M ü n d ə r I c a t
Yüklə 11,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Kimyəvi meliorasiya. Torpağın ağır metallarla çirklənməsinin nəticə-
lərini aradan qaldırmaqda qabaqlayıcı tədbirlərin mühüm əhəmiyyəti var, hansı ki, istehsal texnologiyalarının, ocümlədən aqrokimyəvi maddələrin, təkminləşdirilməsinə əsaslanır. Kimya və maşınqayırma sənayesinin yaxşı təmizlənmiş tullantılarını fosforla zənginləşdirməklə (100 q/kq-a qədər), kənd təsərrüfatı üçün qiymətli gübrə almaq olar. 160
Gübrə kimi istifadə olunan çirkab suların təmizlənməsi üçün müxtəlif maddələr istifadə olunur: əhəng, ionmübadilə smolı, sintetik sorbentlər. Elektroliz, əks osmos effektiv metodlardır. Bir çox mikroorqanizmlərin bəzi metalları konsentrasiya etmə qabiliyyəti diqqətə layiqdir. Bu yolla mis, uran və digər metalları mikrobioloji üsulla almaq və bununla da çirkab sularını ağır metallardan təmizləmək olar. Artıq mövcud olan çirklənməni ləğv etmək üçün ağır metalları bit- kinin mənimsəyə bilməyəcəyi formaya salan materiallar tətbiq olunur (üzvi və mineral gübrələr, əhəng, seolit, sintetik smollar və s.). Eləcə də çirklən- məyə davamlı olan və ya texniki məqsədlərlə istifadə olunan bitkilərin becərilməsi tövsiyyə olunur. Güclü çirklənmiş ərazilərdə çirklənmiş qatın götürülməsi, sonra isə ağır metalları mütəhərrik formaya keçirərək, turş mühitdə FeCl 3 məhlulu ilə yuyulması təcrübəsindən istifadə olunur. Torpağa dəmir duzlarının veril- məsi onun fiziki vəziyyətini yaxşılaşdırır: dəmirhumat komplekslərinin bir- ləşdirici effektinin hesabına torpağın aqreqatlaşması baş verir. Təmizlən- mənin sonda torpaqların kompleks mədəniləşdirilməsi aparılır: yuyulmada itən biogen elementlərin kompensasiyası üçün əhəngləmə, üzvi və mineral gübrələrin verilməsi. Torpaqların rekultivasiyasının daha ucuz başa gələn üsulu – inakti- vator maddələrin tətbiq olunmasıdır. Bəzi ölkələrdə (Böyük Britaniyada, Al- maniyada, Fransada, Yaponiyada) bunun üçün merkapto -8- triazin istifadə olunur. Bu zaman Cd, Pb, Hg və Ni həll olmayan və bitkinin məmimsəyə bilməyəcəyi formada torpaqda möhkəm fiksasiya olunur. Qida elementləri – kalsium, maqnezium, kalium və s. – bu halda birləşmirlər. Bu üsulun çatışmayan cəhəti – məhdud həcmdə olması və ə d Almaniyada əlaqənin yüksək möhkəmliyinə malik olan, metallarla xəlitə birləşmələri yaradan ionmübadilə üsulunun tətbiqini tapdılar. Onları turşu və ya duz formasında, çirklənmənin səviyyəsi ilə təyin olunan dozada toz və ya qranul halında torpağa verirlər. Belə ki, kationitin natrium forması 95%-ə kimi qurğuşunu sorbsiya edir. Kimyəvi meliorasiyanın əsasında eləcə də ağır metalların, başlıca olaraq mühitin reaksiyasını dəyişməklə, mənimsənilə bilməyən formaya ke- çirilməsi durur. İzafi nəmlikli humidli regionlarda buna əhəngləmənin kö- məyilə nail ounur. Torpaq uducu kompleksdə (TUK) hidrogenin kalsiumla əvəzlənməsi nəticəsində əhəngin müdafiə edici təsiri üzə çıxır. Bu zaman mühitin neytrallaşması baş verir və torpaq məhlulunda olan ağır metalların kalloid hidroksidləri yaranır. Eyni zamanda bakterial mikrofloranın fəaliy- yəti aktivləşir, mikroorqanizmlərin biokütləsi xeyli artır, hansı ki, onların bir hissəsi metalları akkumulyasiya edə bilər. Əgər bioloji akkumulyasiya
