’rsatkichlar bilan xarakterlanadi:
Tirnalish indeksi, kritik yuklanish, payvandlash yuklanishi va edirilish ko’rsatkichi. Tirnalish indeksi surkov moyining ishqalanuvchi sirtlar yarim quruq holatda bo’lganida shikastlanish darajasini kamaytirish xususiyatini xarakterlaydi.
Kritik yuklanish surkov moyining tirnalishning oldini olish xususiyatini xarakterlaydi.
Payvandlash yuklanishi surkov moyining chegaraviy ishqalanish xususiyatini xarakterlaydi. Agar payvandlash yuklanishi ortib ketsa, shesternyalar tezda ishdan chiqadi.
Edirilish ko’rsatkichi surkov materialining ishqalanuvchi jismlarning kritik qiymatdan kichik o’zgarmas yuklanishdagi edirilishiga ta’sirini taCHiflaydi.
Avtomobillarda, ayniqsa murakkab sharoitlarda ishlaganda, gippoidli bosh uzatmadagi ishqalanuvchi juftlarga zo’r keladi. Gippoidli uzatmalarda ŝilindrik va konussimon(spiral-konussimon) tishli uzatmalardan farqli ravishda shesternyalarning kontaktlashish chizig’i bo’yicha siljish xodisasi sodir bo’lib turadi. Bu xol tinch ishlab turganda ham ishqalanuvchi sirtlar-ning edirilishiga sabab bo’lsada, bog’lvnib ishlvsh paytidagi intensiv issiq-lik ajralishi tufayli uzatmaning èltuvchanlik xususiyatini cheklab qo’yadi.
Transmission moylarga qo’yiladigan ikkinchi talab-quvvatni uzatishni ta’minlashdagi minimallashtirishdir, yo’qotish bilan, bu èsa tishlarning ishqalanish koèffitsientiga va moyining qovushqoqligiga bog’liq.
Transmission moyga qo’yiladigan qolgan talablar motor moyiga qo’yiladigan talablar bilan bir xil.
Transmission moylarning qovushqoqlik-xarorat xossalari yaxshi, qotish harorati kerakli darajada bo’lishi(manfiy harorat dvigatelning osongina yurgizib yuborilishini. agregatning ish rejimiga tez o’tishini va ishqalanuvchi juftlarning ishonchli moylanishini ta’minlashi), harorat ta’sirida hamda vaqt o’tishi bilan xossalarini kam o’zgartirishi, tarkibda abraziv mexanik aralashmalar va suv, shuningdek, korroziyalovchi aktiv birikmalar bo’lmasligi (detallarning mexanik va kimyoviy eyilishini kamaytirishi), nihoyat, rezina zichlamalarini emirmasligi lozim.

15-rasm. Moy harorati va havo haroratining tishli ilashmalar eyilishiga ta’siri.
Bu talablardan èng muhimi tirnalishga va eyilishga qarshi xossalar hisoblanadi. Bu xossalarni yaxshilash uchun moylarga prisadkalar qo’shiladi. Bog’lanish harorati yuqori bo’lganda, prisadkalarning faol èlementlari ishqalanuvchi sirtlarda asosiy metallga qaraganda plastikroq va eyilishga chidamliroq pardalar hosil qiladi.
Ishlatish sharoitiga ko’ra transmission moylarni 5 ta katta guruxga bo’lish mumkin:
- traktor va avtomobillar tranmissiyasining kontakt kuchlanishi 1000 MPa gacha, 90⁰C gacha bo’lgan sharoitga ishlovchi kam yuklamali ŝilindrik hamda konussimon tishli uzatmalar, tezliklar qutisi, ketingi ko’priklari, bort uzatmalari va boshqa agregatlarida ishlatiladigan moylar bo’lib, bu moylarga odatda prisadkalar qo’shilmaydi:
- eyilishga qarshi prisadkalar qo’shilgan moylar bo’lib, ular 2000MPa gacha solishtirma bosim ostida va 120⁰S gacha bo’lgan haroratda ishlaydigan konussimon tishli uzatmalar uchun tavsiya ètiladi:
- og’ir yuk ko’taradigan avtomobillar transmissiyaning gippoid uzatmalari uchun mo’ljallangan, tirnalishda qarshi samarali prisadkalar qo’shilgan maxsus moylar:
- ob-havo sharoitiga qarab, transmission moylarning yozgi, qishki, shimoliy va barcha mavsumbop sortlari ishlab chiqariladi. Traktor va avtomobillar transmissyalari uchun yozda 100⁰C dagi 14-20 sST, qishda èsa 10-14 sST bo’lgan moylar ishlatiladi.
Transmission moyning harorati intervali atrof-muxitning sharoitiga qarab (uzoq vaqt turgandan keyin qo’zg’alishda) va og’ir sharoitda uzoq ishlagandagi haroratiga qarab belgilanadi:
Issiq kunlarda moyning harorati 80-100⁰C ga, og’ir ishlash sharoitlarida ishlatilganda 150⁰C ga etishi mumkin. Ishqalanuvchi sirtlarning boglanish joylarda harorat 300-1000 ⁰C ga etishi mumkin, to’g’ri, bu qisqa muddatli bo’ladi.
