M ü n d ə r I c a t

 

2.11.9.  Müxtəlif əkinçilik sistemində aqroekosistemin davamlılığı 

Hazırda elmdə və praktikada aqroekosistemin istifadəsi və onun idarə 

olunmasında  ənənəvi  və  bioloji  əkinçilik  sistemlərinə  əsaslanan  iki  əks 

konsepsiyalar  formalaşmışdır.  Aqroximikatlardan  geniş  istifadə  etməklə, 

ənənəvi  əkinçilik  sistemi  aqroekosistemin  yüksək  məhsuldarlığını  saxlayır. 

Bu  konsepsiya  çərçivəsində  aqronomik  və  iqtisadi  kriteriyalar  prioritet 

hesab olunur. Birinci halda kənd təsərrüfatı bitkisinin əsas məhsuldarlığının 

artımı,  ikincidə  isə  alınmış  məhsulun  maddi  və  maliyə  xərclərinin  maya 

dəyərinin cəmi nəzərə alınır.   

Hesab  olunur  ki,  əkinçiliyin  ənənəvi  sisteminin  intensivləşdirilməsi 

nəinki  aqroekosistemin komponentlərini  deqradasiya  etmir,  həm  də  onların 

sabitliyinin daha yüksək səviyyəsini və torpağın təbii məhsuldarlığının azal-

masının qarşısını almağı təmin edir. İntensiv əkinçilikdə bitkinin məhsuldar-

lığının  artması  kimyəvi  maddələrin  effektiv  istifadəsi,  bitki  mühafizəsinin 

bioloji üsulu, meliorativ üsullar, proqressiv texnologiyaların tətbiqi hesabına 

---

296 

 

əldə olunur ki, bu da son nəticədə torpağın münbitliyinin artmasını və aqro-

landşaftların çirklənmədən və deqradasiyadan mühafizəsini təmin edir. Bax-

mayaraq ki, bu vəziyyət məntiqidir və eksperimental olaraq sübut olunmuş-

dur, belə bir sualın ortaya çıxması qanunauyğundur: nə üçün aqrar sektorun 

intensiv inkişaf etdiyi və yüksək enerji təminatlı və kənd təsərrüfatı əməliy-

yatlarının  elmin  son  nailiyyətlərinə  əsaslanan  yüksək  texnologiyaları  olan 

ölkələrdə  ekoloji  hadisələr  gərgin  olaraq  qalır  ki,  bu  da  ənənəvi  əkinçilik 

sisteminin  təhlükəsizliyindən  şübhələnməyə  və  alternativ  istehsal  sistemi-

nin,  bunlardan  ən  məşhuru  əkinçiliyin  bioloji  sistemidir,  vacibliyini  başa 

düşməyə imkan verir. 

Əkinçiliyin  belə  sisteminin  inkişafının  birinci  mərhələsində  prioritet 

istiqamət, yüksək keyfiyyətli bitkiçilik məhsullarının alınmasında insektisid-

lərdən  imtina  etmək  və  bitki  mühafizəsində  bioloji  və  aqronomik  üsulların 

tətbiqi  oldu.  Son  illərdə  bioloji  əkinçilik  sisteminə  geniş  mənada  –  ekoloji 

təmiz  ətraf  mühit  konsepsiyasının  tərkib  hissəsi  kimi  baxılır.  Bir  qayda 

olaraq,  bioloji  əkinçiliyin  elementlərinin  daxil  edilməsi  istehsalın  iqtisadi 

göstəricilərinin azalmasına, məhsul vahidinin alınmasına enerji sərfinin, işin 

həcminin  və  ənənəvi  sistemə  nisbətən  mürəkkəbliyinin  artmasına  səbəb 

olur.  Müxtəlif  qiymətləndirmələrə  görə  bioloji  əkinçilikdə  mineral  gübrə-

lərdən  imtina  etmək  nəticəsində  40%  az  məhsul  alınır,  əmək  sərfi  isə 

25...30%  artır.  Lakin  praktikada  bioloji  əkinçiliyin  bütün  cəlediciliyinə 

baxmayaraq real tətbiqi ideyası, iqtisadi xarakterli problemlərdən daha çox, 

aqroekosistemlərin  funksiyalaşması  mexanizmini  və  kənd  təsərrüfatı  tex-

nologiyalarının ―biolojiləşməsi‖ şəraitində onun davamlılığının sərhədlərini 

izah  edən  etibarlı  nəzəriyyənin  olmamasından  geniş  təşəkkül  tapmır.  Bu 

zaman  zonal  torpaq  –  ekoloji  spesifiklik  nəzərə  alınır  ki,  bu  da  torpağın 