161
prosesinin aktivliyi üzvi maddələrin minerallaşma prosesindən yüksəkdirsə, bu zaman TUK tərkibində birləşən ağır metalların mütəhərrikliyinin azalması baş verir. Ən yüksək effekt əhəng və mineral gübrələrin birlikdə verilməsində alınır, belə ki, sonuncular ağır metalların artıq miqdarının mənfi təsirlərini kompensasiya edir, əhəngləmə isə metalların daha az mütəhərrik birləşmə- lərin (karbonatların, fosfatların, hidroksidlərin) formalaşmasına və bunun nəticəsi olaraq, bitkilərdə bu elementlərin miqdarının xeyli azalmasına gətirir. Üzvi gübrələr detoksikasiyada mühüm yer tutur, hansı ki, çətin həll olunan üzvi-mineral birləşmələr yaranması nəticəsində, ağır metalların mütəhərrikliyini azaldır. Lakin bu zaman üzvi maddələrin parçalanma dərə- cəsini nəzərə almaqlazımdır. Torpağa parçalanmayan və zəif parçalanan küləşin pH 8 mühitində verilməsi ağır metalların mütəhərrikliyini artırır. Ağır metalların fitotoksikliyini azaltmaq üçün təbii seolitlərdən isti- fadə olunur. Bunlar təkcə yaxşı sorbentlər deyil, həm də qida elementlərinin mənbəyidir, eləcə də torpağın strukturunu yaxşılaşdıran maddələrdir. Geniş yayılmış seolitlərdən klinoptillolit qurğuşunu torpaqdan 5...10 dəfə aktiv fiksasiya edir. Torpağın ağır metellarla çirklənməsi təhlükəsini azaltmaq üçün müdafiənin aqronomik vasitələrini tətbiq etmək lazımdır (kənd təsərrüfatı bitkilə-rinin seçilməsi, müxtəlif dərəcədə metal toplama xassəsini nəzərə almaqla, bitkilərin ayrı-ayrı hissələrinin istifadə olunması). Beləliklə, ağır metalların zəhərli təsirinə dözümlülük dərəcəsinə görə bikiləri azalma sırasıyla yerləş-dirmək olar: otlar – taxillar – dənlilər – kartof – şəkər çuğun- duru. Torpaqda qurğuşunun eyni miqdarında (1000mq/kq) kartof və pomi- dor bu elementi çoxaz miqdarda topladı, kök və turp isə YVQ həddindən 1,5...2 dəfə artıq miqdarda akkumulyasiya etdi. Qarğıdalının müxtəlif hibridlərində kadmiumun udulması fərqi 13...18 dəfəyə çatdı. Çirklənmiş ərazilərdə yarpalı bitkilərin – salat, spanaq, soğan, əvəlik və b. becərilməsi xüsusilə arzu olunmazdır. Çirklənmiş torpaqları yemləri becərmək üçün isti- fadə etmək olmaz, belə ki, heyvanları bitkinin elə hissələrilə və o fazada yemləyirlər ki, onlarda daha çox metallar toplanmış olsun. Torpaq münbitliyinin səviyyəsi və ―sağlamlığı‖ bir çox hallarda torpağın canlı komponentlərinin vəziyyətindən asılı olur. Torpaq biotasının funksiyalaşması qanunları haqda biliklər, müxtəlif inqridientlərin davranış xüsusiyyətlərinin uçotu məhsuldar, davamlı aqroekosistemlərin yaradılması üçün birinci dərəcəli əhəmiyyətə malikdir. Bunlar ekoloji təhlükəsiz kənd təsərrüfatı məhsullarının becərilməsi və təbii ətraf mühitin çirklənməsinin minimallaşması üçün zəmin yaradır.
|