M ü n d ə r I c a t

ZəifturĢ və turĢ reaksiyalı torpaqların geokimyəvi assoyasiyası üçün ağır 

metalların miqdarının ekoloji normalaĢma Ģkalası (Obuxov, Yefremova, 1991) 

 

Dərəcələr  Pb 

Cd 

Zn 

Cu 

Ni 

Hg 

                                                     Miqdarın səviyyəsi  

Çox az 

< 5 

< 0.05 

< 15 

< 5 

< 10 

< 0.05 

Aşağı 

5..10 

0.05..0.10  15..30 

5..15 

10...20 

0.05...0.10 

Orta 

10..35 

0.10..0.25  30..70 

15..50 

20...50 

0.10..0.25 

Artmış 

35..70 

0.25..0.50  70..100 

50..80 

50...70 

0.25..0.50 

Yüksək 

70..100 

0.50..1.00  100...150 

80...100 

70...100 

0.50...1.0 

Çox 

yüksək 

100..150 

1..2 

150...200 

100.150 

100...150  1..2 

                                               Çirklənmə səviyyəsi (YVQ) 

Aşağı 

100...150 

1...2 

150...200 

100..150  100...150  1...2 

Orta 

150...500 

2...5 

200.1000 

150..250  150..300 

2...5 

Yüksək 

500...1000  5...10 

500...1000  250..500  300...600  5..10 

Çox 

yüksək 

 

>1000 

>10 

>1000 

500 

>600 

>10 

   

Fiziki  deqradasiyanın,  kimyəvi  və  bioloji  çirklənmənin  kriteriyaları 

hazırlanmışdır,  hansı  ki,  ekoloji  normalaşmada  istifadə  etmək  məqsədə-

uyğundur (Cədvəl 2.35). 

Cədvəl 2.35 

Torpağın vəziyyətinin ekoloji qiymətləndirilməsinin kriteriyaları (1992-ci il) 

          Göstəricilər 

Ekolkoji 

fəlakət 

Fövqəladə 

ekoloji 

situasiyalar 

Qənaətbəxş 

situasiyalar 

1 

2 

3 

4 

                                                                  Əsas göstəricilər 

Deqradasiya  nəticəsində  kənd  təsərrüfatı 

dövriyyəsindən çıxarılmış torpaq sahələri, 

ümumi sahəyə görə %-lə 

> 50   

30...50 

5-ə qədər 

Humus horizontunun məhv edilməsi 

A + B 

A

Ş

 (A

1

) 

0,1 A-ya qədər 

Abiotik  yüklənmələrdən  torpaq  səthinin 

kəsilməsi 

>20 

10...20 

Yoxdur 

Torpaq kipliyinin artması, %-lə 

40-dan çox 

30...40 

10-a qədər 

Qrunt  sularının  səviyyəsinin  kritik 

səviyyəni keçməsi, %-lə 

    > 50 

25...50 

Yol verilən 

səviyyə 

Radioaktiv çirklənmə,  Ki/km

2 

  

                       Sezium-137 

                       Stronsium - 90    

                       Plutonium (izotoplar cəmi)      

 

     > 40 

      > 3 

       > 0,1 

 

15...40 

1...3 

> 0,1 

 

1-ə qədər 

0,3-ə qədər 

-- 

---

158 

 

davamı 

 

 

2 

3 

4 

Torpaq səthindən 1m səviyyədə 

ekspozisiya dozasının gücü, mkr/s 

     > 400 

200...400 

20-yə qədər 

Şum torpaqlarında 10 il ərzində humus 

itkisi, % 

    >  25 

10...25 

< 1 

Asan həll olan duzların miqdarının 

artması, q/100q torpaq 

   > 0,8 

0,4...0,8 

0,1-ə qədər 

Mübadilə olunan N

a

 –un artması, kation 

mübadiləsi həcmində %-lə 

    >   25 

15...25 

5-ə qədər 

Kimyəvi maddələrin YVQ-ı keçməsi: 

 Itəhlükəlilik sinfi (benz(a)piren, 

dioksinlər daxil olmaqla) 

 II təhlükəlilik sinfi  

III təhlükəlilik sinfi (neft və neft 

məhsullarını daxil etməklə) 

   

 

3 dəfədən 

çox 

10 dəfədən 

çox  

20 dəfədən 

çox 

 

2...3 dəfə 

           5...10 

dəfə  

          10...20 

dəfə 

 

 

Artım yoxdur 

Yenə də   » 

Kimyəvi çirklənmənin göstəricilər cəmi 

(Z

c

)  

  > 128 

32...128 

< 16 

Aktiv mikrob kütləsinin səviyyəsinin 

azalması 

100 dəfə-

dən çox 

50...100 dəfə 

5 dəfəyə qədər 

Torpağın fitotoksikliyi (cücərtilərin 

sayının azalması),  fona görə %-lə 

  >    200 

140...200 

110-a qədər 

                                                                           Əlavə göstəricilər 

Çirklənmiş əsas kənd təsərrüfat bitkisinin 

payı, yoxlanmışdan %-lə 

    > 50   

25...50 

5-ə qədər 

1kq torpaqda helmint yumurtalarının sayı 

    > 100 

10...100 

Yoxdur 

1 kq torpaqda patogen 

mikroorqanizmlərin sayı  

 

...10

-5

 ...10

-6

  

< 10

-4 

 

Koli-titr  (torpaq üçün – torpağın ən kiçik 

kütləsi qramla, hansı ki, tərkibində 1 

bağırsaq çöpü olur) 

   <  0,001 

0,01...0,001 

      >1,0 

Torpağın genotoksikliyi (nəzarətlə müqa-

yisədə mutasiyaların sayını artması), dəfə 

sayı 

   >1000 

100...1000 

>  2 

 

Torpağın yüksək kipləşməsi şəraitində mikrobioloji kriteriyaların eko-

loji  normalaşması  üçün  istifadə  zamanı,  yüngül  gillicəli  və  qumsal  çimli-

podzol  torpaqların  zəhərli  ağır  metallar  və  pestisidlərin  parçalanma  məh-

sulları ilə çirklənməsində aşağıdakı nəticələr alınmışdır  (cədvəl 2.36) . 

Yüksək  və  orta  dərəcəli  davamlılığı  ilə  fərqlənən  ekosistemlər  batsillərin 

növmüxtəlifliyi,  Niger  qrupundan  olan  qara  rəngli  aktinomisetlərin  və  mikrob 

biokütləsinin  tarazlaşmış  miqdarında  fitopotogen  göbələklərin  olmaması  ilə 

xarakterizə  olunurlar.  Davamlılığın  pozulması  aktinomisetlərin  steril  formasının 

---

159 

 

artması,  Niger  qrupundan  (50  %-dən  çox)  olan  qara  rəngli  mikroorqanizmlərin 

xeyli miqdarda üzə çıxması, batsil növmüxtəlifliyinin azalması ilə diaqnozlaşdırılır.