M ü n d ə r I c a t

Kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsi üçün torpaqların  

müqayisəli yararlığı (Varlamov, Volkov, 1991) 

 

Bitki 

Kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsi üçün torpağın müqayisəli 

yaradılma (Varlamov və Volokov 1991, dəyişikliklə 

qum

lu

 

Y

üngül

 

gi

ll

ic

əl

i 

qum

sal

 

Y

üngül

 

gi

ll

ic

əli

 

G

il

li

cə

li

 

A

ğı

r 

gi

ll

ic

əli

 

Q

um

lu

 

tor

p

aq

 

A

ğı

r g

il

li

 

tor

p

aql

ar

 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

Buğda 

0 

0 

2 

3 

3 

3 

2 

1 

Çovdar 

2 

3 

3 

3 

3 

3 

3 

2 

Yulaf 

1 

2 

3 

3 

3 

3 

3 

2 

Arpa 

1 

1 

3 

3 

3 

3 

2 

1 

Darın 

1 

3 

3 

3 

3 

3 

2 

1 

---

272 

 

                                                                                                davamı 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

qarğıdalı 

0 

3 

3 

3 

3 

3 

2 

1 

qarabaşaq 

1 

3 

3 

3 

3 

2 

2 

1 

Kartof 

0 

3 

3 

3 

3 

3 

2 

1 

kətan 

0 

0 

1 

2 

3 

3 

2 

1 

çuğundur 

0 

1 

2 

3 

3 

3 

2 

1 

kələm 

0 

1 

2 

3 

3 

3 

2 

1 

Kök 

1 

2 

3 

3 

2 

3 

2 

1 

 

Qeyd:  Bitkilərin  becərilməsi  üçün  torpaqların  yararlılıq  dərəcəsi:  0-  becərilməyə  yararsız; 

1-əlverişli illərdə yaxşı məhsul almaq olar; 2- pis deyil; 3- becərilmə üçün  ən yaxşıdır.    

 

lamaqla,  bitkilərin  məhsuldarlığının  yüksəldilməsini  təmin  emək  üçün,  on-

ların  bioloji  xüsusiyyətlərini  nəzərə  almaq  lazımdır.  Bu  prinsipin  praktiki 

reallaşmasına    davamlı  aqroekosistemlərin  formalaşmasına  lazım  olan  şərt 

kimi  baxmaq  lazımdır.  Yuxarıda  deyilənlər  əyani  olaraq,  cədvəl  2.69  və 

2.70 - da verilir 

                                                                                     Cədvəl  2.71 

Təbiəti mühafizə məhdudiyyətlərinin nəzərə almaqla kənd təsərrüfatı 

bitkilərinin becərilməsi üçün antropogen –ĢərtlənmiĢ sahələrin 

 müqayisəli əlveriĢliyi 

Antropogen 

 təsir zonası 

Kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  becərilməsi  üçün 

əlverişlilik dərəcəsi 

D

ənli

 bit

kil

ər

 

ka

rtof

 

K

ətan

 

Ş

ək

ər 

çuğundur

u 

S

il

is üçün

 

Otlar, o cümlədən 

Qur

u 

ot, 

se

n.

 

Yaşıl 

yem 

Otarm

aq 

üçün 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

Torpaq mühafizəsi 

1m-ə qədə 

2 

0 

0 

0 

0 

3 

3 

2 

1-2m 

3 

1 

0 

1 

0 

3 

3 

1 

2m-dən çox 

3 

2 

0 

2 

0 

3 

3 

1 

Zəif humus qatlı 

torpaq  

2 

1 

1 

1 

1 

3 

3 

2 

Defilyasiyaya 

uğramış yüngül 

qranulometrik 

tərkibli torpaq 

2 

1 

0 

1 

1 

2 

2 

0 

---

273 

 

                                                                                            davamı 

 

          ġərti iĢarələr: 0-əlverişsiz; 1-azəlverişli; 2-əlverişli; 3- daha çox əlverişli. 

 

5. Məkan və növmüxtəlifliyi prinsipi. Aqroekosistemləri ərazinin mə-

kan və növmüxtəlifliyini nəzərə almaqla yaratmaq lazımdır.  Bu mövcud qa-

nunauyğunluqlara  uyğundur,  aqrolandşaftın  strukturu  nə  qədər  müxtəlif  və 

mürəkkəbdirsə,  onun  müxtəlif  xarici  təsirlərə  qarşı  davamlılığı  da  bir  o 

qədər  yüksəkdir.  Məsələn,  təbii  komponentlərin  saxlanması  mikroiqlimi 

 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

Su eroziyasına uğramış torpaq:  

