M ü n d ə r I c a t

 yişdirilməsi indeksi uyğun praktiki qərarlar üçün maraq doğurur (İ

a.ə.

), aşa-

ğıdakı formula ilə təyin olunur: 

 

İ

a.t.

= rg

m

g 

 

burada:  r  –  antropogen  dəyişdirilmənin  balla  ifadə  olunmuş  dərəcəsi;    g

m 

- 

tədqiq  olunan  ərazinin  sahəsi,  ümumi  torpaq  sahəsindən  %-lə;  g  –  ümumi  torpaq 

sahəsi.    

 

Antropogen  dəyişmənin reqional indeksi (İ

a.r

) aşağıdakı kimi verilir: 







n

i

t

a

İ

r

İa

1

.

.

 

bu zaman 

                                            

max

.

.

.

t

a

r

a

t

a

r

İ

r





 

        

Aqrolandşaftların  tarazlıq  vəziyyətinə  maddələr  dövranı  və  enerji 

axımının  optimallaşdırılması  ilə  çatmaq  olar.  Mühitin  geokimyəvi  aktivli-

yinin  dəyişmə  meylinin  qiymətləndirilməsi  onun  mümkün  özünütəmizlə-

məsi üçün kifayət qədər reprezentativ göstərici verir. Biogeosenotik proses-

lərin sabitləşməsində torpaq əsas rol oynayır. Torpağın birinci dərəcəli əhə-

miyyəti özünü bərpa xassəsini qoruması və saxlamasıdır. Şübhəsiz ki, antro-

pogen  təsirlərə  aqrolandşaftların  davamlılığı,  əhəmiyyətli  dərəcədə,  texno-

gen  mənşəli  müxtəlif  yüklənmələrə  becərilən  şum  torpaqlarının  davamlılıq 

dərəcəsindən asılıdır.  

M.A.Qlazovskinin  məlumtlarına  görə  aqroekosistemdən  zəhərli  mad-

dənin  çıxma  intensivliyi  və  geokimyəvi  çevrilmələrin  sürətini  tənzim  et-

məklə, onların davamlılığını idarə etmək olar. Bu zaman davamlılıq əhəmiy-

yətli ərazinin miqrasiya strukturunun qovşaq həlqələrinə məxsusdur. Bu elə 

geokimyəvi sədlərdir ki, onlarda əsasən texnogen maddələrin çıxarılması və 

toplanması dərəcəsi asılıdır. Belə ki, ətraf mühitə meşə fitosenozlarının  təsi-

rinin  kəmiyyətcə  qiymətləndirilməsi,  biogeokimyəvi  baryer  kimi  onların 

rolunun üzə çıxmasına; kənd təsərrüfatı bitkilərinin ziyanvericilərilə müba-

rizədə  əhəmiyyətini;  təmiz  su  və  oksigen  yaratmaq  xassəsi;  deqradasiya 

olunmuş torpaqların bərpasına imkan verir. 

Əlbəttə,  nəzərdən  qaçırmaq  olmaz  ki,  landşaftın  davamlılığı  birinci 

növbədə  meteorolojiu  və  iqlim  şəraitindən  asılıdır.  Bu  əlaqədə  landşafta 

energetik  prosesləri  müəyyənləşdirən  faktorların  uçotu  xüsusilə  vacibdir. 

Əsasən  landşaftda  əsas  abiogen  və  biogen  proseslərin  enerjisini,  eləcə  də 

texnogen  məhsulların  geokimyəvi  çevrilməsinin  istiqaməti  və  sürətini  ra-

diasiya balansı təyin edir. Rütubətlilik rejiminin də əhəmiyyətini qiymətlən-

---

282 

 

dirməmək olmaz. Yalnız faktorların çoxformalılığını inteqrasiya edən kom-

pleks  yanaşma,  davamlı  və  optimal  landşaftların  yaradılması  vəzifəsini 

savadlı və konstruktiv həll etməyə imkan verir.  

Landşaftların  vəziyyəti,  davamlılığı  və  bir  çox  digər  aspektlərinin 

xarakteristikası  üçün  aşağıdakı  kompleks  qiymətləndirməni  tətbiq  etmək 

lazımdır.   

1.

 

Texnoloji qiymətləndirmə - aqrolandşaftın konkret növ təsərrüfat 

fəaliyyəti  üçün  yaralılıq  dərəcəsini  təyin  edir.  Burada,  ərazinin  ekoloji-

təsərrüfat  vəziyyətini  və  təbii-ehtiyuat  potensialını,  landşaft  haqda  kadastr 

məlumatlarını,  ekspert  və  proqnoz  qiymətləndirməni,  digər  göstəricilərini 

nəzərə almaq məqsədəuyğundur.   

2.

 

Müxtəlif  təsirlərdən  asılı  olaraq,  aqrolanşaftın  davamlılığının 

azalma  dərəcjəsini  əks  etdirən  qiymətlər,  o  cümlədən:  biokimyəvi,  de-

mekoloji (bioinduksiya  metodlarından istifadə etməklə müəyyənləşdirilir).   

3.

 

Aqrolandşaftların  dəyişmə  dərəcəsini  faktiki  və  ya  proqnozlaş-

dırılmış vəziyyətin göstəricilərini, biotik  və abiotik tərkib hissənin normativ 

göstəricilərilə müqayisə etməklə  xarakterizə edən qiymətləndirmə.  

Landşaftların formalaşmasının və funksiyalaşmasının xüsusiyyətlərini 

sistemli  yanaşma  prizmasından  nəzərə  alan,  aqrolandşaftların  optimal-

laşmasının mümkün olan aşagıdakı ilkin şərtləri təsəvvür olunur.