M ü n d ə r I c a t

Cədvəl 5.4 

Geokimyəvi hərəkətlik dərəcəsinıə görə elementlərin təsnifatı (Qlazovsk M.A.) 

 

Geokimyəvi 

asossiyasiya 

Praktiki olaraq 

hərəkətsiz 

Zəif hərəkətli 

Hərəkətli 

Turş subareal, 

pH≤5.5 

Mo4  

Pb 

2-4

 Cr 

3-6

 Ni 

2-3

 V 

4-5

 

As

3

 Se

3

 Co 

2-3

 

Sr, Ba, Cu, 

Zn,Cd,Hg, S

6

 

Zəif turş və 

neytral subareal, 

pH 6...7.5 

Pb 

Sr, Ba, Cu, Cd, Cr 

3-6

 

Ni 

2-3

, Co 

2-3

 Mo

4

  Hg 

Zn, V

5 

As

5

 S

6

 

Qələvi və güclü 

qələvi subareal 

pH 7.6...9.5 

Pb, Ba, Co 

Zn, Ag, Cu, Cd, Sr 

Mo

6

 V

5

 As

5

 S6

 

Monitorinq  aparılarkən  tədqiqat  obyektlərinə  diqqət  yetirməık  lazım-

dır. Lokal çirklənmə zonalarında müşahidə və nəzarət üçün sahələr, küləyin 

və  relyefin  istiqamətini  nəzərə  almaqla,  çirkləndirici  mənbəyədək  olan 

məsafədən asılı olaraq seçilir. 

Fon  ərazisində  sınaq  sahəsi  kimi  elə  torpaqlar  seçilir  ki,  orada  çirk-

ləndirici  maddəlırin  qatılığının  daha  tez  artması  gözlənilir.  Çoxsaylı  tarla 

təcrübələri  sübut  edir  ki,  akkumulyativ  landşaftların  torpaqlarında  müxtəlif 

xassəli  kimyəvi  maddələr  toplanır  (kationogen,  anionogen  və  pestisid). 

Məhz onları fon monitoirinqində ilk növnbədə öyrənirlər.  

EMVDS çərçivəsində torpaq-ekoloji (o cümlədən, landşaft – geokim-

yəvi) monitorinqin metodoloji əsasları qismən hazırlanıb; onların dərinləşdi-

rilməsi  və  təkminləşdirilməsi  torpaqşünaslıq,  geokimya,  coğrafiya  və  digər  

birgə elmlər bazasında davam etdirirlir. Uyğun işlər aşağıdakı istiqamətlərdə 

aparılır: müxtəlif landşaftlarda çirkləndirici maddələrin texnogen axınlarının 

formalaşması  qanunauyğunluğunun  analizi,  torpağın  və  təbii  landşaftların 

geokimyəvi sistemlərinin bütünlükdə texnogen təsirlərə cavab reaksiyasının 

öyrənilmıəsi,  model  təcrübələrində  çirkləndirici  maddələrinin  torpağa  və 

onların  transformasiya  prosesinə  təsirinin  öyrənilməsi,  monitorinq  məqsə-

dilə  torpağın  çirkləndirici  indiqatorlarının  təyini,  torpağa  texnogenezin  

mənfi  təsirinin  azaldılmasına  və  proqnozlaşdırılmasına  yönələn  tədbirlərin 

əsaslandırılması. Adı çəkilən  istiqamətdə tədqiqatın müvəffəqiyyətlə aparıl-

ması  üçün  çirkləndiricilərin  inqridientlərinin  davranış  və  miqrasiyasının 

kəmiyyət  modelini  hazırlamaq,  sonra  isə  onlarıln  əsasında  TƏM-in  para-

metrləri olan konstantları təyin etmək lazımdır. Şübhəsiz ki, təsir edən fak-

torların geniş kompleksini tamamilə nəzərdə tutmaq asan deyil. Buna görə 

də emprik metodlar bu tədqiqatlarda hələ çox istifadə olunacaq. ƏTMMDS-i 

çərçivəsində ekoloji monitorinqin effektliyini artırmaq məqsədilə tədqiqatın 

---

462 

 

tətbiq  metodlarını  ardıcıl  genişləndirirlər.  Məsələn,  aerokosmik  monito-

rinqin  distansion  metodundan  istifadə  etmək  olar.  Onu  təyyarə-labora-

toriyalar,  sputniklər,  kosmik  gəmilər  həyata  keçirirlər.  Distasion  müşahi-

dələr  vizual,  fotoqrafik,  televizyon,  spektrometrik  ola  bilər.  Bu  metodların 

köməyilə alınan informasiyaların diapozonu çox genişdir.               

Məsələn, aerokosmik müşahidələrin nəticələri otlaqların deqradasiyası 

nəticəsində  səhralaşma  prosesinin  inkişafını  qiymətləndirməyə  (hansı  ki, 

Kolmıkiyada  müşahidə  olunur),  torpaq  ehtiyatlarının  vəziyyətinə  texnogen 

təsirlərin dərəcəsini təyin etməyə, meşə təsərrüfatlarının deqradasiyasını üzə 

çıxarmağa imkan verir.   

Aerokosmik monitorinq sistemində, xüsusən, güclü çirklənən yerlərin 

müəyyənləşdirilməsinə,  həyat  əhəmiyyətli  ekosistemin  vəziyyətinə  (tropik 

meşələr və s.), yerlərdə birbaşa dəyişmələrlə əlaqələndirməklə, çirklənmiş  

ərazinin arealına mühüm yer ayrılır.