münbitliyini  və  aqrolandşaftların  çirklənmədən  və  deqradasiyadan  müha-

fizəsini  artırır,  baxmayaraq  ki,  bu  qaydalar  tamamilə  məntiqidir  və  təcrü-

bədə təsdiq olunub. Bəs nədən aqrar sektoru intensiv inkişaf edən ölkələrdə 

əkinçiliyin  ənənəvi  sisteminin  təhlükəsizliyi  şübhə  doğurur  və  alternativ 

istehsal  sistemlərinin  hazırlanmasına  ehtiyac  duyulur,  əkinçiliyin  bioloji 

sistemi  daha  məşhurdur.  Müxtəlif  qiymətləndirmələrə  görə  mineral  gübrə-

lərdən imtina edılməsi 40% məhsuldarlığın azalmasına, 25-30% əmək xərc-

lərinin artmasına səbəb olur.  

Bir-birinə  əks  olan  bu  iki  konsepsiyanın  üstünlüklərini  və  çatışmaz-

lıqlarını  nəzərə  alaraq  yeni  əkinçilik  sisteminin  effektivlik  kriteriyalarının 

daha geniş spektrini əhatə etsin. Hazırlanan tədbir tək aqronomik və iqtisadi 

effektivliklə deyil, həm də texnoloji effektivliklə təyin olunur. 

Aqroekosistemlərin bütövlükdə və onun ayrı-ayrı  komponentlərinin  

---

297 

 

funksiyalaşmasının qiymətləndirilməsi kriteriyaların formalaşmasında müx-

təlif yanaşmalar və parametrlərdən istifadə olunur ki, bu da onların keyfiy-

yətcə  məhsuldarlığını çətinləşdirir. Aqroekosistemləredə  baş  verən dəyişik-

liklərin  qiymətləndirilməsinin  əsas  üsulu  ,  onun  törəmələrinin  vəziyyətini 

xarakterizə  edən  parametrlərin  etalon  variantlarla    müqayisə  olunmasıdır. 

Hər hansı faktorun təsiri olan və olmayan hallarda mühitin vəziyyətinin də-

yişməsi arasındakı fərq qeyd olunan standart şkala yaradılır. Lakin belə ya-

naşma  o  qədər  də  doğru  deyil,  çünki  təbii  və  aroekosistemlər  üçün  xarak-

terik  olan  ilkin  fərqləri,  eləcə  də  insan  fəaliyyətinin  müxtəlif  formalarının 

dinamikasını  və  aqroekosistemlərin  onlara  reaksiyasını  əks  etdirmir.  Buna 

görə  də  aqroekosistemin  funksiyalaşmasının  qiymətləndirilməsi  üçün  bir 

sıra xüsusi kriteriyalar istifadə edirlər.  

     Kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin aqroekosistemlərə təsirini qiymətlən-

dirmə  kriteriyası   kimi  əkinçiliyin ekolojiləşdirilməsi  (K

ə.e.

) göstəricisindən 

istifadə  etmək  təklif  olunur.  Onu  hesablamağa  aşağıdakı  xarakteristikalar 

xidmət  edir:    bitkinin  məhsulu  (M)  və  onun  miqdarı  (n),  bitki  qalıqlarının 

humuslaşma  əmsalı  (K

h

),  verilən  üzvi  gübrənin  kütləsi  (M

q

)  və  onun 

humuslaşma əmsalı (K

q

), humusun minerallaşan kütləsi  və məhsul qalığının 

miqdarı  (M

m.q.

),  eroziya  hesabına  itən  humus  maddəsinin  kütləsi  (M

e.it.

), 

məhsulun  formalaşmasına  sərf  olunan  humusun  kütləsi  (M

m.h

),  növbəli 

əkinlərin rotasiyasında bitkinin təkrarlanmasını əks etdirən əmsallar (K

r

) və 

həmin bitkinin növbəli əkində payı (K

p

). Bu parametrlər  aşağıdakı modeldə 

istifadə olunduqda: 