Zəif dərəcədə  

3 

2 

3 

2 

2 

3 

3 

2 

Orta dərəcədə  

2 

1 

2 

1 

1 

2 

2 

1 

Güclü dərəcədə 

1 

0 

1 

0 

0 

2 

2 

0 

Su mühafizəsi 

Yeraltı suların 

sanitar -

mühavizə 

zonasının 2-ci 

zolağı  

1 

0 

0 

0 

0 

2 

2 

2 

Yerüstü suların 

sanitar-mühafizə 

zonasınin  2-ci 

zolağı  

1 

0 

0 

0 

0 

2 

2 

0 

Kiçik çayların su 

mühafizə zonası  

2 

2 

2 

2 

2 

3 

3 

2 

Kiçik çayların 

sahilyanı  zolağı  

0 

0 

0 

0 

0 

2 

2 

0 

Çirklənən ərazilər 

Heyvandarlıq 

kompleksləri və 

fermalarının 

axınları  

1 

1 

2 

1 

1 

2 

0 

0 

Sənaye 

obyektlərinin 

tullantıları  

2 

1 

3 

1 

1 

2 

1 

0 

Avtonəqliyyat 

tullantı qazları 

1 

0 

3 

0 

1 

1 

0 

0 

---

274 

 

yaxşılaşdırır, həşaratlarla qidalanan canlıların sayının artmasına səbəb olur. 

Daha  çox  növ  müxtəlifliyi  ilə  xarakterizə  olunan  landşaftlarda  özünübərpa 

və özününütəmizləmə daha yüksəkdir. Belə ki, onların quruluşunun mürək-

kəb  mozaikliyi  onların  davamlılığını,  eləcə  də  təbii  və  təbii-antropogen 

tarazlığını artırır. Təbii tarazlıq dedikdə, təbii sistemin ilkin ekoloji tarazlığı 

başa  düşülür.  Təbii-antropogen  tarazlıq-  ikinci  ekoloji  tarazlıqdır,  insan 

tərəfindən  mühitin  komponentlərinin  və  təbii  proseslərin  dəyişdirilməsinin 

balanslaşması əsasında formalaşır.  

6.  Strukturun  optimallaşdırılması  və  əkin  sahələrinin  münasibəti 

prinsipi.  

Müəyyən kənd təsərrüfatı regionu üçün aqrolandşftların yerinin hazır-

lanmasında  yerli təbii şəraitə uyğun olan ekoloji və iqtisadi cəhətdən əsas-

landırılmış  strukturu,  eyni  zamanda  şum,  çəmən,  meşə  və  su  sahələri  ara-

sındakı nisbəti yaratmaq lazımdır. Təbii və süni ekosistemlər arasında rasio-

nal  nisbət,  şübhəsiz,  haçar  problemlərdən  biridir.  Bu  münasibətlə  müxtəif  

fikirlər  yaranıb.  N.F.Reymersin  (1990)  fikirləri  daha  maraqlıdır:  təbii  və 

dəyişdirilmş ekosistemlərin nisbəti (şəkil 2.34).  

 

 

ġəkil 2.34. Dəyişilmiş və təbii ekosistemlərin sahələrinin müxtəlif nisbətlərində 

ekoloji-sosial-iqtisadi effektlərin cəmi. (Reymers, 1990). 

---

275 

 

Bu  şəkildən  göründüyü  kimi  məqsədəuyğun  ekoloji  tarazlıq  təbii  və 

dəyişdirilmiş ekosistemlər arasında  60:40 nisbətində müşahidə olunur. Belə 

bir fikir də mövcuddur ki, aqrolandşaftlarda meşə, çəmən, su sahələri ümu-

mi  sahənin  30%-dən  çox  olmalıdır.  Meşəlik  faizi  artdıqca  dənli  bitkilərin 

məhsuldarlığının artması müəyyənləşdirilib:  

 

Şumların meşələrlə əhatə olunması:                1     1,5     2,0      2,5      3,0 

  Dənli bitkilərin orta məhsuldarlığı, %      100    106    111     115      118   

 

Bütövlükdə bu problem sonradan ciddi hazırlanmanı tələb edir. Ərazi-

nin  biotik  tərkibinin  ərazinin  texnoloji  şəraitinə  nisbəti  diqqət  çəkir.  Aqro-

landşaftın əsas elemeti kimi tarlanın ölçüləri optimal olmalıdır. Bu bir tərəf-

dən kənd təsərrüfatı maşınlarının məhsuldar işləməsini artırır, digər tərəfdən 

torpağın  maşınlarla  kipləşdirilməsini  azaldır.  Bu  vəzifənin  düzgün  həllinin 

kriteriyası yaradılmış landşaftın davamlılığıdır. Bu mənada  A.A.Varlamov 

və S.N.Volkovun (1991) təklif etdiyi ―ekoloji davamlı sahə‖ anlayışı maraq 

doğurur. Əgər təsərrüfat istesalında torpağa fiziki-coğrafi  və sosial-iqtisadi 

mənfi təsirlər azalarsa və ya tamam kəsilərsə, onda sahə məkanca öz yerini 

saxlayır, lakin onun potensialı və iqtisadi dəyəri artır. Nəticədə sahə ərazi-

sinin  təşkili  və  onun  ayrı-ayrı  ehtiyatlarının  istifadəsinin  davamlılığı  saxla-

nır. Bu zaman torpağın məhsuldarlığının  və sahədən differensial gəlirlərin 

artması mıhdudlaşmır.