Harorat pasayganda moyning qovushqoqligi ortishi sababli ishqalanish tufayli isroflar va moyning ko’chishiga qarshiliklarni engishga sarflanadigan isroflar ortadi.
Transmission moylarning qovushqoqligining chegaraviy qiymatlari belgilangan: qo’yi chegara 5, yuqori chegarasi 50000sSt.
Quyi chegara ishqalanuvchi juftlarning ko’tarib turish xususiyatinigina èmas, balki zichlagichning ishlash xususiyati bilan ham belgilanadi: juda suyuq moy manjet zichlagichdan tez sizib o’tib ketadi.
Yuqori chegara avtomobilni joyidan moy qizimagan holda kuzg’atish mumkinligi va birinchi uzatmada 10 kmsoat tezlik bilan yurgazish mumkinligi bilan belgilanadi. Boshqacha aytganda, agar moyning qovushqoqligi ko’rsatilgan qiymatdan yuqori bo’lmasa, joyidan qo’zg’alishda hech qanday muammo bo’lmaydi. Biribir moyning quyi harorat chegarasi qovushqoqlikning yuqori chegarasiga èmas, balki sovigan moyning mustaxkamlik chegarasiga bog’liqdir. Avval moydagi og’ir fraktsiyalar qotadi, keyin harorat pasayishi bilan engil fraktsiyalar muzlaydi. Shuning uchun qotgan moyning harorati ma’lum darajada shurtli o’lchovdir. Qotish haroratida engil fraktsiyalarning bir qismi hali suyuq holatda bo’ladi, xolbuki, sovuq moy deyarli qattiq jism deb hisoblanadi, uning mustaxkamlik chegarasi ungcha katta bo’lmaydi. Demak, moy qotib qolganda, shesternyalarni xavfli darajada katta kuch qo’ymasdan aylantirish mumkin. Shu sababli, transmission moyning qo’llanish harorati uning qotish haroratidan past bo’ladi. Moyning harorati bundan ham pasayganda, u shunchalik mustaxkam bo’ladiki, uni isitmasdan turib rulni burish ham, agregatlarni harakatlantirish ham mumkin bulmay qoladi.
Sovuq juda kuchli bo’lganda avitomobilni shatakka olib o’t oldirishga urinishlar yarim o’qlarning sinishi olib kelishi mumkin.
Transmission moylarning ko’pi distillyat(ya’ni, haydash yo’li bilan olingan) va olitngugurtli neft moylari qoldig’ining(shuning uchun noxush oltingugurt hidi keladi) aralashmasidan tayerlanadi. Moylash xususiyatini(moylik) yaxshilash uchun moy tarkibida asfalt-smola moddasidan oz miqdorda qoldiriladi(bunday moylar qora bo’ladi). Moy tarkibida oltingugurtning bo’lishi edirilishni kamaytiradi, biroq bundan tashqari, moyga tirnalishga qarshi va antifraktsion(ishqalanishni kamaytiruvchi) qo’shilmalar qo’shiladi, ular motor moylariga qo’shiladigan qo’shilmalardan farq qiladi. Bu holda oltingugurtli, fosforli va azotli birikmalar, qo’rg’oshin, rux, alyuminiy, molibdenli metall-organik birikmalar, hayvonot va o’simlik yog’lari, yog’li kislotalar, ularning èfirlari, smolali va neftli kislotalar va hokazolar qo’llaniladi. Transmission moy tarkibida oksidlinishga qarshi, edirilishga qarshi va depressatorli qo’shilmalar bo’lishi mumkin.
Hozirgi kunda èng yaxshi transmission moy TAD-17Idir. Undan hamma transmission agregatlarida, shu jumladan, rul mexanizmida ham foydalanish mumkin.
Bu moy edirilishga qarshi sifatlari bilan birga antikorrozion va antioksidlanish xossalariga ham èga, u suvga chidamli. U payvandlanish yuklamasiga chidamliligi bo’yicha gippoidli moydan keyin tursa hamki, xozirgi ishlab chiqarilayotgan avtomobillarning transmissiyasida TAD-17I dan foydalanish mumkin, chunki xozirgi vaqtda bosh uzatmaning shesternyasi fosfatlangan bo’ladi. Orqa ko’prikning fosfatlangan shesternyalariga ma’lum muddat ishlagandan so’ng, ya’ni 10-12 ming km yurgandan keyin TAD-17I ni qo’llash mumkin.
TAD-17I ni boshqa transmission moylardan oson ajratish mumkin, u tiniq yangi asalga o’xshab oltin rangda bo’ladi. Bu rang agregatning qanchalik edirilayotganini baholashga imkon beradi. Edirilish maxsulotlari bilan ifloslanganda moy kul rang tusda bo’ladi va tiniqligini yo’qotadi, demak moyni almashtirish lozim. Biroq, afsuski, TAD-17I ni ishlab chiqarish iste’mol talabini to’la qondirmaydi, shuning uchun uning o’rnini bosadigan boshqa moy tanlashga to’g’ri keladi.
Ularning hammasida edirilishga yoki tirnalishga qarshi va depressator qo’shilmalar, ba’zilarida èsa, bundan tashqari, ko’pirishga qarshi (Tsm-14,5 va Tsp-10) va oksidlanishga qarshi (Tsm-14 gip) qo’shilmalar bo’ladi.